4 – mavzu: Pedagogik fanlarni oʻqitish jarayoni yaxlit tizim sifatida Reja

Natijalarni baholash, nazorat qilish va tahlil etish oʻquv harakatlarining 
ajralmas qismlari hisoblanadi. Ta’lim jarayonida talaba tomonidan oʻzini nazorat 
qilish, oʻzini baholash va oʻzini analiz qilishni amalga oshirish oʻqituvchining 

---

shunga oʻxshash oʻrgatuvchi harakatlarini kuzatish asosida shakllanadi. Bu 
harakatlarni shakllantirish talabalarni oʻz tengdoshlari faoliyatini kuzatishga jalb 
etish, oʻzaro nazoratni tashkil etish, oʻrnatilgan mezonlar asosida oʻz faoliyati 
natijalarini oʻzaro baholash va tahlil qilishga yordam beradi. 
Bilimlarni oʻzlashtirish jarayonining tuzilishi. Talabalar oʻquv idrok etish 
faoliyatlarini boshqarishga oʻrganib olish uchun bilimlarni oʻzlashtirish jarayoni 
tuzilishini yaxshi tasavvur etish, talabalar tomonidan bilimlarning egallash 
bosqichlarini bilish zarur: idrok etish, oʻquv materialini anglab etish, 
mustahkamlash, amaliy faoliyatida bilimlarini qoʻllash. 
Birinchi bosqich idrok etish hisoblanadi. Psixologiyadan ma’lumki, idrok 
etish aniq maqsadga yoʻnaltirilgan anglash jarayoni boʻlib, u tanlash xususiyatiga 
ega. SHuning uchun birinchi navbatda talabalarga mavzuni, ya’ni, ularning nimani 
oʻrganishlari (masalani qoʻyish)ni tushuntirib berish kerak. SHu asosida oʻquv 
materiali bilan dastlabki tanishish amalga oshiriladi. U haqiqiy mavjud yoki 
hayoliy predmet, hodisa, vaziyatlarni kuzatish, mumkin boʻlgan tajribalarni 
oʻtkazishdan iborat boʻladi. Birinchi bosqich talaba qaysi hodisa va voqealarni, 
predmetlarni oʻrganish haqida etarlicha tasavvurga ega boʻlganida va oʻquv 
masalasini tushunib etganda yakunlanadi. 
Ikkinchi bosqich – oʻquv materialini anglab etish. U ma’lumotlarning nazariy 
jihatlarini ajratib olish va analiz qilishdan iborat. Bunda asosiy mazmunni topish, 
tushunchani ajratib olish, ularning belgilarini asoslab berish, tushuntirish 
materialini xususiyatini aniqlab olish, misollar va tushuntiruvchi dalillar toʻplamini 
oʻrganib chiqish kerak. Bu vaziyatda bilimlar oʻrtasidagi tizimlilik muhim 
ahamiyatga ega. Unda talaba eng asosiy, ikkinchi darajali hamda qoʻshimcha, 
tushuntiruvchi elementlarni ajratib koʻrsatsin. Talaba oʻquv masalasini echish 
usulini tushunsa, bilimlar oʻrtasidagi tizimni anglab etsa, ushbu bosqich 
yakunlangan sanaladi.
Uchinchi bosqich – eslab qolish va mustahkamlash. Bu bosqich 
oʻzlashtirilgan bilimlarini uzoq vaqt davomida saqlab qolishdan iborat. Unda 
idrok etish faoliyati koʻproq mashqlar, mustaqil reproduktiv va ijodiy masalalar 
xususiyatiga ega boʻladi. Nazariy material, tushuncha, qoida, isbotlar turli xil 
mashqlarda takrorlanadi. Oʻqituvchi talabalar topshiriqlarni tushunib bajarishlarini 
kuzatib borishi kerak. Ular matnlarni mexanik koʻchirib olishlari, topshiriqlarni 
bajarishlari, qoida va tushunchalarni chuqur anglab etmay bajarishlari mumkin. 
Bosqich yakunida talabalar nazariy materiallarni biladilar va ulardan mashqlarni 
bajarish, masalani echish, teoremani isbotlashda foydalanishni biladilar. Ularda 
oʻquv malakalari va koʻnikmalari shakllantirilgan boʻladi. 
Toʻrtinchi bosqich bilim, koʻnikma va malakalarni amaliy faoliyatda 
qoʻllashdan iborat boʻladi. Bilimlarini qoʻllash oʻrganilayotgan materialning 
mazmuni xususiyatiga qarab faoliyat turli shakllari va koʻrinishlarida amalga 
oshirilishi mumkin. Bu oʻquv mashqlari, laboratoriya ishlari, tadqiqot topshiriqlari, 
maktab er maydonidagi ishlar boʻlishi mumkin. Bilimlarni egallab olish 
bosqichlari sxematik koʻrinishi quyidagichadir: