10-Mavzu: Tok o‘simlikning biologiyasining asoslari. Reja: Ildiz va ildiz tizimi 2

 
 

---

v - shudring shimuvchi yuza ildizlar; g - tana (shtamb). 
2. Yyer ustki qismi: d - tok kundasi; e - zang («qo‘llar»); j - madang; z - hosil 
novdalari; i - kunda yaqini (zang) dan chiqqan novda; k - bachki yoki qo‘ltiq 
novdalar; l - o‘rinbosar novdalar. 
da almashinish)da qatnashib fitogarmonlar hosil qiladi va h.k. Ildiz tuproq muhitiga 
moslashib, u bilan bevosita mulo-qotda bo‘ladi. Bu jarayonda ildiz metabolizmdan 
hosil bo‘lgan ayrim mahsulotlarni ajratib, o‘simlik bilan zamburug‘lar-ning simbioz 
bo‘lib (birgalashib) yashashni ta’minlaydi. Mikoriza natijasida zamburug‘lar 
o‘simlik ildizidan azotsiz organik moddalarni, o‘simlik esa zamurug‘lar orqali suv, 
mineral moddalarni o‘zlashtiradi. 
Tok tabiiy sharoitda urug‘idan ko‘payadi. Seleksiya ishlarida yangi navlar 
etishtirishda ham u urug‘idan ko‘paytirila-di. Shuning uchun tok ildizlarining 
morfologik tuzilish ma’lum darajada uni ko‘paytirish usullariga bog‘liq (2-rasm). 
Barcha ildiz va ildizchalarning yig‘indisi ildiz tizimini tashkil qiladi. Tok 
qarigan sari (asosan 25-30 yoshdan keyin) ildizlar siyraklashib boradi, mayda 
ildizlar soni sezilarli darajada qisqaradi va natijada tok qariydi, o‘sishdan qoladi, 
hosil kamayadi. 
Tokning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan suv va oziq moddalar so‘rib 
o‘zlashtiriladi. Ularni asosiy ildizlari orqali yer ustki qismlariga etkazishda mayda
so‘ruvchi il- 
dizlarning ahamiyati katta. Ular quyidagi qismlardan iborat (4-rasm): ildiz uchi 
yoki o‘sish konusi ­ uzunligi bir necha millimetr, tashqi tomondan sariq rangdagi 
o‘tkir uchli qin(g‘ilof) bilan qoplangan. O‘sish konusida hujayralar bo‘linib 
yangilari hosil bo‘ladi. Qin o‘sish konusining nozik hujayralarini mexanik 
shikastlanishdan saqlaydi; ildiz o‘sish zonasi - ildiz uchida kichik masofada 
joylashgan bo‘lib, uzunligi 3-5 mm. O‘sish zonasining hujayralari bo‘yiga o‘sib 
qinni oldinga suradi, uning himoyasida ildizning o‘suvchi uchki qismi tuproq 
zarrachalari orasidan o‘ziga yo‘l topib ha-rakat qiladi. Ildiz o‘sa boshlashi bilan o‘z 
kuchini yo‘qotgan eski hujayralari o‘rniga yangilari paydo bo‘la boshlaydi. Qin 
nihoyatda qattiq va mustahkam bo‘lganligidan tuproq qatlami-ning chuqur qismi 
(10-12 m.undan ko‘p) gacha kirib boradi; ildiz so‘ruvchi zonasi - ildizning 
tukchalar bilan qoplangan, uzunligi 2 sm.gacha bo‘lgan o‘sish zonasidan keyingi 
qismi. Ildiz tukchalari so‘ruvchi zona tashqi to‘qimasi (epidyermisi) ning cho‘ziq 
hujayralaridan tashkil topgan. Tukchalar qobig‘i-da kutikula qavati bo‘lmagani 
sababli tuproqdagi nam va unda yerigan mineral tuzlar u orqali hujayralarga oson 
o‘tadi. Ildiz tukchalari bor-yo‘g‘i 10-20 kun yashaydi. Ildiz o‘sgan sari, nobud 
bo‘lganlari o‘rniga yangilari o‘sa boradi. Bu jarayon, albatta tuproq sharoiti, undagi 
nam miqdoriga bog‘liq. Nisba- 

---

 
4-rasm. Ildiz zonalari.
a - ildiz uchi;
 
 
b - o‘sish zonasi; 
v - so‘rish zonasi;
 
g - o‘tkazuvchi zona. 
tan quruq tuproqda ularning soni ko‘p, o‘ta nam tuproqlarda, aksincha kam bo‘ladi;