3-Modul: O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari
O’zbek xalqining etnogenezi. “O’zbek” atamasi
Download 328.04 Kb. Pdf ko'rish
|
3-мавзу
|
6. O’zbek xalqining etnogenezi. “O’zbek” atamasi.
7. O’zbekistonning milliy mustaqillik davridagi etnik holati va bu sohadagi o’zgarishlar. 1. Davlat tuzilmalarining shakllanish shart-sharoitlari va omillari. O’rta Osiyoda davlatchilik eramizdan oldingi IX-VIII asrlarda vujudga keladi. Davlatning vujudga kelishiga sabab, dehqonchilik bilan chorvachilikning rivojlanishi bo’ldi. Qadimgi, ya’ni ilk davlatlar mayda xududiy birlik, “madaniy xo’jalik tumanlari” sifatida bo’lib, ularning maydonlari 5-10 km 2 bo’lib, ular asosan dehqonchilik qilinadigan oazislarni o’z ichiga olgan odatda bu davlatlar tarkibigaaholi yashaydigan joylar, sug’oriladigan yerlar, sug’orish sistemalari hamda yaylovlar kirgan. Davlatlarning asosiy vazifasi etib irrigatsiya ob’ektlarini qurish va ulardan foydalanishni ta’minlash, mamlakat ichida iqtisodiy va madaniy aloqalarni mustahkamlash, qo’shni davlatlar va xalqlar bilan aloqalarni doimiy mustaxkamlab aholidan o’lponlar va soliqlar yig’ish qo’shinlarni talash maqsadida urushlar olib borgan, o’z chegeralarini tashqi dushmanlardan himoya qilish belgilangan edi. Xullas, yurtimizda tashkil bo’lgan qadimgi davlatlar vazifasini quyidagicha edi: 1. Jamoatchilik (boshqarish) faoliyati 2. Sotsial- iqtisodiy (xo’jalik) faoliyati 3. Harbiy (mudofaa) faoliyati 4. G’oyaviy (diniy) faoliyati Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, ilk shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatchilik shakllanishishida eng muhim va asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib, aholining joylashuv tizimi shakllanadi. Aholining alohida joylashuv manzilgohlarida ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar-o’troq dehqonchilikning rivojlanshi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etish, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo- sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy–siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarining paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. Jamiyat hayotida sodir bo’lan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar mil avv. III ming yillikning ohiri – II ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarining paydo bo’lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham huddi jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi, uzoq bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. Mil avv. II ming yillikka oid O’rta Osiyodagi Jarqo’ton, Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, Ulug’tepa kabilarda ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi olimlar muhim ahamiyatga ega bo’ldi:
Hunurmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalariga ixtisoslashishi;
hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi; Tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. Shahar madaniyati dastavval O’zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida shakllandi, so’ngra esa shimolga So’g’d (Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro), Xorazm, Shosh va Farg’ona hududlariga tarqaldi. Bu-aynan yurtlar va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyaga zid emas. Ko’p sonli arxelogogik topilmalarning dalolat berishicha, O’zbekistondagi ayrim ko’hna shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo) kabilar kiradi. Qadimgi shaharlar-tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqiyotining ijtimoiy asos xisoblanadi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug’orishgaasoslangan dehqonchilik O’rta Osiyo xo’jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va O’zbekistonning janubida bronza (mil. avv. III- II yilliklar) davrida, Toshkent vohasi va uning atroflarida esa ilk temir (III-IV asrlar) davrida shakllanib rivojlandi. O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari sun’iy sug’orish birmuncha qulay bo’lgan Amudaryo (yuqori, quyi, o’rta) oqimlari bo’ylarida, Murg’ob vohasida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida shakllanib rivojlanadi. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar-Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin. Hozirgi kunga kelib, O’rta Osiyoning juda ko’plab bronza va ilk temir davriga oid yodgorliklaridan (Sopolli, Jarqo’ton, Anov, Qiziltepa, Qo’zaliqir, Afrosiyob, CHust, Dalvarzin, Daratepa va boshq.) ishlab chiqaruvchi xo’jalik bilan bevosita bog’liq bo’lgan metall qurollar topib o’rganilgan. Metall qurollarining mehnat qurollari sifatida jamiyat keng yoyilish mehnat unumdorligining yanada yuksalishi uchun o’lkan imkoniyatlar yaratib, bu jarayon davlatchilik paydo bo’lishini yanada tezlashtirdi. So’nggi bronza davriga kelib kulolchilik charxining ishlatila boshlanishi natijasida Sopolli, Oltintepa, Gonur, Jarqo’rg’on kabilarda kulolchilik mahallalari paydo bo’ladi. SHuningdek, xunarmandchilikning toshga, metallga, yog’ochga, suyakka ishlov berish turlari ham keng tarqaladi. Hunarmandchilikning ixtisoslashuvi, alohida xo’jalik tarmog’i sifatida shakllanib rivojlanishi jamiyatdagi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib davlatchilik paydo bo’lishi uchun muhim bo’lgan qo’shimcha mahsulot ko’payishiga turki bo’ldi. O’rta Osiyo hududlarida yashagan aholi qadimgi davrlardan boshlab o’zaro munosabatlarini rivojlantirib kelganlar. Bronza davriga kelib, shimoldagi ko’chmanchi chorvador qabilalar va janubdagi o’troq dehqonchilik aholisi o’rtasida o’zaro mol ayriboshlash va madaniy aloqalar yanadajadallashdi. Bu o’rinda o’sha davrda shakllanib keyinchalik yanada rivojlangan qadimgi yo’llarning ahamiyati beqiyos bo’ldi. Bu yo’llar orqali O’rta Osiyo qadimgi aholisi mintaqadan tashqari qo’shni davlatlar Mesopotamiya, Misr, Hindiston, Eron, Afg’oniston kabilar bilan turli aloqalar rivojlantirilgan.
|
