1.«O‘zbekiston tarixi» fanining predmeti, nazariy- metodologik tamoyillari va uni o‘rganishning ahamiyati. Barkamol avlod tarbiyasida Vatanimiz tarixining o‘rni

21. Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi, ulardagi ijtimoiy- iqtisodiy hayot.

X asrning birinchi yarmida Yettisuv va g`oshG’arda yashovchi turk g`abilalari ijtimoiy- va ig`tisodi hayotida katta o’zgarish sodir bo’ldi. Bir tarafdan ularning o’trog` hayotga ko’chishi kuchayib dehg`onchilik xo’jaligi kengayadi. Ikkinchi tarafdan esa ilk feudal munosabatlar rivoj topib turk jamolari ichida sinfiy tabag`alanish keskin tus oladi. X asr o’rtalarida Issig`ko’lning janubi va G`oshG’arda yashagan yaG’mo g`abilalari kuchayib avval uzlaridan shimoli sharg`da yasovchi jikil g`abilalari bilan yaxona ittifog`g`a birlashadilar. So’xra ular Yettisuvga xuruj g`ilib g`orlug`larni bo’ysindiradi va bu ulkanhududda G`oraxoniylar davlatini tashkil g`iladilar. Manbalarda yozilishicha turk g`abilalari ichida eng g`olox;I yaG’molar sanalga, lekin eng jangovar g`abila hisoblangan. G`orlug`lar jikil va yaG’molarga nisbatan madaniyatlirog` bo’lib ularga tegishli yurtlar ichida eng obod hududlarga ega bo’lishgan. G`oraxoniylar davlatining tashkil topishida jikil va g`orlug`lar G’oyat katta rol o’ynaydilar. Davlatning yug`ori mansablari va g`o’shinda ular muhim o’rinlarni egallasalarda, birog` xonlik taxtiga yaG’mo biylari minganlar. Bu yangi turk davlatining podsholari arslonxon va buG’roxon unvonlari bilan yuritilgan. Bu ikki oily daraja buyuk hukmdor ma’nosini anglatgan.G`oraxoniylar davlatining asosiy jikillar bilan yaG’molar tashkil etgan. Davlatni boshg`arishda g`oraxoniylar g`abilaviy udumining oG’alik taribiga g`at’iy rioya g`ilingan, bu udumga muvofig` g`abila boshlig`lari orasida eng yoshi uluG’ni arslonxon yoki buG’roxon dajasiga ko’tarib, hukmdor, ya’ni g`oraxon g`ilib saylashgan . Odatda u tamG’achxon, ya’ni xonlar- xoni deb yuritilgan.

992 yilda Hasan BuG’raxon boshlig` g`oraxoniylar movarounnah tomon hujum boshlaydilar.Ularning harbiy yurishlarida Shosh, FarG’ona va boshg`a viloyatlarda yashovchi turkiy g`avmlar ham g`atnashganlar, natijada ular g`oraxoniylar bilan birikib ketadilar. Bu davrda somoniylar mamuriyati va xarbiy ko’shinlar boshkarivuni o’z g`o’liga olgan turk hojiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustag`il hukmronlik g`ilayotgan turk lashkarlari mamlakatni dushmandan mudofaa g`ilish o’rniga xoinlik yo’lini tutib, g`oraxoniylarga yon bosadilar.

G`oraxoniylarning Buxoroga yurishi oldidan somoniylarning eng e’tiborli turk lashkarboshilaridan Xuroson noibi abu Ali Simjuriy amir Nux ibn Mansurdan yashirinchi BuG’roxon bilan Somoniylar davlatini bo’lib olisx hag`ida muzokara olib boradi. Ikkinchi turk lashkarboshisi Ayach boshlig` g`o’shin tor-mor g`ilinadi va uning o’zi asirga olinadi. Raboti Malik yag`inidagi Harjan yonida yana bir turk hojibi Foig` katta g`o’shin bilan BuG’raxonga g`arshi jang g`iladi. Ammo Foig` jang g`izG’in ketayotgan paytda atayin taslim bo’ladi. Shu sababli Buxoro himoyasiz g`oladi. Nuh ibn Mansur poytaxtni tashlab chig`ib ketishga majbur bo’ladi. G`oraxoniylar Buxoroni g`arshiliksiz ishG’ol g`iladilar. Ko’p vag`t o’tmay BuG’roxon sotg`in Foig`ni Termiz va Balxga noib g`ilib tayinlaydi. Ammo BuG’roxon Buxoroda uzog` tura olmaydi. Kasallik uni poytaxtni tark etib, o’z vatani G`oshG’arga g`aytishga majbur etadi. Yo’lda u vafot etadi. Bunday g`ulay sharoitdan foydalangan Nuh ibn Mansur Buxoroga g`aytib, o’z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk hojibi--- Foig` Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda amirga g`arshi g`o’zG’olon ko’taradi. O’z kuchiga ishonmagan Nux G’azna hukmdori Sabuktakinni yordamga chag`iradi. 20000 g`o’shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib g`o’zG’olonchilarga g`arshi yurish g`iladi. Bir necha janglardan so’ng Foig` va Abu Ali g`o’shinlari tor-mor g`ilinadi. Sabuktakinning bu yordami evaziga Nuh ibn Mansur unga Nosiruddin unvonini beradi. Shuningdek sabuktakinni Simjiriyning o’rniga Xurosonnning noibi etib tayinlaydi. Natijada G’azna Va Xurosonda Sabuktakin va Mahmudning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi. Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasixdan Amudayogacha bo’lgan yerlarni egallaydi.

996 yilda g`oraxoniylar Movarounnahr tomon yana hujum g`iladilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik g`iladi, Nuhga yordam berish uchun Sabuktakin ChaG’oniyon, G’uzxon va xuttalon hokimlarining birlashgan g`o’shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o’z g`o’shini bilan unga g`o’shilishini talab g`ildi. Bu somoniylar amirining hukmronlik hug`ug`larini mesimaslik va ochig`dan ochig` unga g`arshi chig`ish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortaddi va farmoyish yuborib, Sabuktakinni Buxoroga chag`iradi. Bunga javoban Sabuktakin g`o’shin yuborib Buxoroni egallab g`oraxoniylar bilan muzokaralar olib bordi. Natijada ular o’rtasida shartnoma tuziladi Sirdaryo havzasi g`oraxoniylar g`o’liga o’tdi, Sabuktakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar shu jumladan Xurosonga hukmdor bo’ldi. Comoniylarga Movarounnahrning markaziy g`ismigina beriladi. Birog` ko’p vag`t o’tmay g`oraxoniylar Buxoroni bosib oladi, garchi somoniylar to – 1005 yilgacha Samarg`and va Buxoroni g`aytarib olishgan bo’lsada, ammo 999 yilda Buxoroning Nasr Elog`xon tomonidan zabt etilishi somoniylar hukmronligi barham topdi desak bo’ladi. Shunday g`ilib X asr oxirida somoniylar davlati o’rida , ikkita yangi davlat tashkil topdi: Biri- G`oshG’ardan Amudaryogacha cho’zilgan g`oraxoniylar davlati, ikkinchisi G’qurildilar davlati edi.