1917 yil fevral inqilobi va o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakatlar
partiyalarga quyidagicha ta`rif beriladi: “Saylovlarda ovoz berish huquqiga
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek davlatchiligi koppartiyaviylik tizimi tamoyilida
partiyalarga quyidagicha ta`rif beriladi: “Saylovlarda ovoz berish huquqiga ega bo`lgan grek fuqarolari erkin ravishda siyosiy partiyalar tuzishlari yoki ularga qo`shilishlari mumkin; partiyalarni tashkil etish va ularning faoliyati demokratik tartibotning erkin amal qilishiga xizmat qilishi lozim. Saylovlarda ovoz berish huquqiga ega bo`lmagan fuqarolar siyosiy partiyalarning yoshlar bo`linmalariga kirishlari mumkin 6 . Fransiyada esa siyosiy partiyalarning jamiyat siyosiy tizimidagi o`rnining Fransiya Konstitutsiyasining “Suverenitet to`g’risida”gi birinchi bo`limida berilishi, ularning davlat va jamiyatni tashkil etishdagi muhim institut sifatida e`tirof qilinishini bildiradi. Fransiya Konstitutsiyasining 4-moddasi quyidagicha ifodalanadi: “Siyosiy partiyalar va guruhlar fikrlarni ovoz berish yo`li bilan ifodalashga ko`maklashadi. Ular erkin ravishda tuziladilar va o`z faoliyatlarini amalga oshiradilar. Ular milliy suverenitet va demokratiya qoidalarini hurmat qilishlari lozim”. Hozirgi zamon jamiyatlarida davlatning turli ommaviy jamoat tashkilotlari bilan o`zaro aloqalarini kuzatish shuni ko`rsatmoqdaki, mavjud siyosiy tizimda ishtirok etayotgan partiyalar jamiyat va davlat munosabatlari tizimida markaziy o`rinni egallab kelmoqda. Siyosiy partiyalar siyosiy jarayonlarning faol ishtirokchisi sifatida davlat organlarining shakllanishi va faoliyatida,
1 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: хорижий тажриба ва назария. –Т.: Янги аср авлоди, 2006. –Б.106 2 Қирғизбоев М. Демократик кўппартиявийлик ва парламентаризм тамойилларини ривожлантириш масалалари. Ўзбекистон: фуқаролик жамияти сари -Т.: Шарқ, 2003, -Б. 211-212. 3 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: хорижий тажриба ва назария. –Т.: Янги аср авлоди, 2006. –Б.106 4 Qarang: Конституция Королевства Испания. // Конституции зарубежних государсгв.2-е год., исправ. и доп. –М.: Издательство БЕКД997. –С. 298. www.google.ru/wikipediya 5 Qarang: Основной закон Федеративной Республики Германии. -Бонн, 1998. –С.24.www.google.ru/wikipediya 6 Qarang: Конституция Республики Греция//Конституции зарубежннх государств.2-е изд., исправ. и доп. — М.: Издательство БЕК,1997. –С .378. www.google.ru/wikipediya
33 33 davlat qarorlarining qabul qilinishida tobora muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Qolaversa, siyosiy partiyalarning mavjudligi-demokratik tizimlar rivojlanishining zaruriy shart-sharoitlaridan biridir. Demokratiya tamoillari nuqtai nazaridan yondashganda esa siyosiy partiyalar davlat organlari tizimiga kirmaydi va bevosita davlat ishlarida ishtirok etmaydi. Ammo siyosiy partiyalar bir vaqtning o`zida ham davlat sohasiga, ham fuqarolik jamiyatiga taaluqli institut ekanligi bilan ajralib turadi. Partiyalarning siyosiy tizimdagi o`rnining kuchayib borishi bilan ularning huquqiy maqomlari darajasi har bir mamlakatda turlicha shakllarda namoyon bo`lmoqda. Partiyalarga doir qoidalar har bir mamlakat huquqiy manbalarida turlicha shakllarda talqin qilinadi: konstitutsiya va qonunlar, konstitutsiyaviy me`yorlar; hukumat dekretlari va qarorlari; parlament reglamentlari; konstitutsiyaviy nazorat huquqini amalga oshirayotgan mamlakatlarda esa sud qarorlari va boshqalar. Yuqorida keltirilgan xorijiy tajribalardan ko`rinib turibdiki, siyosiy partiyalar asosan, jamiyat a`zolarining siyosiy irodalarini shakllantirish va ularni siyosiy jarayonlarda ifodalash ehtiyojlari asosida faoliyat yuritadigan jamiyat 1 institutdir. Aytish joizki, O`zbekistonda ham siyosiy partiyalarning jamiyat instituti sifatidagi huquqiy maqomi shakllanib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 56-moddasiga binoan siyosiy partiyalar “Jamoat birlashmalari sifatida e`tirof etiladi” 2 . Mazkur Konstitutsiyaning 58-moddasiga ko`ra “davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishiga, shuningdek jamoat birlashmalarining davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashishiga yo`l qo`yilmaydi” 3 . Bu bilan, birinchidan, siyosiy partiyalar jamoat birlashmalari kabi jamiyatning instituti ekanligi e`tirof etiladi; ikkinchidan, siyosiy partiyalarning davlat hokimiyati organlari faoliyatiga aralashishga yo`l qo`yilmasligi konstitutsiyaviy me`yorlar bilan ta`qiqlanib, uning davlat hokimiyatiga daxldor emasligi ta`kidlanadi. Mazkur huquqiy asoslardan shunday xulosa chiqadiki, siyosiy partiyalarning “Siyosiyligi” ularning saylovlardagi ishtiroki va davlat hokimiyatiga nomzodlar ko`rsatishi bilan cheklanadi. Siyosiy partiyalar davlat hokimiyati boshqaruvida ishtirok etmaydilar. Saylovlarda g’alaba qozongan partiyalarning vakillari esa davlat hokimiyati organlaridagi boshqaruvda ishtirok etadilar, lekin bu kabi boshqaruvda ishtirok siyosiy partiya a`zosi sifatida emas, balki, biron-bir mansabni egallagan shaxs sifatida amalga oshiriladi. partiya demokratik saylovlarda saylangan o`z vakillari, turli darajadagi deputatlari, turli mansablarni egallagan partiyadoshlari, shuningdek, partiyaviy fraktsiyalar vositasida o`z muqobil dasturlarini amalga oshirish, xalq ommasini e`tirofiga erishish maqsadlarida parlament va hukumatga ta`sir ko`rsata olish qobiliyatiga ega institutdir 4 . AQSH va Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda bir necha yuz yillar ilgari o`z konstitutsiyalarini qabul qilganliklariga qaramay, ularda siyosiy partiyalarga doir biron-bir modda uchramaydi. Vaholanki, mazkur mamlakatlarda ikki partiyaviylik tizimi davlatning butun bir konstitutsion mexanizmining ajralmas qismi hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda ikkinchi jaxon urushidan keyin qabul qilingan konstitutsiyalarning ko`pchiligida siyosiy partiyalar to`g’risidagi maxsus qoidalar kiritildi. Jumladan, Italiya (1947 yil), Yaponiya (1948 yil), GFR (1949 yil), Fransiya (1958 yil), Braziliya (1969 yil), Gretsiya (1975 yil), Portugaliya (1976 yil), Ispaniya (1978 yil), O`zbekiston (1992 yil) kabi mamlakatlar konstitutsiyalaridan siyosiy partiyalarga doir alohida huquqiy maqomlar o`rin oldi 5 . 1 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти сиёсий партиялар, мафкуралар, маданиятлар. –Т.: Ўзбекистон, 1998. – Б.57 2 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2008. –Б.12. 3 O’sha joyda. –Б.12-13. 4 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: сиёсий партиялар, мафкуралар, маданиятлар. –Т.: Шарқ, 1998. –Б. 25- 28. 5 O’sha asar. –Б.110 |
ma'muriyatiga murojaat qiling