10-Mavzu: Tok o‘simlikning biologiyasining asoslari. Reja: Ildiz va ildiz tizimi 2

ildiz o‘tkazish zonasi ­ bunda ildiz tukchalari bo‘lmaganligi sababli, so‘rish 
jarayoni deyarli bo‘lmay-di. 
Tuproqdagi suvning yuqoriga ko‘tarilishida barg va boshqa qismlar orqa-li sodir 
bo‘ladigan bug‘lanish ­ transpiratsiya jarayoni muhim rol o‘ynaydi. 
Ildizlarning hosil bo‘lib, ularning jadal rivojlanishiga ko‘chat ekish oldidan yerni 
plantaj plug bilan chuqur (60-80 sm.) haydash, tuproqni chuqur (80 sm.gacha) 
yumshatish, shuningdek, bahorda tok tuplarini ochish vaqtida shudring shimuvchi 
ildizlarni olib tashlash (katarovka), mineral o‘g‘itlar, ayniqsa azotli o‘g‘itlarni 
ko‘proq solish va h.k. yaxshi yordam beradi. Shuni unitmaslik kerakki, tok tuplarini 
kuchli (kalta) kesish ildizlar ma’lum qismining nobud bo‘lishiga olib kelishi 
mumkin. 
Toking yer ustki qismi (poyasi) 
Poya ­ tok o‘simligining yer ustki qismi bilan ildiz tizimini o‘zaro bog‘lab 
turuvchi o‘zak qismi. Poya bo‘ylab ildizdan kelayotgan suv va unda yerigan mineral 
moddalar barg va boshqa qismlarga o‘tsa, barg orqali ildizga fotosintez mahsu-
lotlari, ya’ni organik birikmalar o‘tadi. Poyada, uning o‘zak, yog‘ochlik va lub 
to‘qimalarida o‘simlik uchun zarur bo‘lgan oziq moddalar zahirasi to‘planadi. 
Bir yillik yashil novdalar bo‘g‘im va bo‘g‘im oralig‘idan tashkil topib, 
bo‘g‘imlarda barg, jingalak, kurtaklar, to‘pgul (keyinchalik shingilga aylanib uzum 
boshini hosil qiladi) joylashgan bo‘ladi.Tokda bir yillik yashil novda ikkinchi yili 
madangga, uchinchi yildan boshlab zangga aylanadi. Kunda yosh (1-2 yillik) tok 
tupida uncha sezilmaydi. Chunki vaqt o‘tishi bilan zangga aylangan ro‘dalar turli 
balandlikda joylashgan bo‘ladi. Tok yoshiga qarab ro‘dalar deyarli bir tekislikda 
joylashib, keyinchalik ular kundani hosil qiladi. Tok tupi qarigan sari kunda 
yo‘g‘onlasha boradi. Tok tuplariga kallaksimon, kosasimon, elpig‘ichsimon va 
yarim elpig‘ichsimon shakl byerilganda kundalar aniq ko‘zga tashlanadi. Kalta (2-3 
kurtak qoldirib) kesilgan novda o‘rinbosar novda yoki butoq deyiladi. Ulardan 
kelgusi yili o‘sib chiqqan novdalardan 1-2 ta hosil beruvchi va bitta yana o‘rinbosar 

---

novda qoldiriladi. 
5-rasm. Tok poya qismi: 
 
1 - bir yillik hosilli novda; 
 
2 - bir yillik hosilsiz novda; 
 
a - bo‘g‘im; b - bo‘g‘im oralig‘i; v - barg; 
 
g - qo‘ltiq kurtak; d - qo‘ltiq (bachki) novda; 
 
e - jingalak; j – to‘pgul (sho‘ra); z - novda uchi; 
 
i - o‘tgan yilgi novda; k,l - zang. 
Shuning uchun uzumchilik amaliyotida bunday qutblikka barham berish 
uchun barcha kurtaklarning deyarli bir vaqtda uyg‘onishi, o‘suvchi hosilli va hosilsiz 
novdalarning yaxshi rivojlanishini ta’minlash maqsadida zang va asosiy madang 
(hosil beruvchi novda)lar yotiq yoki egib bog‘lanadi. Natijada o‘suv davrining 
oxiriga borib novdalar yaxshi pishib etiladi, o‘sishdan to‘xtaydi, barglarini to‘kib 
navga xos bo‘lgan rangga kiradi (och va to‘q jigar rang, qizg‘ish jigar rang va h.k.). 
Asosiy novda qishlovchi ko‘zning markaziy kurtagidan o‘sib rivojlanadi. Novda 
o‘sgan sari har bir barg qo‘ltig‘ida shakllangan kurtakdan ikkinchi tartib, ya’ni 
qo‘ltiq yoki bachki novda rivojlanadi.Asosiy hamda qo‘ltiq novdalar morfologik 
jihatdan bir-biridan farq qiladi. Asosiy novdaning asosida tangacha shaklidagi 
rivojlanmagan ikkita barg bo‘lsa, qo‘ltiq novdalarda esa faqat bitta barg bo‘ladi. 
Jingalaklar asosiy novdalarda uchinchi-beshinchi bo‘g‘imdan, qo‘ltiq novdalarda 
esa, ikkinchi-uchinchi bo‘g‘imdan paydo bo‘ladi. Bulardan tashqari asosiy 
novdalarning o‘zaro joylashish tekisligi bir xil bo‘lmaydi. 
Kurtaklar novdadagi barg qo‘ltig‘ida shakllanadi. Novdalarning pastki 2-6 
bo‘g‘imlarida faqat barg bilan qo‘ltiq kurtaklar shakllanadi. Keyingi bo‘g‘imlarda 
barglar qarshisida qoida bo‘yicha jingalaklar yoki to‘pgullar rivojlanadi. Іosilsiz 
novdalarda esa barglar qarshisida faqat jingalak paydo bo‘ladi. E’tiborli tomoni 
shundaki ikkita bo‘g‘imdan keyin barg qarshisida jingalak hosil bo‘lib (o‘sishning 
simpodial yoki yon shoxlanish tipi), navbatdagi barg qarshisida jingalak bo‘lmaydi 
(monopodial o‘sish tipi). 
Katta yoshdagi tok tuplarining zang va kundasidagi yashirin kurtaklardan ham 
novdalar rivojlanishi, ulardan yangi «qo‘l» (zang)larni shakllantirishda foydalanish 
mumkin. 
Bir yillik yosh novdalar yashil, mo‘rt, o‘suvchi uchki qismi egilgan bo‘ladi. 
O‘suv davrining oxirlarida novdalar o‘sishdan to‘xtagach, uchki qismi ham to‘g‘ri 

---

holatga keladi, navga xos och qo‘ng‘ir tusga kiradi. Tok qarigan sari novda uchki va 
pastki qismining o‘sishi deyarli tenglashib boradi. Novda bo‘g‘im oralari navsimon, 
uning qarama-qarshi tomoni esa yassi shaklda bo‘ladi.