7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
7 mavzu. (3)
|
Umumiylik. Umumiylik yakka narsaning mohiyatini aks ettiradi. «Umumiylik»
kategoriyasi narsa, hodisa, jarayonlarga xos asosiy, doimiy takrorlanadigan belgilar va xususiyatlar yig‗indisini bildiradi. Ayrim narsaning muayyan turkumga mansub barcha narsalar bilan o‗xshashligini belgilovchi xossalar umumiylik kategoriyasi bilan ifodalanadi Bu kategoriya narsalarning kelib chiqish jihatidan umumiyligini, ular taraqqiyot umumiy zanjirining uzviy bog‗liq halqalari ekanligini, bir xil qonuniyatlarga bo‗ysunishi mumkinligini anglatadi. Masalan, har qanday o‗tish davri eski jamiyatdan yangisiga o‗tish muammolarini hal etilish shakli bo‗lib, uning mazmuni mavjud ijtimoiy, iqtisodiy munosabat, tartiblarni tubdan o‗zgartirishdan iboratdir. Xususan, O‗zbekistondagi hozirgi o‗tish davrida ham ana shunday o‗zgarishlar amalga oshmoqda, ammo bu jarayonda faqat mamlakatimizgagina xos xususiyatlar mavjud. Xullas, umumiylik ayrimlikka nisbatan keng mazmunga ega, u ayrim narsa, hodisa va jarayonlarga xos bo‗lgan ichki qonuniyatni, umumiy asosni, o‗xshashlikni anglatadi. Umumiylikni faqat mohiyatni aniqlash orqali ochib berish mumkin. Yakkaliksiz umumiylik sezgilar darajasida idrok etiladigan belgilardan, ayrimlikning betakror individualligi, boyligidan mahrum bo‗lgan abstraktsiya bo‗lib qoladi. Yakkalik va umumiylikning keltiriladigan ta‘riflari ularni ayni bir ayrim obyektning tomonlari sifatida tavsiflaydi. Masalan, hayot bugungi kunda oqsilli jismlar va nuklein kislotalarning mavjudlik shakli sifatida tavsiflanadi. Irsiyat va o‗zgaruvchanlik – butun tiriklikning umumiy xossalari. Ammo oqsilning kimyoviy tarkibi va ayniqsa tuzilishi har bir organizmda individual darajada betakrordir. Bu bir jonzotni boshqa jonzotdan farqlash imkonini beruvchi birdan-bir xossadir. Mantiqda yakkalik va umumiylik – tushunchalar tavsifi berilgan. Unga ko‗ra umumiylik tushunchasida ikki va undan ortiq predmet, yakkalik tushunchasida esa – bitta predmet tushuniladi. Grammatik jihatdan umumiylik turdosh ot bilan, yakkalik esa – atoqli ot bilan ifodalanadi. Falsafada yakkalik va umumiylik borliq hodisalarining o‗xshashligi va farqlarini belgilovchi xossalardir. O‗rta asrlar falsafasida umumiy tushunchalar tabiati haqidagi masala atrofidagi bahs uning ishtirokchilari realistlar va nominalistlarga bo‗linishiga olib keldi. Realistlar umumiylikni yakkalikdan ajratib, umumiylikni mustaqil holda mavjud hodisa sifatida, narsalar paydo bo‗lgunga qadar – narsalarning (Xudo aqlidagi) ilk timsoli sifatida, narsalarda – Xudoning ro‗yobga chiqarilgan g‗oyasi sifatida talqin qilganlar. Shunday qilib, realistlar fikricha umumiylik narsalarga qadar, narsalarda va narsalardan keyin narsaning muayyan g‗oyasi sifatida mavjud bo‗ladi. Nominalistlar esa, aksincha, faqat yakka narsalar amalda mavjud, umumiy tushunchalar esa, ayrim narsalarning nomlari, xolos, deb hisoblaganlar. Mazkur tasavvurlar aks sadosiga bugungi kunda ham, masalan, umumiylik obyektlar to‗plami bilan, yakkalik esa – bitta predmet bilan tenglashtirilgan holda duch kelish mumkin. Amalda umumiylik va yakkalik kategoriyalari obyektlarni emas, balki ularning xususiylik tomonlari sifatida birgalikda mavjud bo‗lgan xossalarini aks ettiradi. Umumiylik va yakkalikning birligi o‗ziga xosdir, chunki ularning har bir obyektdagi ko‗rinishi, uyg‗unligi, birining ikkinchisidan ustunligi betakrordir. Shu sababli har bir ayrim hodisa, narsa – xususiydir. Xususan, «yakkalik» kategoriyasi narsada, hodisada faqat shu narsaga, hodisaga xos bo‗lgan jihatni aks ettiradi. «Umumiylik» - bu narsalar va hodisalar o‗rtasida muayyan sifat jihati doirasida amalda mavjud bo‗lgan ayniylikdir. Yakkalik ham, umumiylik ham mustaqil mavjud bo‗lmaydi. Ayrim narsalar, hodisalar, jarayonlar mustaqil mavjud bo‗ladi. Umumiylik ham, yakkalik ham faqat ayrim narsa yoki hodisadagina mavjuddir. Har qanday ayrim narsa yoki hodisa qarama-qarshiliklar birligi hisoblanadi. Bir vaqtning o‗zida u ham yakkalik, ham umumiylikdir. Har qanday umumiylik ayrim narsa, hodisaning tarkibiy qismi, elementi hisoblanadi, chunki u ayrim narsa yoki hodisani to‗liq emas, balki bir yoqlama – narsalarda mavjud ayniy jihatlarni aks ettiradi. Yakkalik o‗z mohiyatiga ko‗ra mavhum hisoblangan umumiylikdan boyroqdir. Ammo umumiylik narsaning mazmuni, mohiyatini chuqurroq yoritadi. |
