2-mavzu: antik davr psixologiyasi reja: 1

Platon hayoti: Platon taxminan miloddan avvalgi 427 yilda Afinada 
tug‘ilgan va 347 yilda shu yerda vafot etgan.
Uning asl ismi Aristokl bo‘lgan. “Platon” uning laqabi bo‘lib, yunoncha 
“keng yelkali”, “bo‘lali” degan ma’noni anglatadi. Bu laqabni unga Suqrot bergan. 

---

Aflotunning oilasi badavlat bo‘lmasada, aslzodalar avlodidan edi. Otasi Ariston 
Afinaning oxirgi shohi Kodr avlodiga mansub bo‘lgan. Aflotun aslzoda 
Afinaliklarga xos bo‘lgan riyoziyot, musiqa, grammatika va gimnastikadan ta’lim 
olgan. Geraklit, Parmenid, Zenon falsafasi bilan tanishgan. Miloddan avvalgi 407 
yilda Suqrot bilan tanishgan. Suqrotning o‘limigacha uning eng yaqin shogirdlari 
qatorida bo‘lgan. 
Ko‘p vaqtini she’riyatga bag‘ishlagan. Manbalarga ko‘ra, u qator dostonlar, 
lirik asarlar, fojea va komediyalarning muallifi bo‘lgan. Uning 25 ga yaqin she’riy 
usulda bitilgan miniatyura- epigrammalari bizgacha yetib kelgan. Bundan tashqari 
uning 23 ta asl nusxadagi va 11ta uning qalamiga mansub deya taxmin qilinadigan 
suhbati, “Suqrot madhi” deb nomlangan nutqi, shuningdek, 13ta maktubi ma’lum. 
Aflotunning suhbatlari quyidagilardan iborat: “Protagor”, “Fedon”, “Parmenid”, 
“Teetet”, “Timey”, “Kritiy”, “Laxet”, “Davlat”,”Siyosatdon”, “Qonunlar”, “Fedr”, 
”Fileb” va boshqalar. 
Aflotunning Atlantida to‘g‘risidagi hikoyasi keyingi madaniyatlarning 
halovatini buzib, avlodlarning ichiga g‘ulg‘ula soldi. Uning yozishicha, 12 ming yil 
oldin Gibraltar yaqinida sirli qit’a mavjud bo‘lib, bir kecha-kunduz ichida dengiz 
qa’riga cho‘kib ketgan. Aflotun halokatning aniq o‘rnini ko‘rsatmagan, ammo 
faylasufning obro‘yi shu qadar baland ediki, darhol g‘oyib bo‘lgan atlantlar 
mamlakatini izlashga kirishilgan. Uni hozir ham izlashmoqda.
Oilaviy an’anaga rioya etib, uning siyosiy faoliyatga tayyorlashgan. Biroq 
taqdir boshqacha huki chiqardi. Afina demokratiyasi Spartadan mag‘lubiyatga 
uchradi va Afinadagi hokimiyat qisqa muddatga o‘ttizta tiranga o‘tdi. O‘z 
navbatida ularning o‘rnini yangi demokratik hokimiyat egalladi, bu hokimiyat 399 
yilda Suqrotni o‘lim jazosiga hukm qildi, Platon esa uning shogirdi va izdoshi 
bo‘lgan. Ehtimol shuning uchun Platon siyosiy faoliyatda, juda bo‘lmaganda o‘sha 
paytda Afinada mavjud bo‘lgani kabi turdagi bunday faoliyatda ishtirok etmaslikka 
qaror qilgan. U buning o‘rniga siyosatni qanday qilib qayta qurish mumkinligi 
bilan qiziqa boshlagan. Platon Suqrotning sofistlar relyativizmini nazariy jihatdan 
inkor qilishga doir ishini davom ettirgan, u bunday oqimni ijtimoiy inqirozning 

---

namoyon bo‘lish shakllaridan biri deb qaragan edi. Platon ideal davlatning oqilona 
siyosatini qurish uchun nasos bo‘lishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni ochib berish 
vazifasini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. U siyosiy faoliyatda ishtirok etish 
o‘rniga siyosatning o‘zi nima va u qanday bo‘lishi kerak degan masalani tadqiq 
etishga kirishdi. Bunda Platon ushbu prinsipial masalalar xususida mushohada 
yuritar ekan, gerkcha
polisni nazarda tutgan edi.
Platon o‘zining siyosat haqidagi g‘oyalarin bir necha marta amalga oshirishga 
urinib ko‘rdi. Shunday bir urinish Sitsiliyaning Sirakuzi shahrida hukmronlik 
qilgan tiran Dionisiy 1 (taxminan miloddan avvalgi 430-367 yillar) hokimiyati 
qoshida, boshqasi – uning o‘g‘li Dionisiy II ning (miloddan avvalgi 367-344 yillar) 
hokimligi davrida amalga oshirilgan. Uning har ikkala urinishi ham to‘la 
mag‘lubiyatga uchradi va Platon Afinaga sog‘-omon qaytib ketishga bazo‘r 
muvaffaq bo‘ldi. 
Platon Sirakuziga qilgan sayohatidan tashqari Janubiy Italiya bo‘ylab ham 
safar qildi va bu yerda pifagorchilar bilan tanishdi. Aftidan, bu uchrashuv unga 
jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Ularni quyidagi 1)matematika barcha narsalarning ichki 
mohiyatidir: 2)olam dualistik tusdadir, bu g‘oyalarning haqiqiy borlig‘i bilan 
g‘oyalarning soyasi sifatidagi hissiy borliqqa bo‘linishda aks etadi: 3)ruh abadiydir
va bir jismdan boshqa jismga ko‘chib yuradi degan umumiy qarashlarni 
birlashtirgan. Platon va pifagorchilarga, shuningdek, nazariy fan diniy mistitsizmga 
bo‘lgan qiziqish va asketik axloq birdek xos edi.
Miloddan avvalgi 388 yilda Platon Afinadagi maktab Akademiyaga asos 
soldi. U o‘zi joylashgan joy – yarim xudo akademga bag‘ishlangan qayinzor nomi 
bilan atalgan edi. Akademiya 900 yildan ziyod amal qilib turdi va imperator 
Yustinian 1 ning (483-565) farmoniga ko‘ra 529 yilda yopildi. Bu Rim 
imperiyasining tanazzulga uchragan davrida dastlabki xristian monastrlarining 
ommalashishi bilan qariyib bir vaqtda yuz berdi. 1100-yillarda ilk universitetlar 
(Balonya, Parij) tashkil etilgan vaqtgacha ayni shu manastirlar jamoalari O‘rta 
asrlardagi Yevropa madaniy institutlarining asosiy tayanchi bo‘lgan edi. Shunday 
qilib, Platon akademiyasidan boshlab hozirgi universitetlar va “o‘qituvchilar 

---

hamda olimlar sifatidagi akademiklar” bir qismi bo‘lgan uzluksiz an’anaga asos 
solingan.
Afinadagi Akademiyada nafaqat falsafa, shu bilan birga geometriya, 
astronomiya, geografiya, zoologiya va botanikadan ham ta’lim berilardi. Biroq 
siyosiy ta’lim markaziy o‘rinni egallagan edi. Ta’lim ma’ruzalar, munozaralar va 
birgalikdagi suhbatlarga asoslanardi. Har kuni gimnastika mashg‘ulotlari o‘tkazilar 
edi. 
Suqrotgacha bo‘lgan olimlar asarlarining faqat bir necha parchalarigina 
bizning davrimizgacha yetib kelgan. Platondan 30 ga yaqin kichik va katta 
dialoglar, shuningdek, bir qator xatlar saqlanib qolgan. Bundan tashqari, Platonga 
bag‘ishlangan ikkilamchi adabiyotlar ham mavjud. 
Platon ta’limotini qayta tiklashning qiyinligi saqlanib qolgan asarlarning 
kamligi bilan emas, balki dialoglar yozilgan uslub bilan bog‘liqdir. Ularda uzil-
kesil xulosa va qoidalar yo‘q, Platonning o‘zi esa ularda juda kamdan-kam
namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, Platonning umri mobaynida uning 
qarashlarining o‘zgarib borganligini ham hisobga olish kerak. Odatda Platon 
dialoglari ichidan uch guruhni ajratib ko‘rsatishadi: 1) ilk, «Sukrotcha» dialoglar: 
2) Platonning yetuk doktirinasini aks ettiruvchi dialoglar (Davlat shunga kiradi) va 
3) so‘nggi davrdagi dialoglari, qonunlar shularga mansubdir. 
Antik psixologiyaning eng yuqori cho‘qqisi 
Arastuning ruh haqidagi 
mashhur ta’limoti hisoblanadi. Mashhur faylasuf Gegel aytganidek, “biz 
psixologiyada ega bo‘lgan yaxshi narsalar-bu Arastudan olgan narsalarimizdir. 
Arastu “O dushe” ya’ni “Jon haqida” nomli traktida ruh muammosini tizimli 
o‘rganishga bag‘ishlangan o‘z g‘oyalarini yoritib beradi. Arastu 17 yoshida 
Platonga shogird bo‘lib tushgan. Ammo Platonning qarashlari yo‘lidan bormadi. 
Arastuga ko‘ra, ruh organik tananing shakli. Bu tanani Arastu quyidagi metafora 
bilan tushuntirdi, “Agar ko‘z alohida tirik mavjudot bo‘lsa, ko‘rish qobiliyati uning 
ruhi bo‘lar edi. Ko‘rish qobiliyatini yo‘qotgan ko‘z aslida ko‘z bo‘lmaydi, u 
faqatgina ko‘z degan nomni saqlab qoladi, xolos. Bunday nomni chizilgan yoki 
biror narsadan yasalgan ko‘zga ham berish mumkin. Tiriklik ruhsiz bo‘lmaydi. Ruh 

---

tanani tirik qiladi. Tananing barcha xususiyatlari o‘sish, nafas olish, fikrlash 
asosida ruh turadi. Boshqacha aytganda, tana va boshqa organlar ruh xizmatidagi 
quroldir. “Tana ruh uchun mavjuddir”, deb yozadi. Arastu ruhni tanadan ajratib 
bo‘lmaydi” degan qat’iy xulosaga keldi. Arastu barcha ruhning xarakter va 
xususiyatlarni “entelexiya” degan maxsus tushunchaga birlashtiradi. Ruh harakat 
qilmaydi, tana harakat qiladi, lekin bunday tana ruhlidir. Shu tariqa Arastu 
Platonning tana va ruh ajralishi, ruhning qismlarga bo‘linishi haqidagi g‘oyasini 
chuqur tanqid qildi. 
Materializm g‘oyalari antik psixologiyada anatomiya va tibbiyotdagi 
yutuqlari bilan mustahkamlab qo‘yiladi. Er.av. VI asrda yashagan tabib va faylasuf 
Alkmeon Krotonskiy fan tarixida birinchi bo‘lib, fikrlarning bosh miyada tug‘ilishi 
to‘g‘risidagi taxminni ilgari surdi. “Meditsinaning otasi”