11-ma’ruza. Mahsulotlarni loyihalash, yaratish va ishlab chiqish tizimi

Ekspluatatsiya sifati mahsulot sifatini o‘zgarish jarayonlarida namoyon 
bo‘ladi. Ekspluatatsiyada bo‘lgan mahsulot sifatiga ekspluatatsiya, servis xizmat 
ko‘rsatish va ta’mirlash ishlarini olib borish jarayonlarining sifati ta’sir ko‘rsatadi. 
Ekspluatatsiya tajribasi kelgusida mahsulotni takomillashtirish uchun zarur 
bo‘lib hisoblanadi. 
Hayotiy siklning oxirgi bosqichi ikkilamchi qayta ishlash yoki utillashtirish 
bo‘lib hisoblanadi. Bu jarayonlarning sifati ekologik, sanitar va boshqa normalar 
bilan belgilanadi. 
Bunday tugallanuvchi jarayon modeli sifat halqasi deb ataladi. YUqorida 
keltirilgan barcha turdagi faoliyatlar sifat halqasi modelini tashkil etib, yakuniy 
natija sifatiga bevosita ta’sir etadi. 
2. Mahsulot yaratish va ishlab chiqarishni tashkillash tizimi. 
I
shlab chiqarishni konstruktorlik va texnologik tayyorlash.
 
Konstruktorlik tayyorgarlik biron bir yangi mahsulot yoki texnologiyani
loyihalashtirish bilan bog’liq bo’lgan ishlardan tashkil topadi. Konstruktorlik 
tayyorgarlikni amalga oshirishda iqtisodiy hisob-kitoblar katta ahamiyatga ega 
bo’ladi, chunki 
ular yangi mahsulot ishlab 
chiqarishni yoki modernizasiya 
qilishning maqsadga muvofiqligini aniqlab bo’ladi, sarflanadigan xarajatlar «min» 
bo’lgan sharoitlarni yaratishlari lozimdir. Mashina va priborlarning yangi turlarini 
ishlab chiqarish jarayonida ularning texnik afzalligini xarakterlovchi quyidagi 
ko’rsatkichlar hisobga olinadi: 
- yangi mashina va proiborlarni (mahsulotlarni) yaratishga sarflangan
mehnat sig’imi; 
- mahsulot o’lchovi; 
- metaldan foydalanish koeffisiyenti; 
Mahsulot tannarxi va boshqalar yangi mahsulot yaratish quyidagi
etaplardan tarkib topadi:
1. texnik vazifalarni ishlab chiqarish;
2. texnik taklifni tuzish;
3. eskiz loyihasini yaratish;
4. texnik loyihalashtirish;
5. ishchi hujjatlarni ishlab chiqarish.

---

Texnik vazifada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning barcha texnik
iqtisodiy xarakteristikalari, ularga quyidagi talabalar, ekspluatasiya qilish
shartlari aniq belgilab beriladi. Texnik vazifaga asoslanib texnik taklif ishlab
chiqariladi. Unda mahsulotni ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy jihatdan
maqsadga muvofiq ekanligi asoslab beriladi, mumkin bo’lgan bir necha
variantlar solishtiriladi, mexnatni loyihalashtirish va ishlab chiqarishga
sarflangan 
harakatlarning 
hisob-kitobi, undan olinadigan 
iqtisodiy 
samara
hisob-kitob beriladi.
Eskiz loyihasi tanlangan texnik parametrlarni va iqtisodiy ko’rsatkichlarni
tekshirish imkoniyatini 
beruvchi hujjatdir. 
Eskiz 
loyihasi 
ishlab
chiqarilayotgan mahsulotni umumiy ko’rinishi chizmasidan, mahsulotning
tuzilishi va ishlash prinsipi, asosiy o’lchovlari, tannarxi to’g’risida 
tushuncha 
beruvchi, konstruktiv yechimlardan tashkil topadi. Texnik loyiha eskiz loyihaning 
to’ldirish natijasida tuzilib, mahsulotning barcha asosiy bo’g’inlarini yaratish, 
barcha ko’rsatkichlarni aniqlashtirishdan iborat. Ishchi loyihani tuzishda, 
barcha hujjatlar 
ishlab chiqish 
yakunlanadi, ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulotning barcha ko’rsatkichlarini ko’rsatuvchi ishchi chizma, tushuntirish 
xati, 
ekspluatasiya 
qilish 
instruksiyasi, 
tajriba protokollari 
beriladi.
Konstruktorning asosiy vazifasi tuzilishi jihatdan sodda va ixcham, lekin
texnik jihatdan takomillashgan chidamli mahsulot yaratishdan iboratdir.
Davlat standartlari yuqori sifatli mahsulotning yangi turlarini ishlab chiqish 
jarayonlarini takomillashtirish asosida ishlab chiqish va o‘zlashtirishni 
tezlashtirish, tajribaviy namunalarni ishlab chiqish va sinashni tashkil qilish, ishlab 
chiqarishni tayyorlash va seriyali mahsulot chiqarishni yo‘lga qo‘yish, fan va 
texnikaning eng yangi yutuqlarini tatbiq etish asosida mahsulotni ishlab chiqarish 
texnologiyasini va konstruksiyasi elementlarini ishlash bo‘yicha ilmiy-tadqiqot 
ishlarini o‘tkazish, mahsulot ishlab chiqaruvchi va buyurtmachi (iste’molchi) 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. 
Yangi 
mashina, 
jihozlarni loyihalash yoki 
mavjud 
jihozlarni 
modernizasiya qilishda 2 xil yo’nalishdagi iqtisodiy hisoblar olib boriladi:
1. Mashina va jihozlar qiymati aniqlanadi va shu asosida zaruriy 
kapital xarajatlar belgilanadi.
2. Mashinani ishlab chiqarishga joriy etish sharoitida mahsulot yoki
xizmatlar qiymati hisoblanadi.
Mahsulotning qiymati avvalgi qiymat bilan solishtiriladi. Bunda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar qiymatining pasayishidan olinadigan iqtisod
belgilangan 
muddatda 
sarflangan 
kapital 
xarajatlarni 
qoplashi 
lozim.
Yangi 
loyihalashtirilayotgan mashina 
va 
mahsulotlar 
qiymati 
quyidagi
xarajat moddalari bo’yicha hisoblanadi:
- xom-ashyo va materiallar (chiqindisiz);
- texnologik maqsadlar uchun yonilg’i va energi;
- ishchilarning asosiy ish haqi;
- ishchilarning qo’shimcha ish haqi;
- ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
- ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari (konstruktorlar,
texnologlar, chizmakashlar va boshqa xodimlarning asosiy va qo’shimcha
ish haqi);

---

- jihozlarni saqlash va ekspluatasiya qilish xarajatlari;
- sex xarajatlari; 
- umumzavod xarajatlari;
- ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar.
Standartlashtirish tizimi yangi mahsulotga oid yuqori sifatli loyiha-
konstruktorlik 
hujjatlar 
ishlab 
chiqilishini, 
korxona 
sifatning 
berilgan 
ko‘rsatkichlari bilan uni ishlab chiqarishga tayyorligini va uni o‘z vaqtida ishlab 
chiqarishdan olib tashlanishini me’yorlaydi. 
Korxona standartlari mahsulotni ishlab chiqarish bosqichida chiqarilayotgan 
mahsulot tavsifi va o‘ziga xosligini, korxonalarning tashkiliy-texnikaviy darajasini, 
zavodning ichki ixtisoslashishini, muxandis va ishchilar tajribasini hisobga oladi, 
korxonalarda sifat bo‘yicha ishlarni aniq va ma’suliyatli tashkil qilishning 
imkonini beradi. Ular mahsulot sifatini majmuiy boshqarishga doimiy faoliyat 
ko‘rsatuvchi tizim tusini beradi, ilg‘or tajriba asosida unga muntazam rivojlantirish 
imkoniyatini yaratadi. Loyihalash, ishlab chiqarish va foydalanish (iste’mol qilish) 
jarayonlarida mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish tartibi va usullarini 
belgilaydi, mahsulot sifatini nazorat qilish va baholash vositalari va usullariga 
bo‘lgan talablarni joriy qiladi, mahsulotni attestatsiyalash tartibini aniqlaydi, 
yetkazib beruvchilar va yetkazib berilayotgan xom ashyo, material, jamlovchi 
buyumlar sifatini yaxshilash bo‘yicha ishlash tartibini aniqlaydi. Ishlab 
chiqarishning bir tekisligini, texnologik intizomni saqlash, yangi mahsulotni ishlab 
chiquvchilar, xom ashyo, material va jamlovchi buyumlarni yetkazib beruvchilar 
hamda iste’molchilar bilan ishlashni yaxshilash, korxonaning tashkiliy tuzilmasini 
takomillashtirish yaroqsizlikdan talafotlarni kamaytirish, bajaruvchilar mehnati 
sifatini oshirish, minimal sarflar bilan sifatning yuqori darajasini ta’minlash 
imkonini beradi.