3-Modul: O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

2.O’rta Osiyoda dastlabki davlatlarning paydo bo’lishi. Qadimgi Baqtriya, 

Xorazm, Qadimgi So’g’d. 

Bronza davriga kelib aholi ishlab chiqarishning ma’lum bir sohalariga–dehqonchilik, 

chorvachilik  va  xunarmandchilikka  ixtisoslashib  bordi.  Bu  jarayon  ishlab  chiqaruvchi 

kuchlarning  o’sishi  va  ularning  bir  yerga  to’planishi  uchun  zamin  yaratadi.  Ishlab 

chiqaruvchi  kuchlarning  o’sishi  o’z  navbatida  mahsulot  hajmining  o’sib,  qo’shimcha 

mahsulot  paydo  bo’lishiga  sabab  bo’ldi.  Demak,  qadimgi  xo’jalikning  ixtisoslashuvi, 

sug’orma dehqonchilikning rivojlanishi, metallning hayotga jadallik bilan kirib kelishi va 

yoyilishi,  hunarmandchilikka  turli  tarmoqlarning  rivojlanishi,  o’zaro  ayirboshlash  va 

savdo-sotiq  taraqqiy  etish  natijasida  jamiyat  hayotida  ijtimoiy-iqtisodiy  yuksalish 

kuzatiladi.  Bu  yuksalish  ilk  davlatchilikning  asosiy  poydevori  hisoblanadi.  O’rta 

Osiyoning janubida joylashgan o’nlab yangi tipdagi voha-davlatlar so’nggi bronza va ilk 

temir davrida (ITD 1) ba’zan yirik siyosiy birlashmalar-podsholikklarga birlashar edilar. 

O’rta Osiyo janubida bular Baqtriya, Marg’iyona va “Katta Xorazm” edi.  

“Avesto”da  O’rta  Osiyodagi,  shu  jumladan,  O’zbekistondagi  ko’plab  jug’rofiy 

nomlar va xalqlarning nomlari tilga olinadi. Unda shunday deydilar: “eng yaxshi yerlar va 

mamlakatlarning  birinchi  qilib,  men  Axura,  Mazda,  Ar’yanem  Vaychaxni  yaratdim... 

Yaxshilarning ikkinchisi so’g’dlar yashaydigan Gava... yaxshilarning uchinchisi.. Mauru 

(Mavr)...  yaxshilarning  to’rtinchisi..  Bahdi  (Baqtriya)...  Beshinchisi  mamlakat-Nisoya 

(Niso)...  ”  va  hokazo.  Hammasi  bo’lib  “Avesto”da  16  ta  mamlakat  sanab  o’tiladi,  ular 

orasidaAr’yaem  Vaychax,  Sug’d  (Gova),  Baqtriya  va  Marg’iyondaaniq  lokalizatsiyaga 

egadir. 

“Ar’nem Vaychax” - “ariy kengliklari” degan ma’noni anglatadi. Ko’p tadqiqotchilar 

uni  Xorazm  deb  tushunadilar.  Lekin  tadqiqotchilar  uni  Xorazm  deb  tushunadilar.  Lekin 

boshqacha  nuqtai  nazar  ham  bor.  Masalan,  I.M.D’yakonovning  fikricha  “oriylar 

kengliklari” bu o’rinda bir mamlakat yoki viloyat tushunchasidan ko’ra kengroq ma’noda 

qo’llagan  va  butun  O’rta  Osiyoda  dastlabki  yirik  davlat  birlashmalaridan  biri  Qadimgi 

Baqtriya podsholigi edi. “Avesto”da Baqtriiya “Go’zal, tug’lari yuksak ko’tarilgan” deb 

tasvirlanadi.  “Avesto”da  olingan  mamlakatlardan  yoki  markazlardan    biri  Bahdi  deb 

ataladi, o’sha yerda “araxtra” atamasi ham uchraydi, ehtimol, bu “baxtar” atamasiga mos 

kelsa kerak. Baqtriya haqidagi eng qadimgi ma’lumotlar ahmoniylar bitiklarida, xususan, 

dunyoga mashhur Naqshi Rustamdagi Behistun qoyasida uchraydi.  

Perespolda Baqtriyaliklar 15 joyda idish ko’targan holda va ikki o’rkachli Baqtriya 

tuyalari bilan tasvirlangan. Baqtriya mustaqil satraplik sifatidaAxmoniylar imperiyasining 

iqtisodiy va madaniy hayotida muhim rol o’ynagan. U haqidagi eng hilma-hil ma’lumotlar 

qadimgi yunon tarixchilari-Geradot, Ktisey, Strabon, Diodot, Pliniy, Arrian, Kvint Kurtsiy 

Ruf, Skilat va boshqalarning asarlari mavjud bo’lib ular mazkur mamlakatning qadimiyligi 

va  madaniyatining  yuksak  saviyasini  ta’kidlaydilar.  Masalan,  Ktisey  Ossuriya  podshosi 

Ninaning  Baqtriyaga  qilgan  yurishi  Baqtriya  podshosi  Oksiart  va  uning  xazinasi  haqida 

xabar beradi. Ktisey tomonidan tasvirlangan xalqlar orasida baqtriyaliklar birinchilardan 

bo’lib  tilga  olinadi.  Baqtriyalik  o’zini  esa  Sharqqa  joylashtiradi.:  G’arb  tomonidan 

Baqtriya “tekisligiga” boradigan yo’lni “tog’lar” to’sib turadilar, ularni faqat “dovonlar” 

orqali  o’tib  boriladi.  Baqtriya  Tnaisdan  Xind  daryosigacha  cho’zilgan,  Tanis  uni 

Yevropadan  ajratib  turadi,  Hind  daryosi  esa  -  Hindistondan.  Gerodot  “Tarix”  asarida 

Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan 20 satraplik va 70 xalqlarning ro’yxatini keltiradi. 

Ular  orasidaAmudaryo  qirg’oqlarida  joylashgan  mamlakat  –  Baqtriya  va  baqtriyaliklar 

bor. 

---

“Baqtriya”  nomi  Esxillning  eramizgacha  bo’lgan  472  yilda  sahnaga  qo’yilgan 

“Forslar”  tragediyasida  hamda  Gekatey,  Skilak  asarlarida  uchraydi.  Strabon  Baqtriyani 

Ariananing  javohiri  sifatida  ta’riflaydi.  Baqtriyaliklarga  esa  ko’plab  mualliflar  “ko’p 

sonli”,  “jangovor”,  va  “botir”    xalq  sifatida  bir  xil  tavsif  beradilar.  Mamlakatda 

mustahkamligi  sababli  “zabt  etib  bulmaydigan”  ko’plab  joylar,  shu  jumladan,  poytaxt 

Baqtra (Balx) bor edi. 

Geradot ahamoniylar podshosi Kir Midiyaning bo’ysundirgandan so’ng uning yo’li 

ustida Vavilon, Baqtriya xalqi, saklar-massagetlar konfederatsiyasi Misr yoki Bobil singari 

eng yirik davlatlar bilan bir qatorda turgan. Aftidan, Baqtriya tarkibiga, bir muncha vaqt 

Marg’iyona  Sug’d  va  hatto  Areya  ham  kirgan  va  bu  arxeologik  topilmalar  tomonidan 

tasdiqlangan. 

So’nggi yillarda Markaziy Osiyoning janubida olib borilgan arxeologik qazishmalar 

natijasida  Qadimgi  Baqtriya  hududidan  o’ttizdan  ziyod  Ahamoniylar  davriga  oid 

manzilgohlar  ochilgan.  Ularning  har  birida  o’zlashtirilgan  maydonlar  va  sug’orish 

tartibidan tashqari turar   joylar va xo’jalik xonalari, mehnat va harbiy qurollar, kulolchilik 

buyumlarining qoldiqlari mavjud edi. 

Qadimgi  Baqtriya  aholisining  asosiy  mashg’uloti  dehqonchilik  edi.  Kuchuktepa, 

Qiziltepa,  Qizilcha,  Bandixon,  manzilgohidan  ko’plab  mehnat  qurollari-o’roqlar, 

yorug’choq  va  dehqonchilik  dalolat  berib,  dehqonchilik  asosan  sun’iy  sug’orishga 

asoslanganligini ko’rsatadi. 

Baqtriyaning  poytaxti  qadimgi  Baqtra  (hozirgi  Balx)  shahrida  qazish  ishlari  olib 

borilib,  u  yerdan  topilgan  kulolchilik  buyumlari  ko’xna  shahar  eng  qadimgi  qatlamlari 

miloddan avvalgi 1 ming yillikning o’rtalariga oid ekanligidan dalolat beradi. 

Juda  ko’p  o’troq  manzilgohlari  va  ulardagi  topilmalar  viloyatdaaholi  kulolchilik, 

temirchilik,  bronza  quyish,  to’qimachilik,  shuningdek  sug’orma  dehqonchilik  va 

chorvachilik bilan shug’ullanganligidan dalolat beradi. 

Xuddi  shu  davrda  O’rta  Osiyo  hududida  mavjud  bo’lgan  davlat  qadimgi  Xorazm 

davlatidir. Bu davlatning hududi haqida 2 ta nazariya mavjud: 

Kichik Xorazm. Uning hududi S.P.Tolstov fikricha Amudaryoning o’rta oqimida to 

Orol dengizgacha bo’lgan yerlardan iborat (ya’ni hozirgi Xorazm viloyati yerlari). 

Katta  Xorazm  –  Amudaryoning  quyi  oqimi  bo’yidagi  hamda  Murg’ob  daryosi 

bo’yidagi  yerlar,  shuningdek,  Parfiya  podsholigi  (hozirgi  Turkmaniston)  yerlari.  Katta 

Xorazm davlati uning hududlari haqida Geradot ma’lumot beradi: “Osiyodahamma tomoni 

tog’lar bilan o’ralgan tekislik bor. Bir vaqtlari bu tekislik Xorazmiylarga qaragan” Shuning 

bilan birga Geradot sharqiy Eron qabilalarini birlashtirgan katta davlat uyushmasi- “Katta 

Xorazm haqida taxmin qiladi”. “Katta Xorazm” davlati Xorazmning o’zini hududigina o’z 

ichiga  olmasdan  uning  markazi  Marv  va  Hirotgacha  cho’zilgan  bo’lgan.    Hali 

Geradotgacha ham “Katta Xorazm” to’g’risida ma’lumot bergan yana bir grek muarrixi, 

bu  Gretsiyaning    Mulet  shahridan  bo’lgan  Gekateydir  (eramizdan  oldingi  500  yillarga 

yaqin). U ham bir qismi Parfiyaliklardan Sharqiy tomondagi tekisliklardir, ikkinchi qismi 

tog’li yerlardan yashagan Xorazmiylar to’g’risida eslatib o’tadi.  

Xorazmliklar  o’zlarining  zargarlik,  kulolchilik,  qurolsizlik,  qiruvchilik  hunarlari  

bilan mashhur bo’lganlar. Shuningdek, ular ustasi farang dexqonlar bo’lishgan. Xorazm 

shaharlarida savdo-sotiq rivojlangan bo’ldi. 

“Xorazm”  so’zi  va  xorazmliklar  to’g’risida  ilk  yozma  manbalar,  qadimgi  yunon 

tarixchilari miletlik gekatiy (eradan oldingi VII asrning ohiri-VI asrning boshlarida yashab 

o’tgan)  va  “tarixning  otasi”  deb  nom  qozongan  Gerodot  (eradan  oldingi  V  asrlarda) 

asarlarida ilk bor uchraydi. Bu tarixchilarning guvohi berishicha, o’rta va quyi Amudaryo 

---

mintaqasida beshta yirik qabilalardan iborat qabilalar ittifoqi mavjud bo’lgan, bu qabilalar 

derbiklar,  saqoravaglar,  xorasmiya,  xaumvaraga,  saki  va  sian  qabilalari  deb  atalib, 

ittifoqning markazida o’rtoqlashgan madaniyatga ega bo’lgan xorasmiya qabilasi turgan. 

Atoqli  olim  S.P.Tolstov  “Xorazm-Xvari-zamin-Xvarri  qabilasining  yeri,  degan 

ma’noni bildiradi deydi. B.Grekov “Xorazm” so’zi ikki qismga bo’ladi: “hur-zamin, xur-

hurshid-oftob-quyosh, zamin-er, ya’ni “Xorazm” quyosh o’lkasi degan ma’noni beriladi, 

deydi. Olim shu mulohazasini tasdiqlash uchun “Xuroson” so’zini ham ikkigaajratib, xur-

oson kun chiqadigan tomon, ya’ni sharq degan ma’noni bildiradi, deydi.     

Xorazm  so’zining  asl  ma’nosini  tushuntirishga,  uning  qadimiy  madaniyatini 

yoritishga mashhur arab sayyohi Yoqut Hamaviy va buyuk sharqshunos olim V.V. Bartold 

ham harakat qilganlar. 

Yoqut Hamaviy o’zining o’lmas asari “Ma’jam al-buldon” (“Mamlakatlar lug’ati”) 

asariga Xorazm va uning shahar, qishloqlari haqida o’z davriga nisbatan to’liq va qimmatli 

ma’lumotlar  beradi.  Jumladan,  “Xorazm”  so’zi  haqida  bunday  deydi:  “Xorazm  bu 

muayyan bir shaharning nomi emas, balki o’lka nomidir. Uning katta shahari al-Jurjoniya 

deb ataladi” 

Yoqut Hamaviyning bu fikridan “Xorazm” so’zi ma’lum hudud nomi bilan bog’liq, 

degan  fikriga  kelish  mumkin.  Shuningdek  “Xorazm”  so’zining  kelib  chiqishi  tarixi  va 

mazmuni haqida gap ketganda shuni qayd etish zarurki, bu masalada Eron tillarining ham 

ta’sirii  bo’lganligi ehtimoldan uzoq emas. Akademik V.V. Bartol’d  o’z  ijodida   O’rta 

Osiyo xalqlarining tarixini, jumladan, Xorazm tarixini o’rganishga salmoqli o’rin bergan. 

U Xorazm so’zining etimologiyasi haqida fikr yuritib, shunday deydi: “Beruniy keltirgan 

kalendar  terminlar,  bayram  nomlari  va  boshqalar  bir  vaqtlar  Xorazmda  Eron  dialektida 

gaplashilgani haqida ba’zi bir tasavvurlar beradi. Masalan, “Gau xovara” so’zi Gau-sigir, 

Xovara-em,  yemish  ma’nosida  keladi”.  Bu  fikrlardan  qaysi  biri  haqiqiy  ekanini  aytish 

keyin  albbatta  qadimgi  Xorazm  tarixini  yoritishga  yirik  o’zbek  arxeolog  olimlardan 

akademik  Yahyo  G’ulomovich  G’ulomov  samarali  hissa  qo’shgan.  U  o’zining 

“Xorazmning sug’orilish tarixi” asarida miloddan avvalgi birinchi ming yillikning ikkinchi 

choragida Xorazmda katta suv inshoatlari qurilib, shaharlar hayoti barq urgani va mustaqil 

Xorazm  davlati  gullab-yashnagani  haqida  yozadi.  O’tmishdagi  ko’pgina  tarixchilar 

Xorazmda istehkomlari bor shaharlar mavjud bo’lganligi to’g’risida ma’lumot beradilar. 

Xususan  tarixiy  manbalarda  Xorazmning  qadimy  poytaxti  Kot  (xozirgi  Beruniy  shahri), 

Gurganj (Ko’hna Urganch), Xiva, Hazorasp va boshqa shaharlar haqida ma’lumotlar bor. 

Arxelogik  qazishmalar  jarayonida  Xorazm  hududida  topilgan  va  o’z  hajmi,  ishlanish 

san’ati bilan kishini hayratga soluvchi qal’alar, saroylar va boshqa inshootlarning juda ko’p 

xarobalari bu ma’lumotlarni yana bir qarra tasdiqlaydi.  

Xorazm hududida olib borilgan arxeologik qazishmalar va tarixiy manbalar shundan 

dalolat beradiki, bu qadimiy tuproqda kishilar ancha ilgari o’troq hayotga o’rganib, davlat 

barpo qilganlar. 

Yuqorida eslatilgan viloyatlardan  tashqari Sug’diyona (Qashqadaryo va Zarafshon 

vohalari),  Marg’iyona  (Murg’ob  daryosi vohasi)  kabi  yirik davlat  uyushmalari  ham  bor 

edi.  Bu  viloyatlarning  aholisi  o’troq  hayot  kechirib  dehqonchilik,  uy  chorvachiligi  va 

hunarmandchilik  bilan  shug’ullangan.  Markaziy  Osiyoda  eng  qadimgi  davlat 

uyushmalarining paydo bo’lishi juda muhim masaladir. Davlat  tuzimi vujudga kelishini 

yoritib beradigan asosiy yozma manba “Avesto” va qadimgi dunyo mualliflari qoldirgan 

ma’lumotlardir. 

Miloddan  avvalgi  VI—IV  asarlarda  eronchilik  So’g’uda  deb  atalgan  davlat  haqida 

fors  podsholari  yozuvlari,  yunon-rim  tarixchilarning  asarlari  ma’lumotlar  beradi. 

---

Ahmoniylar davrida So’g’diyonada (Zarafshon va Qashqadaryo vohalari) ko’plab shahar 

va qishloqlar bo’lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to’lab turardilar. Arxeologik 

tadqiqotlar  natijasida  Zarafshon  va  Qashqadaryo  vohalaridan  miloddan  avvalgi  VI—IV 

asrlarga  oid  Uzunqir,  Yerqo’rg’on,  Daratepa,  Sangirtepa,  Lolazor,  Xo’jabo’ston, 

Afrosiyob,  Qorovultepa,  Qo’rg’oncha  kabi  50  dan  ziyod  ko’hna  shahar  shahar  va 

manzilgohlar ochib o’rganilgan. 

So’g’diyonaning poytaxti bo’lgan Afrosiyob (Samarqand) ko’hna shahri XX asrning 

40-yillarridayoq ochilgan edi. Afrosiyobda miloddan avvalgi I ming yillik o’rtalaridaaholi 

yashaganligining izlari juda ko’p. Ko’hna shahar aholisi asosan xunarmandchilik va savdo-

sotiq bilan shug’ullangan. Afrosiyob atrofidagi aholi dehqonchilik  va chorvachilik  bilan 

shug’ullangan,  dushman hujum qilgan paytlarda ular chorva mollarini va mol-mulklarni 

qal’a ichida saqlaganlar. 

Afrosiyob shahar hayotning rivojlanishi Sug’diyona va butun Markaziy  Osiyodagi 

siyosiy va iqtisodiy hayotning yuksalishi va inqirozi bilan muvofiq tarzda kechgan, chunki 

Samarqand  o’sha  davr  mamlakatlari  o’rtasidagi  aloqalarning  muhim  markazi  edi. 

Samarqand  jahon  savdo  va  madaniy  markazlaridan  biri  sifatida  o’z  mavqeini  to’la 

darajada, lekin uzilishlar bilan o’rtaasrlarda ham saqlab qoldi. 

Sug’diyonaning “ikkinchi poytaxti” bo’lgan Yerqo’rg’on (Qashqadaryo) tadqiqotlari 

dastlab  M.E.Masson  tomonidan  boshlanib,  keyinchalik  uning  shogirdlari  tomonidan 

davom ettiriladi. Miloddan avvalgi VI—IV asrlarda umumiy maydoni 40 gektarga yaqin 

bo’lgan ma’muriy markaz Yerqo’rg’onni ko’pchilik tadqiqotchilar Yunon-rim tarixchilari 

tomonidan  eslatilgan  Ksenippa  viloyatining  markaziy  shahri  deb  xisoblaydilar. 

Yerqo’rg’on  ko’hna  shahridan  topilgan  moddiy    madaniyat  buyumlari  aholining 

dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. 

So’g’diyona  hayotida  dehqonchilik  kattaahamiyat  ega  edi.  Shunisi  muhimki, 

dehqonchilik  sun’iy  sug’orishgaasoslangan  bo’lib  bu  haqda  yozma  manbalardan 

ma’lumotlar  olishimiz  mumkin.  Strabonning  yozishicha,  Politimen  (Zarafshon)  daryosi 

vohadagi  eng  katta  suv  manbai  bo’lib,  sug’oriladigan  yerlarga  kanallar  orqali  suv 

chiqarilgan.  

Qishloqlarning  rivojlanishi  natijasida  shahar  ko’rinishidagi  manzilgohlar  va 

shaharlar  paydo  bo’la  boradi.  Tadqiqotlar  shuni  ko’rsatadiki,  Afrosiyob,  Yerqo’rg’on, 

Xo’ja-Bo’ston, Uzunqir So’g’diyonadagi asosiy markazlar bo’lib, bu ko’hna shaharlarda 

hunarmandchilik va savdo-sotiq ayniqsa rivojlanib borgan.