Litosferaning kontinental va suv osti relyefi, uni tashkil etuvchi minerallar, jinslar yer sharining uzoq davom etgan evolutsiyasi ta’sirida o‘zining birlamchi holatini o‘zgartirgan va bu o‘zgarish hamon davom etmoqda. Litosferadagi bu o‘zgarishlar eng avvalo yeming geologik jarayonlari ta’sirida sodir bo‘lgan . Geologik jarayonlar esa yeming ichki ( endogen) va tashqi (egzogen) energiyasi tufayli sodir bo‘lgan .Yeming ichki energiyasi natijasida litosferaning relyef shakllari vujudga kelib, vulqonlar otilib seysmik hodisalar ro‘y beradi. Aksincha tashqi energiya manbayi quyosh ta’sirida shamol, yog‘in, daryolar, tirik mavjudodlar vujudga kelib ular ta’sirida muzlar harakatlanadi, dengiz toiqinlari sodir boiadi, yeming tashqi energiyasi ta’sirida vujudga kelgan omillar esa litosfera yuzasining nurab, yuvib, oqizib, uchirib, eritib uni tekislaydi, silliqlaydi. Bu 2 energiyaning o‘zaro ta’sirida litosferaning hozirgi relyef shakllari vujudga kelgan. - Litosferaning kontinental va suv osti relyefi, uni tashkil etuvchi minerallar, jinslar yer sharining uzoq davom etgan evolutsiyasi ta’sirida o‘zining birlamchi holatini o‘zgartirgan va bu o‘zgarish hamon davom etmoqda. Litosferadagi bu o‘zgarishlar eng avvalo yeming geologik jarayonlari ta’sirida sodir bo‘lgan . Geologik jarayonlar esa yeming ichki ( endogen) va tashqi (egzogen) energiyasi tufayli sodir bo‘lgan .Yeming ichki energiyasi natijasida litosferaning relyef shakllari vujudga kelib, vulqonlar otilib seysmik hodisalar ro‘y beradi. Aksincha tashqi energiya manbayi quyosh ta’sirida shamol, yog‘in, daryolar, tirik mavjudodlar vujudga kelib ular ta’sirida muzlar harakatlanadi, dengiz toiqinlari sodir boiadi, yeming tashqi energiyasi ta’sirida vujudga kelgan omillar esa litosfera yuzasining nurab, yuvib, oqizib, uchirib, eritib uni tekislaydi, silliqlaydi. Bu 2 energiyaning o‘zaro ta’sirida litosferaning hozirgi relyef shakllari vujudga kelgan.
Yer yuzasidagi eng muhim jinslar. - Yer yuzasidagi eng muhim jinslar.
- Yer po‘stidagi tog‘ jinslari muayyan minerallaming yigindisidan iborat. Minerallar esa tabiiy kimyoviy birikimalar boiib, yer po‘stida sodir boiadigan fizik va kimyoviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan. Minerallar paydo boiishi natijasida endogen va ekzogen minerallar deb ataluvchi ikki katta guruhga boiinadi. Endogen minerallar ichki minerallar demakdir. Bunday minerallar yer po‘stining ichki qismida mantiya qavatining ustida MAGMATIZM VA METOMOR- FIZM jarayonlari natijasida vujudga kelgan.Ekzogen minerallar tashqi(ustki) minerallar ma’nosini anglatadi. Bunday minerallar yer po‘stining ustki qismida ekzogen jarayonlar oqibatida vujudga kelgan. Hozir yer po‘stida 2500 dan ortiq tabiiy birikmalar maium. Ular kimyoviy tarkibiga va kristallarining tuzilishiga ko‘ra quyidagi tiplarga boiinadi.SILIKATLAR tipi yer po‘stida eng ko‘p tarqalgan tog‘ jinslarini tashkil etuvchi minerallardir. Bu tipga kiruvchi minerallar yer po‘sti umumiy vaznining 75 % ini tashkil etib, ulaming eng muhimlari dala shpati, slyuda, kaolinit, asbast va boshqalar. OKSIDLAR va gidroksidlar tipiga kimvchi minerallar tarqalishi jihatidan ikkinchi o‘rinni egallab yer po‘sti ummumiy vaznining 17% ini tashkil etadi. Ulardan eng muhimlari kvars, korund, qo‘ng‘ir temir, gematit, magnetit va boshqalar.KARBONATLAR tipidan boigan minerallar yer po‘sti vaznining1,7 %ini tashkil etadi; bu minerallardan eng muhimlari kalsit, dolomit, magnezit, malaxit va boshqalardir.FOSFATLAR tipi yer po‘sti umumiy og‘irligining 0,7% ini tashkil etadi. Bu tipga kiruvchi minerallaming eng muhimlari apatitdir.XLORIDLAR tipi (galit, silvinit, flyuorit va boshqa minerallar) yer po‘sti umumiy vaznining 5%ini tashkil etadi.SULFITLAR tipi (pirit, galenit, kinovar, sfalerit va boshqalar)ga yer po‘sti umumiy vaznining 0,3 -0,4 %i to‘g‘ri keladi.SULFATLAR tipiga gips, mirabilit, barit va boshqa minerallar kiradi.SOF ELEMENTLAR tipi (oltin, oltingugurt, grafit, olmos va boshqalar) yer po‘sti umumiy vaznining 0,1 %ini tashkil etadi. Qolgan minerallar zimmasiga yer po‘sti umumiy vaznining 4,6 % i to‘g‘ri keladi xolos.Yuqorida qayd qilingan ma’lumotlardan o‘rinib turibdiki, silikatlar va oksidlar vazniga ko‘ra, butun yer po‘stining 92 % tashkil etadi. Vaholanki, fosfat, sulfat, sulfit birikmali minerallar tabiatda ko‘p bo‘lsada, lekin yer po‘stining umumiy vaznining kam qismini tashkil etadi.Tog‘ jinslari bu yer po‘stidagi turli xil minerallaming yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Tog‘ jinslari o‘z tuzilishiga ko‘ra polimineralli va monomineralli bo‘lishi mumkin. Agar tog‘ jinsi bir necha minerallar yig‘indisidan iborat bo‘lsa, polimineralli tog‘ jinsi deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
