2- ma’ruza. 10-mavzu. Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan obyektlardagi avariyalar. 11-mavzu. Radioaktiv moddalar va biologik
Download 1.26 Mb. Pdf ko'rish
|
FVMPA-sirtqi-2-ma\'ruza
|
O‘zbekiston uchun xos bo‘lmagan tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar.
Sunami. Shimoliy Amerikaning g‘arbiy sohillari, Aleut orollari, Filippin, Yangi Gvineya, Indoneziya, Tinch okeanining janubiy qismidagi orollar, Gavay orollari, Peru, Chili va Markaziy Amerika bu erda ro‘y beradigan zilzilaning doimiy hamrohi halokatli sunami zarbasiga duchor bo‘lib turadi. Yaponcha “sunami” so‘zi zilzila yuzaga keltirgan okean to‘lqinini belgilash uchun qabul qilingan. Sunamini yanada aniqroq belgilash uchun “seysmik dengiz to‘lqini” atamasini ham qo‘llash mumkin. Sunamining yuzaga kelish sabablari. Ko‘p hollarda yirik sunami zilzila vaqtida dengiz tubining vertikal siljishidan yuzaga keladi. 1964- yilgi Alyaska zilzilasidan so‘ng o‘tkazilgan tadqiqotlar sunamining yuzaga kelish mexanizmini aniqlash imkonini berdi. Demak, sunamining qanday yuzaga kelishini olimlar bilib olishganiga unchalik ko‘p vaqt o‘tganicha yo‘q. Dengiz tubining tektonik siljishi sunamini keltirib chiqaruvchi yagona sabab emas. Vulqon otilishlari ham bunga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, 1883- yil 27- avgustda Krakatau orolida vulqon shunday katta portlash kuchi bilan otilganki, bu vaqtda hosil bo‘lgan sunami butun dunyo portlari bo‘ylab tarqalib, 5000 ga yaqin kemani yakson qilib tashlagan. Sunami va vulqon otilishidan 36000 kishi halok bo‘lgan. Xuddi shunga o‘xshash vulqon otilishi Egey dengizidagi Santorin orolida yuz bergan, arxeologlar bu sanani taxminan miloddan avvalgi 1450- yil, deb belgilashdi. Hosil bo‘lgan sunami O‘rta yer dengizining sharqiy sohillariga juda katta zarar yetkazgan. yer osti ko‘chkisi ham sunamini keltirib chiqarishi mumkin. Ammo bunday ko‘chkilar juda kam ro‘y beradi va ularning keltirgan zarari unchalik katta bo‘lmaydi. Sunami oddiy to‘lqinlar kabi suv yuzasi bo‘ylab emas, aksincha xuddi tovush to‘lqini kabi suv ichida harakatlanadi va uning to‘lqin fronti suv yuzasidan dengiz tubiga qadar cho‘ziladi. Sunamining tezligi juda katta, masalan, Tinch okeanida sunami odatda 600-800 km/s tezlik bilan “yuguradi”. Okean tubi qanchalik chuqur bo‘lsa, sunamining tezligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Sunamiga xos bo‘lgan xususiyatlardan yana biri to‘lqinlar o‘rtasidagi katta davriylikdir. Bu vaqt bir necha daqiqadan bir necha soatgacha etishi mumkin. 1964 yilgi Alyaska zilzilasiga hamrohlik qilgan sunamining to‘lqini 1,7 s davriylikka ega bo‘lgan bo‘lsa, 1946- va 1957 -yillardagi Aleut zilzilalarining sunamilari 7-15 daqiqa davriylik bilan kechgan. Shikastlovchi omillari. Sunami yuz bergan vaqtda talafotni quruqlikka yopirilib keladigan to‘lqinlar yetkazadi. Talafot quyidagicha bo‘lishi mumkin: - suv sathining tez ko‘tarilishi oqibatida joyning suv ostida qolishi; - inshootlarga yetkaziladigan, harakatlanayotgan suv tomonidan hosil qilinadigan dinamik yuklama; - suv bo‘laklarni bino va boshqa ob’ektlarga olib kelib urganda beriladigan zarba; - tez oqayotgan suvdan poydevor oldidagi tuproqning yuvilib ketishi; - to‘xtab turgan kemalarning to‘lqin zarbi va suv sathining o‘zgarishidan shikastlanishi. Muhofaza tadbirlari. Bino va inshootlarning vayron bo‘lishining oldini olish uchun, yaxshisi, ularni sunami ta’sir etmaydigan joylarda qurish lozim. Agar buning iloji bo‘lmasa, binoni sunami ta’siriga nistaban chidash bera oladigan qilib qurish kerak. Masalan, bino o‘zining uzun tomoni bilan sunami yo‘liga ko‘ndalang joylashtirilishi mumkin, bunda to‘lqin zarbiga binoning kamroq qismi duchor bo‘ladi va zarba kuchiga ko‘proq chidamlilik namoyon qiladi. SHuningdek, binoning birinchi qavatini iloji boricha «ochiq» qilish, asosiy ustunlar orasida faqat yengil to‘siiqlardan foydalangan ma’qulroq. Shunda sunami birinchi qavat orasidan o‘tarkan, to‘siqlarni yulib olib ketadi va binoning o‘ziga minimal zarar keltiradi. Gavay orollarida bunday usuldan sohilbo‘yida joylashgan mehmonxonalarni qurishda ham, turar joy binolarini barpo etishda ham foydalaniladi. Bu yerda baland ustunlar ustiga joylashtirilgan, birinchi qavati yer yuzidan 3 m baland bo‘lgan, ustunlar oralig‘idan esa avtomobil to‘xtash joylari sifatida foydalaniladigan uylarni uchratish mumkin. Aholining harakati. Zilzilani uzluksiz kuzatish tizimi dunyoda shu darajada taraqqiy etganki, agar sunami yuzaga kelishi ehtimol bo‘lgan hududlarda zilzila yuz bergudek bo‘lsa, seysmologlar bu to‘g‘rida darhol xabardor bo‘lishadi. Bu safar sunami yuzaga keladimi yo yo‘qmi, buni hali aniqlab bo‘lmaydi. Ammo, Alyaska, Yaponiya yoki Janubiy Amerikaning g‘arbiy sohillarida yashovchilar zilzilani his etgan onlariyoq sohilni tark etishlari lozim. Har holda, sunami yuzaga kelib, Tinch okanini kesib o‘tguniga qadar zarur muhofaza chora-tadbirlarini ko‘rish uchun bir necha soat vaqt mavjud bo‘ladi. Tinch okeani qirg‘oqlarida zilzila ro‘y berdimi, xabar berish tizimi ishga tushadi. Agarda zilzila katta magnituda bilan va sunami xavfi mavjud hududlarda yuz bergan bo‘lsa, “Sunami ehtimoli bor” signali beriladi. Sunami haqiqatdan ham yuzaga kelgan holda “Sunami kelyapti” signali yuboriladi. Sunamining tarqalishi nazorat ostiga olinadi va yangi axborot olinishi bilan xabar qaytarilib turiladi. Berilgan xabarda to‘lqinning yetib kelish vaqti, aholining harakat qilish va evakuatsiya tartibi, yig‘ilish punktlari yoki mustaqil harakatlanish yo‘nalishi ko‘rsatiladi. Sunamining yaqqol belgisi – suvning qirg‘oqdan to‘satdan chekinishidir. Dengiz tubi ochilib qoladi, ayrim vaqtlarda tub yuzlab metr va hatto bir necha kilometr masofada ko‘rinib turadi. Qish vaqtida sunami belgisi muzlarning to‘satdan yorilishida, noodatiy to‘lqinlarlarning yuzaga kelishi, muz chetlarida suvning chiqarib tashlanishi, muzlarning g‘alati harakatlarida namoyon bo‘ladi. Bunday belgilarni ko‘rdingizmi, bilingki, qutulib qolish uchun ixtiyoringizda o‘n daqiqadan sal oshiqroq vaqt bor: sohilbo‘yida suvning tezligi 50-100 km/s bo‘ladi. Darhol, yo‘l-yo‘lakay boshqalarni ham ogohlantirgan holda yaqin oradagi tepaliklarga – kamida 30-40 m balandlikka chiqib olish lozim. Yo‘lingiz tepalikning yonbag‘ri bo‘ylab o‘tishiga e’tibor bering. Agar bu vaqtda bino ichida bo‘lsangiz, yuqori qavatlarga ko‘tarilish, barcha eshiklarni tambalash, okeanga qarama-qarshi tomondagi xonada xavfsiz joylarni (tayanch ichki devorlar oldi, ustunlar va to‘sinlar osti, tayanch devorlar tashkil etgan burchak) egallash lozim. Shuni aslo yoddan chiqarmaslik lozimki, faqatgina mustahkamligiga ishonch hosil qilgan bino ichidagina qoling. Mobado bino to‘lqin zarbasiga dosh bera olishiga shubhangiz bo‘lsa, boshqa joyni tanlang. Bu vaqtda binodan tashqarida bo‘lsangiz, to‘lqin zarbasiga uchramaydigan joylarni toping: tog‘ qoyasi orqasi, mustahkam daraxt usti va h.k. Vaqtingiz yetarli bo‘lsa, poyabzal va ustki kiyimlaringizni yechib tashlang, nima bo‘lganda ham ochiq joyda sunami to‘lqini bilan to‘qnash kelib qolmaslikning chorasini izlang. To‘lqin ichida qolishga to‘g‘ri kelib qolsa, chuqur nafas olish, qo‘llar bilan boshni to‘sib, oyoqlarni qoringa tomon tortish lozim. Suv yuzasiga qalqib chiqqach, ustki kiyimlarni yechib tashlash zarur. Keyin suv yuzida ushlab tura olishi mumkin bo‘lgan biror narsani topishga urinib ko‘rish kerak. Birinchi to‘lqin o‘tib ketganidan so‘ng ikkinchisini kutib olishga tayyorlanish lozim. Odatda to‘lqinlar soni 3 tadan 9 tagacha yetishi mumkin. Ular oralig‘idagi vaqt 3 daqiqadan 3 soatgacha yetadi. Xavfsiz joyga chiqib olishga ulgurganlar esa to‘lqin o‘tib ketganidan 2-3 soat o‘tmay, joylariga qaytishlari mumkin emas. To‘lqinlar qaytarilmasligiga esa faqatgina fuqaro muhofazasi xizmatlari signalidan so‘nggina ishonch hosil qilish mumkin. Vulqon. Magmaning yer qobig‘ida va uning yuzasida siljishi bilan bog‘liq jarayonlar majmui vulqonizm deb ataladi. Magma (yunoncha magma – quyuq maz) – asosan silikat tarkibli suyuq massa. U Yerning chuqur qa’rida hosil bo‘ladi. Magma o‘choqlari mantiyada 50-70 km chuqurlikda bo‘ladi. Yer yuzasiga yetib borgach, magma lava ko‘rinishida yoriqlar yoki vulqon bo‘yni orqali otilib chiqadi. Lava magmadan otilish vaqtida ajralib chiqadigan gazlarning bo‘lmasligi bilan farq qiladi. Vulqon geologik yer qobig‘ida yoriqlar ustida yuzaga keladigan hosilalardir. Ular bo‘ylab yer yuziga magma otilib chiqadi. Odatda vulqon – avvalgi otilmalarning mahsulotlaridan tashkil topgan alohida tog‘lardir. Ular harakatdagi, mudrayotgan va o‘chgan turlarga bo‘linadi. Mudrayotgan vulqonlarga otilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bo‘lmagan, ammo o‘zining konussimon shaklini saqlab qolgan va ular ostida lokal zilzilalar bo‘lib turadigan vulqonlar kiradi. O‘chgan vulqonlar – vulqon faolligi umuman sezilmaydigan vulqonlardir. Yer yuzida 600 ga yaqin harakatdagi vulqonlar mavjud. Ularning eng balandlari Ekvadorda (Kotopaxi – 5896 m va Sangay - 5410 m) va Meksikada (Popokatepetl – 5452 m). Eng halokatlisi esa unchalik baland bo‘lmagan (800 m) Indoneziyadagi Krakatau vulqoni hisoblanadi. Eng katta vulqon otilishi Indoneziyada 1815 yilning 5-7 aprel kunlari sodir bo‘lgan, 90 mingdan ortiq odam halok bo‘lgan. Sayyoramizdagi eng faol vulqon Kilauela (Gavay orollari, AQSH)dir. U 1983 yildan beri uzluksiz otilib turadi, har soniyada 5 kub metr lavani tashqariga chiqarib tashlaydi. Vulqon hodisasini yaxshiroq tushunib olish uchun quyidagi ma’lumotlarga e’tiborni qarataylik. 1902 -yilning bahorida 1851- yildan beri tinch yotgan Martinika orolida Mon-Pele vulqoni uyg‘ona boshladi. Uning cho‘qqisidan quyuq tutun chiqardi. Vaqti-vaqti bilan kraterdan shiddat bilan qora tutun buluti otilib chiqar va yer osti guldurosi eshitilib qolardi. Halokatning tabiiy darakchilari tashvishga tushib qoldi. Ilonlar eski lavadagi teshiklardan sudralib chiqdi va shaharga yaqinlashdi; qushlar vulqonni uzoqdan aylanib uchishardi. Dengizda g‘alati jarayonlar namoyon bo‘la boshladi: dengiz sokin paytida chuqur to‘lqinlar paydo bo‘lar, suv birdan iliqlashib qolardi. Vulqon yaqinidagi ekinzor va qishloqlarga tushayotgan kul oxir-oqibat San- P’ier shahriga ham yog‘a boshladi. Shahar qorong‘ulik ichra qoldi. Shovqin kuchayib, uning yoniga portlash tovushi ham qo‘shila bordi. So‘ngra vulqon tinchigandek bo‘ldi. Tinimsiz jala yog‘ardi. 7 maydan 8 mayga o‘tar kechasi vulqon otilishi yanada kuchaydi. Taxminan tungi soat 3 larda minglab zambaraklardan otilayotganday portlash tovushi yangradi. Kraterdan qizigan bulut otilib chiqdi va olov devori kabi juda katta tezlik bilan yonbag‘ir bo‘ylab shahar tomon intildi. Olov massasi xuddi uchayotganga o‘xshardi. Bir necha soniya ichida shahar tashqarisidagi uy va bog‘larga etib keldi, bir necha damdan so‘ng San-Pier shahrini yutib yubordi. Shahar qizigan bulut ichra yo‘qoldi. Ko‘chki oldida surib kelayotgan siqilgan havo to‘lqini dengiz qirg‘og‘ida uxlayotgan barcha aholini – 30 mingga yaqin kishini dengizga supurib tashladi. Gavandagi suv qaynayotganga o‘xshardi. Bug‘ning ulkan bulutida kemalar jufti ag‘darilib, cho‘kib ketdi. Taxminan 12 soatlardan so‘ng vulqon biroz tinchidi. Qirg‘oqqa harbiy kema yaqinlashganda kul qatlami ostidan atigi uch nafargina kuyib ketgan odamni topishdi. Ammo ularning hayotini saqlab qolishning iloji bo‘lmadi. Shaharning boshiga tushgan fojia anchagina achchiq saboq bo‘ldi, vulqon foaoliyati sabablari va oqibatlarini chuqurroq o‘rganishga undadi. Uning xususiyatlaridan biri qizigan bulutning hosil bo‘lishidir. U shiddat bilan gorizontal harakat qiladi, xuddi vodiy va daralar bo‘ylab uchayotganga o‘xshaydi, o‘zidan so‘ng jonsiz tabiatgina qoladi. Vulqon otilgan dam halok bo‘lganlarning jasadlari yana bir xususiyatni ko‘rsatib berdi. Jasadlarning deyarli barchasi yalang‘och edi, ularning kiyimlarini olov yo‘q qilib tashlagandi. Ammo eng muhimi bu emas – deyarli barchaning og‘zi qo‘llari bilan yopilgandi. Demak, odamlarga olov devori kelib urilgunga qadar, ular gaz va siqilgan havoda nafaslari bo‘g‘ilib qolgan, degan xulosa chiqarish mumkin. 1669- yilda Etna vulqonining otilishi 50 ta shahar va 300 qishloqni vayron qildi, o‘zi bilan 100 ming odamning hayotini olib ketdi. Bunday qurbonlar, vulqonlar yaqinidagi yerlarning o‘ta hosildorligi qo‘ygan tuzoq tufaylidir, deb osongina aniqlik kiritish mumkin. Bu yerlarda tok, bug‘doy, guruch juda yaxshi o‘sadi. Shu sababli odamlar ushbu hududlarni tark etishmaydi. Axir hech kim bilmaydi-da, qachon tabiat yana ularga o‘z karomatlarini ko‘rsatishini. Shikastlovchi omillari. Vulqon otilishida birlamchi shikastlovchi omillar zarb to‘lqini, uchayotgan parchalar (toshlar, daraxtlar, bino elementlari qismlari), kul, vulqon gazlari (uglerod dioksid, oltingugurt dioksidi, vodorod, vodorod angidridi, ayrim vaqtlarda ftor), issiqlik nurlanishi, yonbag‘ir bo‘ylab 80 km/s tezlikda 1000 0 S harorat bilan oqayotgan va o‘z yo‘lida barcha narsani kuydirib borayotgan lava hisoblanadi. Vulqon faoliyatining barcha ko‘rinishlari xavflidir. Qaynayotgan lava yoki bombachalarning xavfi o‘z o‘zidan ko‘rinib turibdi. Kul xavfi bundan kam emas, u barcha joyga kirib boradi. Pompeya xuddi shu tariqa halok bo‘lgan: kul qalinligi 7- 8 metrga etgan. Ikkilamchi shikastlovchi omillar – sunami, yong‘in, portlash, vayrona uyumlari, suv toshqinlari, ko‘chkilar. Vulqon nafaqat otilish vaqtida xavflidir. Krater yana uzoq muddat davomida tashqi tomondan qattiq tuyulgan po‘st ostida qaynayotgan massani yashirib turadi. Tumanni eslatuvchi kislotali yoki ishqorli gazlar ham xavflidir. Profilaktika tadbirlari. Vulqon otilishlarga qarshi kurash bo‘yicha profilaktika tadbirlari sifatida erdan foydalanishni tartibga solish, lava oqimlarini boshqa tomonga burib yuboruvchi dambalar qurish, lavani tuproq bilan aralashtirib yuborish va quyuqroq(va mos ravishda sekin harakatlanuvchi) massaga aylantirish maqsadida lava oqimini bombardimon qilish va boshqa usullarni keltirish mumkin. Bugungi kunda ilm-fan insoniyatga vulqonning kutilmagan zarbidan saqlanish, vulqon otilishini oldindan ko‘ra bilish, transport vositalari bo‘lsa aholini xavfli hududdan tezgina evakuatsiya qilish imkonini beradi. Download 1.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|