5-mavzu. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilinishi

Bozor iqtisodiyoti - bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bunday iqtisodiyot erkin tovar- pul munosabatlariga asoslanib, uning negizida tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, u iqtisodiy monopolizmni inkor etadi. Ayrim adabiyotlarda bozor iqtisodiyoti - bozor xo‘jaligi subyektlari iqtisodiy xatti-harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ulaming tovar-pul mexanizmi orqali bir-biriga bogTanib muvo- fiqlashuvi deb baho beriladi. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari bu- tun tizimni, uning barcha bosqichlari - ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlar- ning barcha subyektlarini qamrab oladi. Shuni ham e’tiborda tutish kerakki, hozirgi sharoitda o‘rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24 mln. dan ortiq turdagi tovarlar mavjud boTib, har yili ulaming 1/10 qismi yangilanib turadi. Bunday sharoitda bozoming ishtirokisiz tovar tur- lari va hajmi bo‘yicha talab va taklifni tartibga solishni tasavvur ham qilib boTmaydi. Bu esa bozoming vazifasini hech qanday markaz- lashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va muammolami tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti subyektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o‘z mehnatini sotuvchi ishchilar ham, pirovard iste’molchilar, ssuda kapi- tali egalari va qimmatli qog‘ozlar egalari ham kiradi. Odatda, bozor xo‘jaligining barcha asosiy subyektlari uchta gumhga boTinadi: uy xo‘jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat sektori.
Uy xo‘jaliklari - iqtisodiyotning iste'mol sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi asosiy tarkibiy birlik. Uy xo‘jaliklari doirasida mod- diy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida Yaratilgan tovar va xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy xo‘jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslami sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi.