1917 yil fevral inqilobi va o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakatlar
Siyosiy-huquqiy asoslarning tarkib topishi
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek davlatchiligi koppartiyaviylik tizimi tamoyilida
|
2.1.
Siyosiy-huquqiy asoslarning tarkib topishi O'zbekistonda XX asrning 80-yillar o'rtalaridan boshlangan ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy- mafkuraviy uyg'onish sovetlar ma'muriy-buyruqbozlik tizimining salbiy, aksil insoniy tomonlarini ochib tashladi. Ayni paytda ta'kidlash lozimki, hech qanday real, ilmiy asosga ega bo'lmagan “qayta qurish” g'oyasi asosida amalga oshirishga harakat qilingan demokratiya siyosiy jihatdan cheklangan edi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi, kommunistik mafkuraning yakka hokimligi sharoitida demokratik tartiblarni o'rnatish, qonun ustuvorligiga erishish mumkin emasdi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi va demokratiya hech qachon bir-birini e'tirof etmaydigan tushunchalar edi 1 .
takomillashtirishga kirishdi. 1987-yilda mahalliy sovetlarga saylovda har bir viloyatning bittadan tumanida eksperiment sifatida saylov o'tkazildi. Qo'llangan yangiliklar bu saylovlarning ko'p mandatli okruglar bo'yicha o'tkazilganligi, deputatlar bilan birga ularning o'rinbosarlarini saylash belgilangani va nomzodlar soni saylanadigan deputatlar sonidan ko'p bo'lganida edi. Bu muqobillik asosida o'tkazilgan birinchi saylov bo'ldi. 1989-yil 20-oktabrda O'zbekiston SSR xalq deputatlari saylovi haqida va O'zbekiston SSR xalq deputatlari mahalliy sovetlari deputatlari saylovi haqida qonunlar qabul qilindi. 1990-yil 18- fevralda o'tkazilgan saylovlar keng demokratik asosda o'tdi. Xususan, viloyat sovetlariga saylovda 138 okrugda, shahar sovetlariga saylovda 268 okrugda birinchi bosqichda hech kim
1 Раҳмонов Т. Маданий инқилоб: иллатлар ва сабоқлар//Мулоқот. 1993. –№ 9-10. –Б. 23-26.
30 30 yetarli ovoz to'play olmay, ikki haftalik muddatda takror ovoz berish o'tkazilgani saylovlar ma'lum ma'noda tanlash asosida o'tganini ko'rsatdi. Aytish lozimki, xalq saylovlarning ahamiyatini hali yaxshi tushunib yetmagan edi. Masalan, 1990-yil fevral-aprel oylarida O'zbekiston Oliy Sovetiga o'tkazilgan saylovlarda 500 okrugdan 174 tasida muqobil nomzodlar ko'rsatilmadi, nomzodlarning hammasi ham o'z platformalarini tushuntirib berish imkoniyatiga ega bo'lmadilar. Kommunistlarning ta'siri esa kuchli edi. Deputatlarning deyarli 95 foizini ular tashkil etardilar. Hali SSSR mustabid tuzumi parchalanmasdan oldin O'zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish uchun harakatning boshlanishi juda muhim ahamiyat kasb etdi. Jumladan, shaxsan Islom Karimovning tashabbusi bilan demokratiyani qaror toptirish uchun O'zbekistonda yangi Konstitutsiyani qabul qilish maqsadida boshlangan harakatni shu ma'noda tushunish mumkin 1
1990-yilning iyunida bo'lib o'tgan Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasi respublika Prezidenti I. Karimov raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasini tuzdi. Islom Karimov Konstitutsiyani tayyorlash jarayonida milliy o'zbek davlatchiligi asoslari, o'zbek xalqining ruhiyati, qadimiy qonunchilik tajribasini har tomonlama chuqur o'rganishni alohida uqtirdi. XX asr 80-yillarning ikkinchi yarmida O'zbekiston ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o'zgarishlar, ayniqsa, jamoat tashkilotlarining faollashuvi, siyosiy madaniyatining keskin ko'tarilishi yuz berdi. Jumladan, 1988-yilning 11-noyabrida “Birlik” xalq harakati (rahbari Abdurahim Po'latov) jamoat tashkiloti sifatida tashkil topdi. Shuningdek, xuddi shu paytda O'zbekiston erkin yoshlar uyushmasi tuzildi. Ular 90-yillarning boshlarida respublika ijtimoiy- siyosiy hayotida ma'lum rol o'ynadi. Biroq “Birlik” harakati ilk jamoat tashkilotlaridan biri bo'lganligi sababli ham ko'plab xato va kamchiliklarga yo'l qo'ydi. Harakat ko'p hollarda, jamoat tashkiloti sifatida tashkil etilgan va davlat ro'yxatidan o'tgan bo'lsa-da, siyosiy partiyaga xos faoliyat olib bordi. “Birlik” harakatining eng asosiy xatolaridan biri - bu ularning xalqimiz tub manfaatlarini anglamaganliklari bo`ldi. Harakat faollari ko'proq miting, namoyishlar o'tkazish, mahalliy rahbarlarga tazyiq qilish, qanday qilib bo'lmasin hukumat va uning mahalliy organlari faoliyatidan xato va kamchiliklar topish, turg'unlik davrida nochor holga tushib qolgan kishilarning ehtiroslarini avj oldirish orqali faoliyat ko'rsatdilar. Shuning uchun ham harakat xalq ichida o'z ildiziga ega bo'la olmadi. Shu bilan birga, “Birlik” harakati faollarining bir guruhi (Muhammad Solih boshchiligida) siyosiy partiya tuzish uchun harakat boshladilar. 1990-yil 30-aprelda “Erk” demokratik partiyasining ta'sis qurultoyida uning dastur va nizomi qabul qilindi. “Erk” partiyasining yangi jamiyat qurish yoki bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o'tish jarayonidagi aniq bir konsepsiyasi yoki dasturi yo'q edi. Uning ko'p hujjatlarida fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish to'g'risida gap ketsada, aslida uni qurish uchun shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, uning huquqiy poydevorini shakllantirish to'g'risida o'ylanmasdi 2 . “Erk”chilar juda tezlikda biron-bir jamiyatga o'tishga intilar edilar-u, lekin uning qanday bo'lishi to'g'risida aniq tasavvurga ega emasdilar. Partiya rahbarlari yangi bir jamiyatga o'tish uchun ulkan islohotlarni amalga oshirish ehtiyojini, fuqarolar ongi, tafakkuri va ruhiyatida o'zgarishlar, yangicha qarashlar bo'lishi uchun o'tish davri lozimligini, bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun tadrijiy yo'l bilan islohotlar o'tkazish zaruratini anglamagan edilar. Bulardan tashqari ushbu harakat va siyosiy partiyalar rahbarlari asosan hissiyotga berildilar. Yuksak siyosiy bilim, siyosiy madaniyatning yo'qligi, ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot to'g'risidagi bilimlarning sayozligi tufayli bunday harakat yetarli obro'-e'tiborga ega bo'lmadi.
1 Хусниддин Н. Ўзбекистон саналарда. // Фан ва Турмуш, 1995. –№1. –Б. 9 2 Jo’rayev N., Fayzullayev T. Mustaqil O’zbekiston tarixi. O’zbekistonning yangi tarixi, 3-kitob. –T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2009. –B. 174.
31 31 Natijada ham “Birlik” harakatining, ham “Erk” partiyasining faoliyati aholining bir qismida norozilik uyg'otdi, jamiyatdagi fuqarolar totuvligi va ham jihatligiga putur yetkazdi. Shuning uchun ham O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1991-yil 27-avgustdagi farmonida siyosiy partiyalar, ijtimoiy-siyosiy harakatlar va birlashmalar faoliyatini tartibga solish belgilab berildi. Shu bilan birga, bunday harakat, partiya, birlashmalarni adliya organlari tomonidan ro'yxatga olish qoidalari belgilandi. Umuman, XX asrning 80-yillar ikkinchi yarmi va 90 yillar O'zbekistonda ko'ppartiyaviylik tizimining shakllanish davri bo'ldi 1 . Mavjud partiyalar, harakatlar faoliyatidagi cheklanganlik, siyosiy ekstremizm, tajribaning yetishmasligi holatlariga qaramasdan O'zbekistondagi ijtimoiy- siyosiy hayot bu davrda ancha boyidi. Ko'ppartiyaviylikka o'tish KPSSning uzoq yillar davom etgan yakka hokimligiga chek qo'ya boshladi. O'zbekiston fuqarolari ham SSSR Konstitutsiyasining KPSSning jamiyatdagi rahbarlik roli to'g'risidagi 6-moddasini bekor qilish aktsiyasida faol ishtirok etdilar. 1990-yil mart oyidagi SSSR xalq deputatlarining navbatdan tashqari III qurultoyi ushbu moddani bekor qildi. Natijada kompartiyaning uzoq yillar davom etgan gegemonlik roliga barham berildi. Bularning barchasi O'zbekistonda xalq milliy ongi, siyosiy madaniyatining oshganidan dalolat berardi 2 .
ta`rif berish mumkin: partiya kishilarni ma`lum bir g’oya atrofida ixtiyoriy ravishda birlashtirgan, o`z g’oyasini hayotga tatbiq etish maqsadida hokimiyat uchun kurash olib boruvchi, o`zining dasturi, nizomi, tarkibiy tuzilishiga ega bo`lgan siyosiy tashkilotdir. Hozirgi dunyo siyosiy jarayonida partiyaviy tizimlarning uch xili faoliyat ko`rsatyapti. Bular: a) bir partiyaviy; b) ikki partiyaviy; v) ko`p partiyaviy tizimlardir. Bir partiyaviy tizim – bu bir partiyaning monopoliyasiga asoslangan tizim. Bunday sharoitda partiya bilan davlat qo`shilib, yagona partiyaning mafkurasi davlat mafkurasi sifatida o`rnatiladi. Hozirda bir partiyaviy tizimlar Xitoy Xalq Respublikasi, Kuba Sotsialistik Respublikasi, V’etnam Sotsialistik Respublikasi hamda Shimoliy Koreya Respublikasida amal qilmoqda. Bir partiyaviy tizim totalitar rejimni keltirib chiqaradi, demokratik institutlarning faoliyatiga yo`l qo`ymaydi. Binobarin, inson huquq va erkinliklari cheklab qo`yiladi. Ko`p partiyaviy yoki ikki partiyaviy tizim bir qancha partiyalar faoliyatini ta`minlovchi, hokimiyat uchun kurashning qonuniy mexanizmlarini ifodalovchi tizimdir. Bunday tizim sharoitida bir qancha siyosiy partiyalar saylov yo`li bilan hokimiyat uchun kurash olib boradilar. Hech bir partiyaning mafkurasi davlat mafkurasi sifatida tan olinmaydi. Bu tizimning asosini fikrlar plyuralizmi (xilma-xilligi) tashkil etadi. Har bir kishi o`zi istagan mafkuraga yoki dinga e`tiqod qilish yoki hech biriga e`tiqod qilmaslik huquqiga ega bo`ladi. Biron-bir g’oya yoki din kishilarning ongiga zo`rlik bilan singdirilmaydi. Ko`p partiyaviy tizim jamiyatning demokratik asoslaridan birini tashkil etib, demokratik siyosiy institutlar faoliyati uchun shart- sharoitlar yaratadi. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Jamoat birlashmalari to`g’risida”gi (1991 yil), “Siyosiy partiyalar to`g’risida”gi (1996 yil) qonunlarida ko`p partiyaviylikning huquqiy asoslari vujudga keltirilgan. G’arb siyosatshunos olimlarining talqinicha, partiyalar (lotincha, “ragz” (“ragyge”) - “qism” yoki “guruh”), bu - rasmiy institutlashgan, saylovlarda davlat hokimiyatini egallashga funktsional ixtisoslashgan tashkilotdir. Mashhur olim J. Sartori partiyalarga doir quyidagi aniqlikni
1 Qarang: Қирғизбоев М. Демократик сайловлар: халқаро тамойиллар ва миллий ўзлик.// Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари, 2000. –№1-2. –Б. 44-48 2 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамиятида сиёсий партияларнинг ўрни: сиёсий партияларнинг функциялари. // Ўзбекистон овози, 2003 йил 4 март
32 32 kiritgan edi: “Saylovlarda ishtirok etuvchi va uning natijasida o`z nomzodlarini davlat korxonalariga o`tkaza olishga qobil bo`lgan har qanday siyosiy guruh partiyadir” 1 . XX asrning so`nggi davriga kelib J. Lapalambara va J. Anderson “Boshqaruv va siyosat entsiklopediyasi» nomli asarida quyidagi ta`rifni berganlar: “Partiya rasmiy maqomga ega bo`lish va rasmiy tashkilot bo`lish bilan bog’liq, markazni periferiya bilan bog’lovchi va davlat organlariga o`z nomzodlarini (erkin yoki noerkin) saylovlar vositasida o`tkazishga qobil bo`lgan har qanday guruhdir” 2 . G’arb siyosatshunos olimlari siyosiy partiyalarni quyidagi belgi va funktsiyalari asosida ta`riflaydilar: “Siyosiy partiya – rasmiy va tashkiliy tizilmaga ega hokimiyat ustidan rasmiy nazoratni amalga oshirish uchun kurashning maxsus funktsiyasini amalga oshiruvchi, mafkuraviy doktrina belgisi asosida birlashgan, umummilliy manfaatlarni ifodalashga da`vogarlik qiluvchi, huquqiy maqomga ega bo`lgan va saylov jarayonlariga qo`shilgan 3 . Hozirgi davrda g’arb siyosatshunos olimlari o`rtasida siyosiy partiyalarning siyosiy institutga tegishlimi yoki fuqarolik jamiyati institutimi, kabi savollarga javob izlashlar ko`plab bahs va munozaralarga sabab bo`lmoqda. Aksariyat rivojlangan mamlakatlar konstitutsiyalarida siyosiy partiyalar jamiyat instituti, ya`ni xalq siyosiy manfaatlari ifodachisi sifatida talqin etiladi. Masalan, Ispaniya qirolligi Konstitutsiyasining 6-moddasi siyosiy partiyalarni quyidagicha ta`riflaydi: “Siyosiy partiyalar siyosiy plyuralizm qoidalariga muvofiq ravishda xalq irodasini shakllantirish va ifodalashga ko`maklashadi, siyosiy ishtirokning asosiy vositasi hisoblanadi. Ularni tashkil etish va faoliyat yuritishi Konstitutsiya va qonunlarni hurmat qilgan holda erkinlik bilan amalga oshiriladi. Ularning ichki tuzilmasi va faoliyati demokratik tarzda bo`lishi lozim” 4 . Germaniya Federativ Respublikasi siyosiy tizimida ham siyosiy partiyalar ko`proq jamiyat instituti sifatida harakterlanadi. GFR Asosiy qonunining 21-moddasiga binoan: “Partiyalar xalq siyosiy irodasini shakllantirishga ko`maklashadi. Ular erkin ravishda tuziladilar. Ularning ichki tashkiliy tizilmasi demokratik qoidalarga muvofiq kelishi lozim” 5.
Download 0.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|