18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

8. Qıtay milliy húkimetiniń úyreniw nızamı 
XX ásir baslarında Qıtayda azatlıq háreketi ósip, 1905-jılda barlıq revolyuciyalıq 
shólkemler Birlespe ligasına birlesdi. Onıń ózegi bolıp Qıtaydı qayta tiklew jámiyeti boldı. 
Birlespe Ligasınıń Programması Sun Yat Sen tárepinen islep shıǵılǵan ush principke: 
mılletshillik (Cin dinasciyasın awdarıp Qıtaydıń ǵárezsizligin qayta tiklew), xalıq hákimiyatı 
(respublikanı shólkemlestiriw), xalıq paraxatshılıǵına (teńlestiriwshi, jerden paydalanıwdı 
júzege shıǵarıwǵa) tiykarlanǵan edi. 1906–1908-jıllarda Awqam Ligası óziniń iskerligin 
keńeytirip, revolyuciyalıq kóterilis júz berdi. Bul revolyuciya 1911-jılda soldat hám 
oficerlerdıń qózgalanı menen-oktyabr ayında Uchan qalasında baslandı. 
Bul jıl Qıtay kalendarında Sinxa jılı dep atalǵanı ushın ol 
Sinxay revolyuciyası atın aldı. Qıtaydıń qublasına keń jayılıp 17 
revolyuciyalıq wálayatlar wákilleriniń jıynalısında Sun Yat Sen 
respublika prezidenti etip saylandı. Tsinlar taxtdan waz keshti. 
Biraq Sun Yat Sen de Yuang Shikayǵa prezidentlik hákimiyattı 
tapsırıwǵa májbúr boldı
28
. 1912-jıldıń 10-martında wálayatlar 
wákilleri toplanıp ózlerin Milliy Jıynalıs dep járiyalay otirip, Sun 
Yat Sen tárepinen usınıs etilgen demokratiyalıq konstitutsiyani 
qabılladiler. Ol barlıq puqaralardıń teńligin, shaxs qol 
qatılmaslıǵın, azatlıqtı járiyaladı. Nızamshılıq hákimiyat eki: 
Senat hám tómen palatali parlament dúzilisin názerde tuttı. 1912-
jıldıń dekabrinde ótkerilgen parlament saylawlarında Birlespe 
Ligasın qayta shólkemlestiriw processinde payda bolǵan Milliy partiya Gomindan kópshilik 
orınlardı qolǵa kirgizdi. Biraq prezident Yuang Shikay terror siyasatın alıp barıp, parlament 
tarqatıp jiberildi. 1914-jıldıń 14-mayında prezidentke diktatorlıq kepilligin beretuǵın 
waqtınsha konstitutsiya qabıllandı. Onıń Qıtayda qaytaldan 
monarxiyanı qayta tiklewge bolǵan urınıwı jeńis qazana almadı. 
1924-jıldıń aprelinde Sun Yat Sen Mámleket qurılısınıń ulıwma 
principleri atlı bayanatında óziniń konstituciyalıq qarasların 
bayanlaydı. Onıń pikrine qaraǵanda, nızamshılıq, atqarıw, sud 
hákimiyatları menen bir qatarda, imtixan etiwshi hám qadaǵalaw 
húkimetleri de bar ekenin kórsetedi. Bul bolsa saylaw sistemasına 
tán bolǵan kemshiliklerdi tamamlawǵa járdem berdi. Sun Yat 
Sennıń qaytıs bolǵan jılında Guanchjouda Gomindan húkimeti 
dúzildi. 1925-jıldıń 1-iyulında Milliy húkimettiń Organikalıq 
nızamı islep shıǵıldı. 1928-jılda ózin Ulıwmalıq Qıtay húkimeti 
dep esaplaǵan Milliy húkimet bul nızamdı hárekette dep 
daǵazaladı. 1928-jılda (nızamshılıq palatası (yuaney), 1930-jılda 
28
Roderick MacFarquhar, John K. Fairbank. The People's Republic, Part 2: Revolutions within the Chinese Revolution, 1966–
1982. Cambridge University Press. 1991. P-32.
Sun Yat Sen
 
Shan Kayshi
 

---

25 / 25 
imtixan palatası, 1931-jılda qadaǵalaw palatalari dúzildi. Gomindan partiyasınıń mámleket 
qurılısına tiyisli jobaları tiykarında Sun Yat Sen pikirleri turar edi.