2-mavzu. Korxonalarning tashkiliy-xuquqiy shakllari

Reja 
1.1. Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari 

---

1.2. Korxonada ishlab chiqarishni tshkil etish prinsiplari, turlari,shakllari va 
usullari 
1.3. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va uni xisoblash usuli 
1.4. Optimal ishlab chiqarish xajmi va sotish 
1.5. Mahsulot sifati 
3.1.Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari 
Ishlab chiqarish korxonalarining samaradorlik faoliyati texnika bazasining 
o’sishi va ishlab chiqarish jarayonining borishini tashkil etish darajasi hamda 
mahsulot yaratilishi bilan aniqlanadi. Korxonalarning asosiy faoliyatini ishlab 
chiqarish jarayonining borishi tashkil etadi. Uning asosiy vazifasi iste’mol 
qiymatini yaratishdir. Masalan, qazib olish soha ida – mineral xom ashyolarni va 
yoqilg’ini qazib olish, qayta ishlash soha ida – xom ashyoni qayta ishlash 
natijasida mahsulotni iste’mol qilish uchun tayyorlash. Ishlab chiqarish jarayoni 
kompleks jarayon bo’lib, bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgan texnologik va 
mehnat jarayonlarini o’z ichiga oladi. Texnologik jarayon – bu, mehnat buyumlari 
o’zgarishi (shakli, tashqi ko’rinishi, katta-kichikligi, agregatlik holati, tuzilishi va 
h.k.)ning natijasi bo’lib, tabiiy jarayonlarni ham o’z ichiga oladi. Bunday holda 
jonli mehnat ishtirok etmaydi (masalan, quritish - quyma, pokovkaning qurishi, 
materiallar yoki detallar moylangandan so’ng atmosfera sharoitida qurishi), lekin 
bu jarayon ma’lum darajada kishilar nazorati ostida olib boriladi. 
Mehnat jarayoni – bu, jismoniy va aqliy energiyaning sarflanishi bo’lib, 
iste’mol qiymati yaratishga qaratilgandir. 
Ishlab chiqarish jarayonining natijasi texnologik rejimga amal qilinishiga va 
sharoitlarning yig’indisiga bog’liq (jarayonni olib borish uchun texnologik rejim 
talablari yig’indisi: xom ashyo va materiallarning tarkibi, me’yordagi bosim va 
boshqa ishlab chiqarish omillari bo’lishi shart). 
Hozirgi zamon korxonalarida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish 
uchun, ishlab chiqarish va mehnat vositalaridan tashqari, moddiy sharoit (ishlab 
chiqarish binosi, yoritish qurilmalari, omborlar va h.k.) amal qiladi. Bu sharoitlar 
bo’lmasa jarayonning yuz berishi yo mutlaqo mumkin emas yoki faqat 
takomillashmagan bir tusdagina yuz beradi. 
Ishlab chiqarish jarayoni ikki tomonlama, ya’ni: ijtimoiy-iqtisodiy (kishilar 
munosabati) va moddiy-texnika sharoitlari bilan xarakterlanadi. 
Bu omillarning ta’siri natijasida har qaysi korxonada ishlab chiqarish jarayoni 
tashkil topadi. 

---

Hozirgi zamon ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarish jarayoni ichki 
tuzilishi jihatdan bir xil emas: u mustaqil jarayonlardan tashkil topgan bo’lib, turli 
shakllarga va o’ziga xos xususiyatga ega. Bu ayrim mustaqil jarayonlar, odatda, 
asosiy va yordamchi jarayonlarga bo’linadi. SHuningdek, har qanday asosiy 
jarayonni ham tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin (mahsulotlarning ayrim 
qismlarini tayyorlash jarayoni parallel va ketma-ket olib boriladi). Bunday qismlar 
asosiy mahsulotni tayyorlash bosqichi yoki bosqichsi deyiladi (har qaysi bosqich 
yoki bosqichsi texnologik jihatdan alohida ishlab chiqarish jarayonining bir 
qismini tashkil etadi). Ishlab chiqarish jarayonining bosqichsi bir-biridan 
qo’llaniladigan texnologik usullar, uskunalarning xarakteri va kadrlarning 
ixtisoslanishi bilan farq qilinadi. Masalan, mashinasozlik korxonalarining asosiy 
jarayoni uchta bosqichdan iborat: tayyorlash, qayta ishlash va yig’uv. Bosqichlar 
ayrim operatsiyalardan tashkil topadi. Operatsiya o’zgarmas ishlab chiqarish 
qurollari, mehnat predmetlari va ish joyida amalga oshiriladi. 
Buyumlarning shakli yoki mehnat buyumlarining kimyoviy tarkibi bir necha 
o’rinlarda ishchilar nazorati ostida o’zgarishiga operatsiya deyiladi. Operatsiya 
ishlab chiqarish jarayonining bir qismidir. 
Materiallarni qayta ishlashda va operatsiyalarni vaqt bo’yicha bajarishda, 
tayyorlashda oldingi hamda keyingi operatsiyalar soni va sifati bilan bog’lanadi. 
Operatsiyalar ish harakatlari (priyomlar)ga bo’linadi. Priyom – bu ish 
harakatining berk jarayoni bo’lib, bir ishlovchi tamom qilgan ish elementidan 
iboratdir. Har qaysi ish priyomini bajarish uchun, bajaruvchi ma’lum darajada 
mehnat harakatini amalga oshiradi (ma’lum detalni olish, burash, tortish va h.k.lar 
mehnat harakati priyomining bir qismi bo’lib, ishchining biror buyumga ta’siri 
yoki ishchining buyum bilan yoxud buyumsiz bir joyga siljishi tushuniladi). 
Ishlab chiqarish jarayonini bo’lishdan maqsad ish kuchini ratsional 
joylashtirish, malakali ishchilarga bo’lgan talabni aniqlash, ular ishining aniq 
hisobini olib borish, ya’ni mehnat unumdorligining o’sishini, rezervlarini 
aniqlashdan iborat. 
Ishlab chiqarish jarayonlarining yuqorida qayd qilingan elementlarga 
bo’linishi ishlab chiqarish jarayonining strukturasini tashkil qiladi. 
Ishlab chiqarish jarayoni soha mahsulotini tayyorlashdagi roliga qarab, 
asosiy, yordamchi va xizmat qiluvchi jarayonlarga bo’linadi. 
Mehnat buyumlarining asosiy mahsulotga aylantirilishi asosiy jarayon deb 
ataladi. Bunday jarayonlarga mashinasozlik zavodlarida quyidagilar kiradi: 
tayyorlov bosqichsida – cho’yanni vanrankalarda eritish, detallar quyish uchun 
qum qoliplarni tayyorlash; ishlov beradigan bosqichda – u mexanizmga asoslangan 
yoki issiqlik yo’li bilan detallarga o’ziga xos xususiyat, o’lchov va sirtqi tomonga 

---

sifatli ishlov berish; payvandlashda – detallarni bir tugunga (uzelga) yig’ish yoki 
tamomlangan buyumlar – mashinalar va ularning qismlarini va komplekt 
buyumlarni (podshipniklar, elektromotorlar, asboblar) yig’ish. 
Yordamchi jarayonlar ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi va mahsulot 
ishlab chiqarishning asosiy jarayonini uzluksiz ta’minlaydi. Bularga quyidagilar 
kiradi: ishlab chiqarishni asbob-uskuna bilan ta’minlash (shtamplar, modellar 
tayyorlash va bularni ta’mirlash, charxlar va tiklash), ta’mir bo’yicha xizmat qilish 
(uskunalarni ta’mirlash, modernizatsiya va turli xil uskunalarga joriy xizmat 
qilish), turli xil energiya (elektr energiya, bug’, havo va h.k.)lar bilan ishlab 
chiqarish uchun xizmat qilish. 
Xizmat qilish jarayoniga korxonalarning moddiy-texnika ta’minoti, tayyor 
mahsulotni sotish, transport bilan xizmat qilish va hokazolar kiradi. 
Mehnat qurollariga ta’sir qilishning usullariga va xarakteriga qarab asosiy va 
yordamchi jarayonlar: qo’l bilan, mashina-qo’l bilan, mashina bilan, 
avtomatlashtirilgan va apparat bilan bajariladigan jarayonlarga bo’linadi. 
Qo’l bilan bajariladigan jarayon asosan mehnat predmetlari shaklining 
o’zgarishiga qaratilgan bo’ladi. 
Mashina va qo’l yordami bilan bajariladigan jarayonga faqat mashina bilan 
bajariladigan ish elementlarigina emas, balki qo’l mehnati bilan bajariladigan ish 
ham kiradi. Masalan, detallarni qo’l bilan olib turish usulida stanokda ishlov 
berish. 
Mashina 
va 
mexanizmlar 
yordami 
bilan 
bajariladigan 
jarayonda 
materiallarning shakli, katta-kichikligi, ko’rinishi, holati o’zgaradi va ishchilarning 
qatnashishi chegaralangan bo’ladi. 
Avtomatlashtirilgan jaryonlar ishchilar qatnashmagan holda yoki faqat 
ularning kuzatuvi yordamida amalga oshiriladi. 
Apparatli jarayon fizikaviy, kimyoviy va issiqlik jarayonlariga aloqador 
bo’lib, bu maxsus agregatlarda texnologik jarayonlarning bajarilishi bilan 
xarkterlanadi. 
Ishlab chiqarish jarayonlari vaqt bo’yicha davom etish xususiyatlariga qarab, 
takrorlanib turadigan va uzluksizlarga bo’linadi. 
Takrorlanib turadigan jarayonlarda boshlang’ich xom ashyo va materiallar 
uskunalar yordamida uzluksiz ravishda qayta ishlanadi va natijada tayyor 
mahsulotga aylantiriladi. 
Har qanday soha korxonalarida va Sexlarida ishlab chiqarishni tashkil qilish 
jarayonining asosida jonli mehnat predmetlari va mehnat vositalaridan vaqt va 

---

fazoda ratsional ravishda foydalanish yotadi. Bu esa uskunalar, xom ashyo, 
materiallar, yoqilg’i, elektr energiya va boshqa ishlab chiqarish vositalari hamda 
mehnat resurslaridan foydalanishda yuqori samaradorlikka erishishni taqozo etadi.
Ishlab chiqarish jarayonini ratsional tashkil qilish ishlab chiqarishni 
takomillashtirishning rejali va mutanosib bo’lishini ta’minlaydi.