5-mavzu. Tabiy va sanoat chikindilari asosidagi govak toldiruvchilar. Reja

Rasm-5.2. G‘ovak to‘ldiruvchilarni boyitish uchun ishlatiladigan
separatorning sxemasi: 
 
1-panjara; 2-filtr; 3-xavo uzatish; 4-qum; 5- to‘ldiruvchilarni yuklash;
6- engil maxsulotning chiqishi; 7-nisbatan og‘ir maxsulotning chiqishi. 

Oddiy, lekin kamroq isonchli usul havo oqimida to‘ldiruvchilarni ajratish usulidir 
(rasm-5.3). Ventilyator yordamida xosil bolgan havo oqimiga materialni ko’ndalang 
sochilsa, oqim mayda yoki yengilroq zarrachalatni ajratadi. Yirikligi bo’yicha
to‘ldiruvchilarni dastlabki fraktsiyalab zarralarni zichligi bo’yicha klassifikatsiyalash 
mumkin.
Rasm-5.3. G‘ovak to‘ldiruvchilarni havo oqimi ta’sirida ajratish: 
1-yengil maxsulot; 2-nisbatan og‘ir maxsulot; 3-ventilyator; 4-ta’minlovchi 

---

92 
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan quruq usullar klassifikatsiyasi yordamida g‘ovak 
to‘ldiruvchilarni bir jinsliligini oshirib, ikki sinfga ajratish yoki to‘ldiruvchidagi 
og’ir qo‘shimchalardan xalos etish mumkin. 
Masalan, pemzada og‘ir vulqon shishasi (obsidian) donalari mavjud bo‘lib, ularni 
olib tashlab to‘ldiruvchining sifatini va ishlatish samaradorligini oshirish mumkin.
Maydalashda, g‘ovak to‘ldiruvchilarni zarralari o’ta o’tkir burchakli bo’ladi. 
Buning natijasida, chaqiq toshning bo’shliqligi 60% ga yetishi mumkin, bu esa 
sement sarfini oshishiga olib keladi. Beton qorishmaning yoiluvchanligi 
yomonlashadi.
G‘ovak tog‘ jinslari asosidagi chaqiq tosh dona shakli bo‘yicha O‘zRST9758-96 
ga ko‘ra to‘rrtta guruxga bo‘linadi, ya’ni plastinkasimon shakldagi donalarning 
massa ulushi bo‘yicha bo’linadi:
1. oddiy-30% dan ko‘p emas; 
2. yaxshilangan – 20% gacha;
3. kub shaklidagi – 15% gacha;
4. qirrali – 10%gacha. 
Yumolaqlangan shakldagi g‘ovak chaqiq toshni olish uchun A.Arakelyan 
tomonidan aylanma barabanda ishlov berib, maydalarini ajratish usuli ishlab 
chiqilgan. Shuningdek, g‘ovak chaqiq toshni shaklini, olinadigan tog’ jinsini
maxsus barabanli maydalagichda maydalab yaxshilash mumkin.
Qurilishda beton uchun yaroqli to‘ldiruvchilar zahirasi sifatida sanoat chiqindilarini 
aytish mumkin, lekin bu mahsulotlardan hali to‘liq foydalanilgan emas. 
Agarda, sanoat chiqindilarini utilizatsiya qilish, ular joylashgan regionni 
ekologik muhitni sog‘lomlashtirishini hisobga olinsa, ularni to‘ldiruvchi sifatida 
ishlatish katta ahamiyatga egadir.
Sanoat chiqindilarini qo‘llash silikat materiallarni suvga va uzoqqa chidamliligini 
oshiradi, yacheykali betonning issiqlik-texnika xossasini va fizik-mexanik 
xususiyatlarini yaxshilaydi.
Chiqindilarni ishlatish muhimligini quyidagilar bilan izohlash mumkin:
• atrof muhit muhofazasi masalalarini echadi;
• atmosfera va zaminga tashlanmalarni kamaytiradi;
• beton ishlab chiqarishda to‘ldiruvchi sifatida qo‘llaniladi va boshqa qurilish 
materiallarini ishlab chiqarishda homashyo komponenti sifatida ishlatiladi;
• chiqindilarni ishlatilishi tabiiy materiallar hajmini saqlaydi;
• chiqindilarni ishlatilishi kapital mablag‘lar hajmini kamaytiradi;
• ishlab chiqarish chiqindilarini transportlarda tashish, saqlash, yo‘q qilish bilan 
bog‘liq sarflarni sezilarli kamaytiradi;
• chiqindilarni ishlatilishi, qurilish materiallarini ishlab chiqarishdagi 
energoresurlarni tejash imkonini beradi.

---

93 
Beton tayyorlashda foydali qazilmalar qazishdagi ochish jinslari, qora va rangli 
metallurgiya chiqindilari, energetika kullari va Shlаklari va boshqa shu kabilardan 
foydalanish katta samara beradi.