2-mavzu. Sharq va G‘arb falsafasining vujudga kelishi, rivojlanish tarixi. (2-soat)

Behbudiy falsafada faqat islomiy an’analarning bilimdoni emas edi. U o‘z asarlarida tez-tez O.Kant merosiga murojaat qiladi, pozitivizm, neokantchilik, neoxegelchilik, maxizm kabi Evropa falsafasining yangi oqimlari bilan jiddiy qiziqadi.
Islomiy bilim berishga yo‘naltirilgan an’anaviy ta’lim tizimi sharoitida M.Behbudiy o‘zi «aqlli ilmlar» («intellektual ilmlar») tushunchasi ostida birlashtirgan tabiiy va ijtimoiy fanlarning keng majmuini o‘zlashtirishni ham o‘quv dasturiga kiritishni qattiq turib talab qiladi. Bu bilan u ratsionalizm an’anasini qayta tiklashga intiladi. Mutafakkir, xususan, tarix va geografiyani o‘rganish zarurligiga katta e’tibor qaratadi. Behbudiy o‘z xalqining ravnaqini nafaqat ta’lim-tarbiya, ayni paytda, mustaqillik tufayli uning siyosiy maqomidagi tub o‘zgarishlar bilan bog‘laydi. O‘zining ko‘plab maqolalari va qizg‘in faoliyati orqali u Rossiya imperiyasi va muvaqqat hukumatning mustamlakachilik siyosatini fosh etdi, ularning mahalliy aholining ahvolini og‘irlashtirgan qonunlarini tanqid qildi.
Jadidchilikning yana bir yorqin namoyandasi M.Behbudiyning kichik zamondoshi Abdurauf Fitrat (1886-1937) edi. Fitrat ilk ijodining markaziy g‘oyalaridan biri bu – «hayot» g‘oyasi. Hayot - butun Koinotning asosi. Hayot bo‘lmasa, hech narsa bo‘lmas edi. Xo‘sh, hayot nima? Fitrat uni Alloh tomonidan yaratilganligini ta’riflash bilan birga uni sezgi va harakatlarning namoyon bo‘lishi tarzida baholaydi. Hayot oddiy, hayvoniy shakllardan to oliy, insoniy hayotgacha tadrijiy ravishda o‘sib boradi. Mukammal «hayot g‘oyasi» dinda mujassam. Fitrat nuqtai nazaricha, jamiyat evolyusiyasi Xudo tomonidan rejalashtirilgan. Har bir muayyan jamiyat uchun Xudo payg‘ambar va din yuboradi. SHu tariqa, to islomga qadar buyurilgan diniy ta’limotga binoan jamiyatlarning belgilab qo‘yilgan holatida o‘zgarish sodir bo‘ladi. Dinni talqin qilishda A.Fitrat diniy murosasizlikka qarshi chiqib, bag‘ri kenglik va insonparvarlik nuqtai nazaridan yondashadi.
Odob-axloq masalalari SHarq falsafasida hamisha asosiy o‘rin tutib kelgan. Ular jadidchilik doirasida ishlab chiqilgan shaklda Abdulla Avloniy (1878-1934) ijodi, birinchi navbatda, uning «Turkiy Guliston yoxud axloq» asarida o‘z aksini topdi.
Avloniy yorqin kelajakni yaxshi xulqli insonni tarbiyalab etishtirishdan ayri holda tasavvur qilolmasdi. SHuning uchun ham, insoniy faoliyatning turli ko‘rinishlari va inson fe’l-atvorining belgilarini axloqiy mezonlar nuqtai nazaridan qarab chiqadi. Jumladan, bilish va bilmaslik uning uchun shunchaki bilish faolligi va bilish nazariyasi tushunchasi hodisalaridan iborat emas. Ilm «bizga yaxshini yomondan, ezgulikni yovuzlikdan, joizni nojoizdan, pokni nopokdan xatosiz farqlash imkonini beradi, ayni paytda, nodonlik - yomon xulqlar, xudbinlik va yovuzlikning ibtidosi»¹¹.
Avloniy shaxsning shakllanishida tarbiya etakchi rol o‘ynashiga alohida urg‘u beradi. Uning nuqtai nazariga ko‘ra, inson iste’dodli va iqtidorli, ezgulik va yovuzlikni farqlashga layoqatli qilib yaratilgan, lekin bu xususiyatlar tarbiya jarayonida rivojlanadi va bunda axloq muhim rol o‘ynaydi.