4-mavzu. Sifat analizining sistemalari. Reja

 
GAZ ANALIZI. Texnologik jarayonlarni nazorat qilib turishda gaz analizi usulidan keng 
foydalaniladi. Bu usulning asl mohiyati shundan iboratki, gazlar aralashmasi maxsus reaktiv 
eritmasi orqali o’tkazilganda ayrim komponentlarning eritmaga yutilishi tufayli gazlar 
aralashmasining hajmi kamayadi. Ana shunga asoslanib aralashmadagi ba’zi gazlapHing prosent 

---

miqdori aniqlanadi. Masalan, gazlar aralashmasi tarkibidagi karbonat angidrid miqdori ma’lum 
hajmdagi gazlar aralashmasini o’yuvchi natriy eritmasi bilan aralashtirib chayqatish yo’li bilan 
aniqlanadi. Bunda ishqor eritmasi CO
2
gazini to’liq yutadi. 
Agroximiya laboratoriyalarida tabiiy oxaktosh tarkibidagi kalьsiy karbonat CaCO
3
miqdorini aniqlash uchun namunaga xlorid kislota ta’sir ettirilganida ajralib chiqadigan karbonat 
angidridning hajmini o’lchashdan foydalaniladi. 
Ammo kimyoviy usullar xamisha sanoatni nazorat qilishda kelib chiqadigan talablapHi 
qondira olmaydi. Kimyoviy usullarning sezgirligi kichik bo’lganligi uchun turli ob’ektlar 
tarkibidagi juda kam miqdor elementlarni aniqlab bo’lmaydi. Bundan tashqari, tortma analiz 
usulini bajarish uchun ko’p vaqt sarflanadi, xajmiy analizni esa loyqa yoki rangli moddalar mavjud 
eritmalar sharoitida qo’llash mumkin emas. Shuning uchun ham hozirgi davrda juda sezgir, 
analizni o’tkazish davri qisqa bo’lgan usullar yaratishga ko’p e’tibor berilmoqda. Bu jihatdan 
fizikaviy va fizika-kimyoviy usullar katta samara bermoqda. 
 
OPTIK ANALIZ USULLARI: Optik analiz usullari tekshirilayotgan moddaning optik 
ko’rsatkichlarini o’lchashga asoslangan. Tekshirilayotgan moddaning atom va molekulalariga 
ta’sir etuvchi elektromagnit nurlanish yutilishi, sochilishi va qaytishi mumkin. Ana shu 
o’zgarishlardal birortasi yordamida tekshirilayotgan moddaning tarkibi haqida xulosa chiqariladi. 
Qishloq xo’jaligi va biologiyaga taalluqli izlanishlarda optik analiz usullaridan biri kolorimetrik 
analiz keng qo’llaniladi. Turli ob’ektlar tarkibidagi mikroelementlar miqdori ana shu usul 
yordamida aniqlanadi. Kolorimetrik analiz o’ta sezgirligi va analiz o’tkazish uchun kerakli 
vaqtning qisqaligi bilan boshqa usullardan farq qiladi. Kolorimetrik analiz usulida aniqlanishi 
zarur bo’lgan komponent rangli birikmaga o’tkaziladn. Hosil bo’lgan rangning intensivligidan 
foydalanib aniqlanayotgan komponentnnng miqdori to’g’risida xulosa qilinadi. Masalan, biologik 
ob’ekt tarkibidagi Fe
3+
kationi miqdorini aniqlash uchun temir (III) ioni eritmaga o’tkaziladi va 
unga NH
4
CNS eritmasidan qo’shiladi: 
Fe
3+
+CNS
-
↔[Fe(CNS)]
2+
Hosil bo’lgan kompleks ionlar eritmani qizil-qon rangga bo’yaydi (bu reaksiyaga temir (II) ionlari 
xalal bermaydi). Yuqorida bayon etilgan usulda Mn
2+
mikroelementini xam aniqlash mumkin. 
Buning uchun Mn
2+
kationi MnO

4
anioniga qadar oksidlanadi. Ma’lumki, MnO

4
anioni eritmada 
olcha rangda bo’ladi. Cu
2+
kationini aniqlash uchun u NH
4
OH ta’sirida zangori rangli ion 
[Cu(NH
3
)
4
]
2+
holiga o’tkaziladi. Tekshirilayotgan eritmalar tarkibidagi elementlar (temir, 
marganes va mis) miqdorini aniqlash uchun eritma rangining intensivligini «standart» eritmalar 
rangining intensizligiga solishtirish zarur. Standart eritmalar maxsus tayyorlanadi va ularning 
tarkibida aniqlanayotgan elementning konsentrasiyasi aniq bo’ladi. 
Kolorimetrik analizda tekshirilayotgan va standart eritmalarga reaktivlar bir xil miqdorda, birin-
ketin solinadi. Eritmalar rangini solishtirishda bir xil tipdagi idishlardap va bir xil tabiatli nurdan 
foydalaniladi. Standart eritma bilan tekshirilayotgan eritma ranglarini solishtirishning bir qancha 
usullari mavjud. Vizual usulda eritmalar rangi solishtiriladi. Eritmalarning rangini solishtirishda 
fotoelementdan ham foydalanish mumkin, bu usul fotokolorimetrik usul deb ataladi. Bunda elektr 
lampochkadan chiqayotgan nur tekshirilayotgan eritma orqali o’tib fotokolorimetrning 
fotoelementiga tushadi. Hosil bo’lgal elektr tokining kuchi yordamida eritma rangining 
intensivligi aniqlanadi. 
Fotometriya usuli tekshirilayotgan modda tomonidan to’lqin uzunligi qat’iy aniq biror 
songa teng bo’lmagan nurlarning yutilishpga asoslangan. Turli moddalar o’z tabiatiga qarab 
spektrning har xil sohalarida maksimal nur yutish xususiyatiga ega. Masalan, ul`trabinafsha 

---

sohada (to’lqin uzunligi λ=200—380nm) ko’zga ko’rinadigan sohada (λ=380—760 nm) va 
infraqizil sohada (λ=760—2,5nm) tekshiriladi. Moddaning tabiatiga qarab eritma rangining 
intensivligini aniqlashni ultirabinafsha, ko’rinadigan va infraqizil sohalaridan birida o’tkaziladi. 
Bunday o’lchashlarni fotoelektrik kolorimetrlarda o’tkazish mumkin. Hozirgi kunda 
laboratoriyalarimizda vatanimizda ishlab chiqarilayotgan FEK = 56 M fotokolorimetri 
muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda. 
Spektrofotometriya usulida tekshirilayotgan moddaga aniq to’lqin uzunlikdagi, ya’ni 
monoxromatik yorug’likning yutilishidan foydalaniladi. Eritmaning aniq rangini belgilashda 
monoxromator bilan jihozlangan spektrofotometrlardan foydalaiiladi. 
Elementlarni spektrofotometriya, fotokolorimetriya va kolorimetriya
usullari bilan aniqlash uchun 
rangi o’zgarish bilan sodir bo’ladigan har qanday reaksiyadan ham foydalanib bo’lavermaydi. 
Reaksiya tez amalga oshadigan va oxirigacha bora oladigan, reaksiya davomida o’ta seziluvchan 
rang paydo bo’lishi va uning intensivligi analiz o’tkazib bo’linguncha doimiy qiymatda 
saqlanadigan bo’lishi zarur.