5-mavzu. Tabiy va sanoat chikindilari asosidagi govak toldiruvchilar. Reja

Vulqon ko’rinishdagi to‘ldiruvchilar. 
Vulqon ko‘rinishidagi tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar otqindi maydalangan jinslardan 
tashkil topadi. G‘ovak tog‘ jinslari Shlаklar, pemzalar, tuflar, g‘ovak bazalt, andezit 
g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
Vulqon Shlаklari. Vulqon Shlаki konlari O‘zbekistonning turli rayonlarida uchraydi. 
Vulqon Shlаki suyuq magmani asosiy tarkibining jo‘shib havoga otilib chiqib, qotishi 
natijasida yuzaga keladi. Vulqon Shlаki asosidagi qum va chaqiq tosh yirik toshlarni 
qisman maydalash va saralash (fraksiyalash) natijasida olinadi. Vulqon Shlаkining 
tashqi ko‘rinishi yoqilg‘i Shlаki kabi bo‘lib, to‘q qizg‘ishdan qora ranggacha bo‘ladi. 
Strukturasi yirik g‘ovakli. Vulqon Shlаki chaqiq toshining uylma zichligi 400-850 
kg/m3, qumniki 650-1300kg/m3. Vulqon Shlаki to‘ldiruvchi sifatida turli vazifani 
bajaruvchi yengil betonlarda ishlatiladi. 
Pemza - bu g‘ovak shisha bo‘lib, vulqon otilishidan, ya’ni magmaning ko‘pchishidan 
va qotishidan yuzaga keladi. Magmaning yer ostidan chiqishida bosimning juda tez 
pasayishi kuzatiladi. Bunda eritmadagi erigan gazlar pufakchalar holatida ajralib 
chiqadi. Bir vaqtning o‘zida magmaning qovishqoqligi ortadi va ular tolali 
tuzilishidagi g’ovakli jinslar ko’rinishda soviydi, rangi och malladan kulrang 
ranggacha bo‘ladi.
Tabiatda pemza qum, chaqiq tosh yoki nisbatan yirik singan jinslar sifatida uchraydi. 
Pemza asosidagi to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish kar’yerlarni qayta ishlash, 
maydalash va materiallarni navlarga ajratishdan iborat. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra 
pemza nordon jinslarga mansub bo‘lib, shishadan tashkil topadi va tarkibida kristall 
minerallari 1% dan kam miqdorda uchraydi. 
Pemzada g‘ovaklar o‘lchami 3mm gacha bo‘lib, g‘ovaklar shakli aylanadan yoki 
cho‘zinchoq ko‘rinishdan iborat bo‘ladi. Donalar g‘ovakligi 85% ga yetadi. Pemza 
qumining uyilma zichligi 600-1100 kg/m3 ni, chaqiq toshniki esa 400-900 kg/m3 ni , 
donalari zichligi 0,5-1,9 g/sm3 ni tashkil qiladi. 
Pemzaning siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 2,5–40MPa ni tashkil etadi. Pemza 
yacheykali strukturaga ega bo‘lib, mustahkamligining zichligiga bog‘liqligidan kelib 
chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi (ya’ni g‘ovakli materialning 
mustahkamligi zichligiga proporsional) :
R=Ap
n

---

88 
bu erda: A=1 (mazkur materialning parametri); 
yacheykali tuzilishga ega materialning daraja ko‘rsatkichi n=2. 
Nisbatan mustahkam va og‘ir, shu bilan birga kichik g‘ovaklikdagi pemzalar (ularni 
litoidlar yoki toshsimon deyiladi) yuqori markadagi yengil konstruktsion betonlar 
olishda ishlatiladi. Bunday yuqori samarali betonlardan turli xil konstruksiyalar, ya’ni 
tom yopma plitalari, ko‘priklar, gidrotexnika inshootlari ishlab chiqariladi. 
Pemzaning yengil turlari issiqizolztsion va konstruktsion-issiqizolztsion yengil 
betonlarda qo’llaniladi.
Tuflar va lava tuflari. Vulqon tuflari, bu mayda g‘ovakli jinslar bo‘lib, vulqon 
kullarining turli darajadagi zichlanishi va qizib birikishi natijasida yuzaga keladi. Lava 
tuflari esa bu tezda qotgan g‘ovaklangan lava bo‘lib, unda vulqon changi va qumlari 
mavjud bo‘ladi. Tuflar va lava tuflari asosida tosh devorlar va yirik bloklar ishlab 
chiqariladi. Tosh kesish mashinalarida qayta ishlangan, konlarda chiqqan sanoat 
chiqindilari (ishlanayotgan toshning 50% dan ko‘p hajmi chiqindiga aylanadi) ni 
maydalash va navlarga ajratishda engil betonlar uchun yaroqli bo‘lgan, uyilma zichligi 
600-800 kg/m3 g‘ovak chaqiq tosh va uyilma zichligi 700-1000 kg/m3 bo‘lgan g‘ovak 
qum olinadi. Tuflar donador strukturaga ega. Lava tuflari esa aralash strukturaga ega 
bo‘lib, ba’zan yacheykali strukturaga ega bo‘ladi, ular mustahkamligining zichligiga 
bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi: 
R=Apn 
bu yerda: 
A=1;
lava tuflari uchun n=3, tuf uchun n=4 va undan yuqori 
Shu sababli bir xil zichlikdagi lava tuflari, tuflarga nisbatan mustahkam, lekin 
pemzaga nisbatan mustahkamligi pastroqdir. Tuflarning bir qancha turlarining suvga 
chidamligi va sovuqqa chidamligi etarli bo‘lmaydi, bu uning strukturasidagi donalarni 
bog‘lanishini sustligi bilan ifodalanadi. 
Bunday tuflar betonda qo‘llanilmaydi, biroq yuqori samarali sun’iy g‘ovak 
to‘ldiruvchi olish uchun xomashyo sifatida ishlatilishi mumkin.