3-mavzu. Tergov harakatlarini o‘tkazishda rasmiylashtiriladigan protsessual hujjatlar

1. Tergov harakatlari, ularning turlari va tizimi.

Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror jinoyat-protsessual qonun talablariga muvofiq amalga oshiraligan, jinoyat ishining holatlarini aniqlash uchun ahamiyatga ega faktik ma’lumotlarni topib, tekshirib va qayd etishga qaratilgan protsessual harakatlar tergov harakatlari deyiladi.

Ushbu harakatlarii amalga oshirish chogida xal qilinadigan vazifalariga ko`ra, harakatlariing o`zi ikki mustaqil guruhga bo`linadi:

1. 
   Surishtiruv organi, tergovchi yoki prokuror dastlabki (sudgacha bo`lgan) tartibda dalillarni aniqlash, tekshirish va qayd etish bilan boglik vazifalarni xal qilishda foydalanadigan va tadqiqot xususiyatiga ega bo`lgan tergov harakatlari;
   

2. 
   Avvalo, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning huquqlarini ta’minlashga qaratilgan boshqa tergov harakatlari.
   

Birinchi guruh tergov harakatlariga batafsilroq to`xtalamiz.

Dalillarni aniqlash, qayd etish va tekshirishda foydalaniladigan tergov harakatlari qo`yidagilardir:

- so`roq qilish (guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, ba’zan esa mutaxassis va ekspertni);
- Yuzlashtirish;
- tanib olish uchun ko`rsatish;
- ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish;
- ko`zdan kechirish;
- guvohlantirish;
- murdani eksgumatsiya qilish;
- eksperiment;
- olib qo`yish;
- tintuv o`tkazish;
- ekspertiza;
- ekspertiza tadqiqoti uchun namunalar olish;
- narsalar va xujjatlarni taqdim etish;
- ishga narsa va xujjatlarni ashyoviy va yozma dalillar sifatida qo`shib qo`yish.
Tergov harakatlarini qo`yidagi ko`rsatkichlari: tergov harakatining nomi, ushbu tergov harakati JPKning qaysi moddasi bilan tartibga solinganligi, uni o`tkazish uchun prokurorning ruxsati kerakligi, uni o`tkazishda holislar ishtirok etishi, tergov harakati bayonnomasi to`zilishi bo`yicha tasniflash zarur.
SHunga muvofiq biz qo`yidagi jadvalda aks ettirilgan tergov harakatlari tizimini ko`ramiz.

T.r	Tergov harakatining nomi	JPK moddasi	Qaror chiqariladimi	Sud yoki prokuror ruxsati talab etiladimi	Bayonnoma tuziladimi	Holislar ishtirok egadimi	Izox
1.	Ko`zdan kechirish	135-141	Yo`q	Yo`q	141	Xa 74, 352	Jinoyat ishi qo`zgatilguncha o`tkaziladi.
2.	Ekspertiza	172-187	Ha 180	Yo`q	Yo`q	Yo`q	Ekspert xulosasi tuziladi 184
3.	Guvohlantirish	142-147	Ha 144	Yo`q	147	352
4.	Murdani eksgumatsiya qilish	148-152	148	Ha 148^2	151	352	Dafn etish chogida bayonnoma 152
5.	Eksperement	153-156	154	Ba’zan,ha prokuror 154	156	352
6.	Tintuv o`tkazish	157-168	159	Ha 161	163	352	Sanksiya olinma-gan bo`lsa 24 soat ichida prokurorga xabar berish
7.	Olib qo`yish	157-168	159	Ba’zan pochta, telegraf suddan, davlat sirlari prokurordan	163	352	Qolgan hollarda ruxsat olish talab etilmaydi.
8.	Ekspert tekshiruv uchun namunalar olish	188-197	191	Yo`q	197	352	Tergovchi yoki mutaxassis (193, 194) yohud ekspert (195) o`tkazishi mumkin
9.	Tanib olish uchun ko`rsatish	125-131	Yo`q	Yo`q	131	352	Tirik odamlar va narsalar, xayvon-lar, murda.
10.	Narsalar va xujjatlarni taqdim etish	198-202	Yo`q	Yo`q	202	352	Ikki xil turi mavjud:tergovchining talabiga bo`yicha, shaxs-ning tashabbusi bilan
11.	Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish	132-134	Yo`q	Yo`q	134	325	Faqat ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxs xohishi bo`yicha.
12.	Yuzlashtirish	122-124	Yo`q	Yo`q	123
13.	So`roq qilish	96-108
	Ayblanuvchini	109-113	Xa -361	Yo`q	96-108	Yo`q	Himoyachi ishtirok etishi lozim.
	Gumon qilinuvchini	109-113	Xa -360	Yo`q	96-108	Yo`q	Ushlangandan keyin 24 soatdan kechiqtirmay so`roq qilinishi lozim.
	Jabrlanuvchini	114-120	Ha-54	Yo`q	96-108	Yo`q
	Guvohni	114-120	Ha	Yo`q	96-108	Yo`q

Barcha hollarda ham har bir tergov harakatiga qo`yiladigan o`zgarmas talab shundaki, u faqat etarli asoslar bo`lgandagina o`tkazilishi kerak. Tergov harakatining asoslanganligi har qanday majburlash yoki kimningdir huquq va qonuniy manfaatlarini cheklash faqat xaqiqatdan ham zarur bo`lganda, ya’ni muyyan vaziyat shart-sharoitlari bilan oqlangandagina yuz berishini bildiradi.

Tergov harakatiga qo`yiladigan yana bir talab shundaki, u qonuniy bo`lishi kerak, ya’ni uni amalga oshirishda qonunda belgilangan protsessual tartibga katt’iy rioya etilishi lozim. Bu esa yo`l qo`yiladigan va yo`l qo`yilmaydigan harakatlar doirasini nazarda to`tadi. Bu bilan tergov harakatini o`tkazishda ishtirok etuvchi insonnning huquqlari va qonuniy manfaatlari kafolatlanishi bilan birga ayni paytda bunda olinadigan faktik ma’lumotlarning protsessual yaroqliligi boshqacha aytganda muayyan ish bo`yicha ularning aloqadorligi va maqbulligi ta’minlanadi.
Tergov harakatlarini yuritish muqarrar ravishda ahloqiy prinsiplar va normalarga asoslanishi kerak. Xususan, ularning istalgan to`rini o`tkazishda ishda ishtirok etuvchi shaxslar va atrofdagi kishilarning sha’ni va qadr-qimmati kamsitilishiga yo`l qo`yilmaydi hamda inson sogligiga xavf tugdirish taqiqlanadi. Bunda faqat qo`zgatilgan jinoyat ishi bo`yicha tergov harakatlari o`tgkazishga yo`l qo`yiladi. Jinoyat ishi qo`zgatilguncha o`tkazilishi ruxsat etilgan tergov harakatlari (ko`zdan kechirish, ushlab turish, ekspertiza) gina bundan mustasno.
Tergov harakatlarining borishi va natijalari sud uchun dalil bo`lib xizmat qiladigan tegiishi bayonnomalarda qayd etilishi kerak. Tergov harakatlarining natijalari odatda bayonnomalarda mustahkamlanadi, bir qator hollarda esa qaror bo`yicha o`tkaziladi.