32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

Xanlıqta mámleket basqarıwı

Qoqan xanlıǵı hám Buxara ámirligi hám Xiywa xanlıǵı kibi mámleket dúzimine absolyut mo- narxiya edi. Sheklenbegen huqıqqa iye bolǵan xan

mámleketi húkimdar mıńlar qáwimi, sonday-aq, basqa qáwimlerdiń abıraylı qatlamları, joqarı lawazımlarǵa tayınlanǵan mámleket hámel- darları, ruwxanıyler hám áskerlerge tayanıp basqarǵan.

Buxara ámirliginen, ayırmashılıǵı úlken Qoqan xanlıǵında áskeriy lawazım iyeleriniń, ásirese, armiya bas komandiri — mıńbasınıń abırayı júdá joqarı bolǵan. Mıń bası tek armiyanıń Bas komandiri emes, sol waqıtta, Bas wázir de esaplanǵan. Pútkil atqarıwshı hákimiyat onıń qolında toplanǵan.

Bunnan basqa, hárbir hákimshilik birlik áskeriy okrug de sanalatu- ǵın edi hám hákimler áskeriy kúshlerdiń komandirleri de edi. Áskeriy okrug aymaǵında jasawshı barlıq ruwlar hám de kóshpeli qáwim aǵza- larınıń jasaw ornı yaki mánzili boyınsha okrugda júrgizilgen dizimge jazıp qoyılatuǵın edi. Dizimge alınǵanlar xannıń birinshi shaqırıǵında- aq belgilengen jerde jetip keliwi shárt edi. Bul tártip xanǵa eger zárúr- lik talap etse 60 mıńǵa jaqın áskerdi hám azıq-awqat artılǵan 12 mıń arbanı tez jıynap alıw imkanın beretuǵın edi.

Jergilikli hákimler hámeldarlardı, salıq túsimin baqlap barıwshı baqlawshılardı tayınlaytuǵın edi. Salıqlar muǵdarın tastıyıqlaytuǵın edi hám finans islerin basqaratuǵın edi. Sonıń menen birge, joqarıda aytıl- ǵanınday, armiyaǵa komandirlikte etetuǵın edi.

Qoqan, Tashkent, Marǵulan, Shojixan, Andijan, Balıqshı, Shartaq, Koson bekleri iri okrugler bolıp, olar arasında Tashkent eń áhmiyetli orın tutqan. Sonıń ushın da xan Tashkentke óz tuwısqanların yaki eń isenimli adamlardı hákim etip tayınlaǵan.

Qoqan xanlıǵında mámleket basqarıwınıń ózine tán jáne bir ózge- sheligi sonda edi, oraylıq hákimiyat mámlekette turaqlılıqtı saqlaw ushın otırıqshı hám kóshpeli hár túrli ruw hám qáwimler arasında mápler teń salmaqlıǵın esapqa alıwǵa májbúr edi. Omarxan hám Madalixanlar bul faktordı eń kóp dárejede esapqa alǵan húkimdarlar edi.

Qoqan xanlıǵı Buxaraǵa ǵárezlilikten kóshpeli awıl hám qırǵız qáwimleri járdeminde azat etilgennen keyin, olar xanlıq siyasiy turmı- sında jetekshi orınǵa dawamgerlik ete basladı hám buǵan eristi. Olarǵa xanlıq taxtı kerek emes edi. Kerisinshe, olar ushın taxtqa mıńlardıń er- jetpegen wákilin otırǵızıw zárúr edi. Sebebi, solay etilse, olar regentlikti qolǵa kirgizgen boladı. Regentlik olarǵa xanlıqtı qálegen baǵdarlarda basqarıw imkanın beretuǵın edi. Aldınǵı temada bilip alǵanımızday, ámelde solay boldı da.

Awıl hám qırǵız qáwimleriniń ayırım jetekshileri medirese ilimi ne ekenligin ol jerde oqıǵannan keyin ǵana túsinip jetken edi, tek. Olar- dan biri, keyin xanlıqta armiya komandiri lawazımın iyelegen awıl qá- wiminen bolǵan Aliqulı «Diniy tálim maǵan ózimdi tanıttı», dep tán alǵanlıǵı tariyxıy kitaplarda jazılǵan.

Xanlıq turmısınıń jáne bir ózine tán tárepi — bul mámleket jumıs- larında ruwxanıylerdiń tásiri Buxara ámirligindegidey sezilerli dárejede bolmaǵanlıǵı edi.

Xanlıqta basqa ózbek mámleketleri sıyaqlı

^{Xanlıqta joqarı mámleket} lawazımlı shaxslar eki toparǵa bólingen. Bi-