7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

Yakkalik va umumiylik dialektikasi. Bu falsafiy kategoriyalar borliq narsalari va 
hodisalarining dialektik birligini va ularning o‗rtasidagi tafovutni aks ettiradi. Xususan, 
«yakkalik» kategoriyasi narsada, hodisada faqat shu narsaga, hodisaga xos bo‗lgan jihatni aks 
ettiradi. «Umumiylik» - bu narsalar va hodisalar o‗rtasida muayyan sifat jihati doirasida amalda 
mavjud bo‗lgan ayniylikdir. Yakkalik ham, umumiylik ham mustaqil mavjud bo‗lmaydi. Ayrim 
narsalar, hodisalar, jarayonlar mustaqil mavjud bo‗ladi. Umumiylik ham, yakkalik ham faqat 
ayrim narsa yoki hodisadagina mavjuddir. Har qanday ayrim narsa yoki hodisa qarama-
qarshiliklar birligi hisoblanadi. Bir vaqtning o‗zida u ham yakkalik, ham umumiylikdir. Har 
qanday umumiylik ayrim narsa, hodisaning tarkibiy qismi, elementi hisoblanadi, chunki u ayrim 
narsa yoki hodisani to‗liq emas, balki bir yoqlama – narsalarda mavjud ayniy jihatlarni aks 
ettiradi. Yakkalik o‗z mohiyatiga ko‗ra mavhum hisoblangan umumiylikdan boyroqdir. Ammo 
umumiylik narsaning mazmuni, mohiyatini chuqurroq yoritadi.
Xususiylik. «Xususiylik» yakkalik va Yakkalik va umumiylik. Bu falsafiy kategoriyalar 
borliq narsalari va hodisalarining dialektik birligini va ularning o‗rtasidagi tafovutni aks ettiradi. 
Yakkalik va umumiylikni bog‗lovchi halqa xususiylikdir. U yakkalik va umumiylikning o‗zaro 
aloqadorligi bilan bog‗liq mazmunini anglatadi. Xususiylik – yakkaga nisbatan umumiy bo‗lgan 
va umumiyga nisbatan yakka bo‗lgan narsa yoki hodisa. Masalan: modda (qonun moddasi) – 
yakka; qonun – xususiy; huquq - umumiy. «qonun» tushunchasi «modda» tushunchasiga 
nisbatan umumiydir. O‗z navbatida «qonun» tushunchasi «huquq» tushunchasiga nisbatan 
yakkalikni aks ettiradi. 
Yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari bilish jarayonida uning tayanch 
nuqtalari, bilimsizlikdan bilim sari bosqich rolini o‗ynaydi. Masalan: vodorod yakkalik, gaz — 
xususiylik, ximiyaviy element — umumiylikni ifodalaydi. Yakkalik, xususiylik, umumiylik 
o‗rtasidagi munosabat dialektik xarakterga ega bo‗lib, ularning tafovuti nisbiydir. Dunyoda va 
bilish jarayonida mazkur tushunchalar aniq shart-sharoitga ko‗ra, bir-biriga o‗tishi, o‗rin 
almashishi ham mumkin. Ammo falsafada boshqa qator eng umumiy tushunchalar ham borki, 
ular nihoyatda keng mazmunni ifodalaganligi sababli xususiylik jihatini yo‗qotmasligi mumkin. 
Masalan, "harakat", "makon", "zamon" va h.k. 
Yakkalik, xususiylik va umumiylik voqelikdagi aniq, narsa, hodisa, jarayonlar orqali 
mavjuddir. Olamdan ajralgan alohida yoki umumiy tushuncha bo‗lishini tasavvur qilish qiyin. 
Mazkur kategoriyalar o‗rtasidagi o‗zaro munosabat masalasini faylasuflar turlicha izohlaganlar. 
G.Gegelь fikricha, umumiylik aniq narsalarga bog‗liq bo‗lmagan holda, qandaydir, mustaqil 
shaklda mavjud bo‗lib, alohidalikdan avval vujudga keladi va uni belgilaydi. J. Lokk 
"Umumiylik va universallik haqiqatan mavjud narsalarga mansub emas, balki uni aql-idrok o‗z 
iste‘moli uchun ixtiro qilgan va yaratgandir hamda belgilar, so‗zlar yoki ideyalargagina 
taalluqlidir"— degan fikrni ilgari surgan edi. Umumiylikni ayrimlikdan ajratib, uni voqelikda 
mavjud bo‗lmaydigan narsalarni ifodalaydi, degan nominalistik ta‘limot ham mavjud. Bu hozirgi 
zamon falsafasining Cheyz, Uelpol, Keyzer kabi namoyandalari ijodida uchraydi. Aslida esa 
yakkalik xususiylik va umumiylik obyektiv hamda subyektiv xususiyatga ega ekanligini e‘tirof 
etish ular o‗zaro aloqadorlikda mavjud bo‗ladi, degan qoidaga asoslanadi. Yakkalik umumiylikka 
nisbatan mazmunan boy bo‗lib, o‗zida umumiylikka xos belgilardan tashqari yana muayyan 
belgilarni ham ifodalaydi. Umumiylik esa yakkalikning muhim, asosiy ichki belgisi, 
munosabatlarini ko‗rsatadi.
Yakkalik va umumiylik olam taraqqiyotining bosqichlari va ifodalanish shakllari sifatida 
ichki aloqadorlik munosabatida namoyon bo‗ladi. Yakkalik umumiyliksiz yashashi mumkin 
bo‗lmaganidek, umumiylik ham yakkaliksiz mavjud bo‗lmaydi. Demak, olamdagi har bir aniq 
narsa, hodisa, umumiylik, xususiylik va yakkalikning birligi sifatida mavjud hamda namoyon 
bo‗ladi. Ushbu kategoriyalarning mohiyatini va ularning o‗zaro bog‗liqligini ilmiy asosda 
tushunish fan, amaliyot uchun nihoyatda muhimdir.
Mazkur kategoriyalar bilish jarayonining bosqichlari sifatida ham namoyon bo‗ladi. Іissiy 
bilish (alohidalik) va abstrakt mantiqiy bilish (umumiylik) o‗rtasidagi aloqadorlik bilishning 

---

104 
oddiy, alohida shaklidan umumiylikka qarab borishini ko‗rsatadi va ushbu jarayonni to‗g‗ri 
tushunishga imkon yaratadi. Masalan, vrach bemorni davolashga kirishishdan avval undagi 
kasallikning belgilari (yakkalik)ni o‗rganadi, bu belgilardan qaysi biri qanday kasalliklarga 
taalluqli ekanligini (xususiylik) ayni vaziyatda ulardan qaysi biri muhim, ichki qonuniyat 
(umumiylik) ekanligini aniqlagach, mazkur kasallikni davolashga kirishadi.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liqlikni to‗g‗ri tushunish narsa, 
hodisalarning muhim belgilarini ochish orqali amalga oshadi. Bu kategoriyalar rivojlanishning 
asosiy yo‗l va yo‗nalishlarini belgilab olish, voqelikning muayyan jihati haqida ilmiy xulosalar 
chiqarish uchun imkon beradi. Chunonchi, D.I.Mendeleev kimyoviy elementlarga xos eng 
umumiy xususiyatlarni tadqiq etib, davriy sistemaga kirmagan to‗rtta element mavjudligini 
ilgaridan aytgan edi. Keyinchalik bu ilmiy bashorat fan tomonidan isbotlanadi.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari o‗rtasidagi o‗zaro birlik tabiat hamda 
ijtimoiy hayotning taraqqiyot tendentsiyasini anglashda, turli voqealar sistemasida yangilikni 
ajrata olish va unga yo‗l ochishda muhim ahamiyatga ega. Іayotda har qanday yangilik, yangi 
tashabbus va harakatlar, yangicha odat va an‘analar, dastavval, yakkalik tarzida vujudga keladi, 
so‗ngra xalq nazaridan o‗tib, mustahkamlanib, o‗ziga yo‗l ochadi. Mustaqillikni mustahkamlash 
uchun faollar harakati xuddi shu tariqa vujudga keldi hamda ommaviy harakat tarzida 
umumiylikka aylana boshladi. 
Demak, yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari olamda amal qiluvchi qonuniy 
jarayon hamda mazkur jarayonning inson tafakkuridagi in‘ikosi bo‗lib, u olamga xos yashash va 
rivojlanish jarayonining muhim tomonlaridan birini to‗g‗ri tushunishga imkoniyat yaratadi.