2-ma‘ruza. Tarbiya usullari va shakllari. Tarbiya jaroyinini tashkil etish shakllari

Qadriyatlar —- inson uchun ahamiyatli bo‘lgan millat manfaatlari yo‘lida xizmat qiladigan erkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, haqiqat, ma’rifat, go‘zallik, yaxshilik, halollik, burchga sodiqlik singari fazilatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Qadriyatlar o‘zining mazmun-mohiyatiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi, ya’ni:
— tabiiy qadriyatlar (yashash uchun zarur bulgan tabiiy shart-sharoitlar);
— iqtisodiy qadriyatlar (ishlab chiqarish kuchlari va vositalari);
— ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar (erkinlik, tenglik, adolat, tinchlik, hamkorlik);
— ilmiy qadriyatlar (bilimlar, tajribalar, yutuqlar);
—falsafiy qadriyatlar (g‘oyalar, mafkuralar, konsepsiyalar);
— badiiy qadriyatlar (san’at, adabiyot, madaniyat);
-- diniy qadriyatlar (iymon, e’tiqod, vijdon. savob).
Shu bilan birga, fanda qadriyatlarning milliy va umuminsoniy turlarga ajratilishi an’ana tusiga kirgan. Milliy qadriyatlar ma’lum bir millat, xalq va elatlarning o‘z tarixiy taraqqiyotida yaratadigan barcha moddiy va madaniy (ma’naviy) boyliklari yig‘indisidan iboratdir.
Qadriyatlar turli-tuman bo‘lib, bular ichida „eng oliy qadriyat — inson“ hisoblanib, qolgan barcha qadriyatlar unga xizmat qiladi. Inson qadriyatining ma’naviy, tarixiy hamda ta’limiy jihatlari o'ziga xos yangicha fikrlash va yondoshishlarga asoslanadi. Jamiyatda milliy qadriyatlarni o‘z qalbida mustahkam saqlash, atrof-muhit, tabiat va hayotni go‘zal, farovon qilish, demokratiya asoslari hamda jamiyatda amal qilayotgan progressiv g‘oyalar buyuk qadriyat hisoblanadi. Inson qadrivati uning dastavval o‘z-o'ziga va shu jamiyatga bo‘lgan hurmati hamda munosabati, xulq-atvori bilan chambarchas bog`liq bo‘ladi. Bu insonga o‘z xulq-atvorini tartibga solishi, o‘ziga nisbatan talabchanlik va nazoratni kuchaytirishga imkon beradi. Insonning shaxsiy qadr-qimmati milliy qadriyatlardan kelib chiqadigan ijtimoiy xususiyatlardan bo‘lib, uni yuksaklikka olib boruvchi oliyjanob bir kuchdir. Shu jihatdan qadriyatlar insonning ijtimoiy erkinligini va ma’naviy pokligini ta’minlovchi bir buyuk manbadir. Bir so‘z bilan aytganda, mutafakkir olimlar yuksak ma’naviy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar doirasida talqin etdilar va targ‘ib qildilar, jamiyatning ijtimoiv-iqtisodiy taraqqiyotida ma’naviy omillarni yuksak baholadilar. Shu ma’noda o‘sib kelayotgan yosh avlodda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarkib toptirish zaruriyati yuzaga keldi. Axloq kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelib, tarkib topgan, takomillashib kelgan me’yor va qoidalardan iborat bo‘lib, ular kishilarning jamiyatga bo`lgan munosobatlarini tartibga soladi. Bu me’yor va tartib-qoidalar kishilardan jamiyat uchun zarur bo`lgan axloqqa ega bo'lishlikni talab qiladi. Axloq insonning dunyoqarashi, xulqini belgilovchi insoniy fazilatdir. Shu bois dunyoqarash o‘zgarmaguncba inson ham o‘zgarmaydi.
O'zbek milliy pedagogi Abdulla Avloniy axloqqa quyidagicha ta’rif beradi: „Axloq insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va isbotlar ila bayon qiladigan kitob axloq deyilur".

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishiar konsepsiyasida tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati alohida ta’kidlangan: siyosiv tuzumning o‘zgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshilashda davr talabiga javob beradigan yangicha tamoyillar, g‘oyalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish hamda o‘qituvchining ijodkorlik faoliyatini qaytadan qurmoq lozimdir.

Tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik ma’naviyati negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq ta’lim tizimida, islohotlarda, olimlar va ijodkor o‘qituvchilarning izlanishlarida o‘z aksini topmoqda. Piezidenimiz I.A.Karimov o‘zlarining ,,O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari“ risolasida shunday deb yozgan edi: „Xalqimizning kelajagi uchun suvday, havoday zarur bo‘lgan bunday sohalarga birinchi va eng katta homiy — davlatning o‘zi. Ma’naviyat juda nozik tarbiyaviy soha, buni o‘zbilarmonlikka tashlab qo‘yib bo‘lmaydi“. Maqsadimizga erishishimiz, yangi jamiyat qurishimiz, siyosatda ham, iqtisodda ham, ma’naviyat: sohasida ham barcha islohotlarning taqdiri o‘sib kelayotgan yosh avlodga bog‘liq“. „Yurtiga, Vataniga muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari xalqimizning qon-qoniga singib ketgan azaliy xususiyatdir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab, avaylash va yanada takomillashtirish, farzandlarimizni ozod va demokratik O'zbekistonning munosib o'g ‘il-qizlari etib tarbiyalash masalasi ma’naviyat yuzasidagi ishlarimizning asosiy yo‘nalishini tashkil etmog‘i lozim". O'zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o‘quv muassasalari yosh avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, ma’naviyatni milliy merosimiz bilan birgalikda, yosh vatanparvarlarni tarbiyalashda yangacha ish uslublari asosida ijodiy yondashmoqdalar. Ijodkor ilg‘or o'qituvchi-tarbiyachilar o‘z faoliyatlari jarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi mahorat tamoyillarini asos qilib oladilar:
— tarbiyaviy tadbirlar o'tkazishdan maqsad milliy ma’naviyatni yosh avlod ongiga singdirishdan iborat ekanligi;
— tarbiya jarayonining milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog'lab, bola qalbiga va ongiga ta’sir ko‘rsatish;
— tarbiyaviy ishlarni o‘quvchilar jamoasini jipslashtiruvchi omillar bilan boyitib, tarbiyaning ta’lim bilan uzviyligini ta’minlash;
— tarbiya jarayonida bolalarning tarbiyalanganlik darajasini aniqlash va ijobiy tomonlaririi o‘stirish;
— bola shaxsiga hurmat va talabchanlik.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tamoyillari barkamol insonni tarbiyalashda keng imkoniyatga ega bo‘lib, uni qay darajada olib borish tarbiyachining pedagogik mahoratiga bog‘liqdir.