9-mavzu: kasbiy faoliyatni samaradorligini oshirishda hissiy- irodaviy va shaxsiy fazilatlarning o‘rni. Reja

His-tuyg'ularning turlari va ularning shakllantirilishi. His-tuyg'ular ba'zan har qanday 
psixik jarayonning faqat yoqimli, yoqimsiz yoki aralash asorati tarzida boshdan kechiriladi. 
Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil shaklni kasb etadigan 
o'ziga xos kechinmalarni: emosiyalarni, affektlar (hissiy bo'ronlar)ni, kayfiyatlarni, kuchli 
hayajonlanish (stress) holatlarini va xususan his-tuyg'ular (tor ma'nodagi so'z bilan aytganda)ni 
hosil qiladi. 
«Hissiyot» («emosiya») va «his-tuyg'u» degan so'zlar ko'pincha sinonimlar sifatida 
qo'llaniladi. Torroq ma'noda olganda, hissiyot bu qandaydir bir oz doimiyroq his-tuyg'ularning 
bevosita va vaqtincha boshdan kechirilishidan iboratdir.
«Emosiya» so'zini o'zbek tiliga aniq tarjima qilinganda u ruhiy hayajonlanish, ruhiy
harakatlanish degan ma'noni anglatadi.
Hissiyot deb, masalan, kishining musiqaviy asarga nisbatan o'rnashib qolgan xususiyati 
sifatidagi muhabbat tuyg'usining o'zini emas, balki konsert paytida yaxshi musiqiy asarni 
eshitayotib, boshidan kechirgan lazzatlanish, zavqlanish holatiga aytiladi. 
Kishini tez chulg'ab oladigan va shiddat bilan o'tib ketadigan jarayonlar affektlar (hissiy 
portlashlar) deb ataladi. Ular ongning anchagina darajada o'zgarganligi, hatti-harakatlarni nazorat 
qilishning buzilganligi, odamning o'zingio'zi idrok qila olmasligi, shuningdek uning butun hayoti 
va faoliyati o'zgarib qolganligi bilan ajralib turadi.
Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab bo'lagni uchun ham qisqa muddatli 
bo'ladi: ular his-tuyg'ularning bamisoli birdan lov etib yonib ketishiga portlashiga, bir zumda 
hamma ёqni to's-to'polon qilgan shamolga o'xshaydi. Agar oddiy hissiyot faqat ruhiy 
hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt bo'rondir. 
Kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun hatti-harakatiga tus berib turadigan 
umumiy hissiy holatini ifoda etadi. Kayfiyat shodu xurramlik yoki qayg'uli, tetiklik yoki lanjlik, 
hayajonli yokima'yuslik, jiddiy yoki еngiltaklik, jizzakilik yoki muloyimlik va hokazo tarzda 

---

bo'ladi. Kayfiyati yomon kishi o'rtog'ining xaziliga yoki tanbehiga kayfiyati chog' vaqtidagiga 
qaraganda tamomila boshqacha munosabat bildiradi. 
Psixologik ta'rifiga ko`ra affеktiv holatga yaqin turadigan, lеkin boshdan kеchirishining 
davomiyligiga ko`ra kayfiyatlarga yaqin bo`lgan his-tuyg`ular boshdan kеchirilishning alohida 
shaqli kuchli hayajonlanish (strеss) holati (inglizcha stress - tazyiq ko`rsatish, zo`riqish dеgan 
so`zdan olingan)dan, yoxud hissiy zo`riqishdan iboratdir. Hissiy zo`riqish xavf-xatar tug`ilgan, 
kishi xafa bo`lgan, uyalgan, tahlika ostida qolib kеtgan va shu kabi vaziyatlarda ro`y bеradi. 
Strеss kishining o`ta faol yoki o`ta sust harakatida ifodalanadi. Hissiy zo`riqish holatida 
individning hatti-harakati kishi nеrv tizimining tipiga, nеrv jarayonlarining kuchliligi yoki 
ojizligiga jiddiy ravishda bog`liqdir. (Masalan, imtihon oldidagi holat). 
Stress holatida shaxsning xatti-harakatlari keskin tarzda o’zgaradi, qo’zg’alishning 
umumiy reaktsiyasi paydo bo’ladi, harakatlari tartibsiz ravishda amalga oshiriladi. Stressning 
kuchayishi esa teskari reaktsiyaga olib keladi, natijada sustlik, zaiflik, faoliyatsizlik ustuvorlik qila 
boshlaydi. Stress holatida fiziologik o’zgarishlar tashqi tomondan qariyb ko’zga tashlanmasligi 
mumkin, biroq muammoni echishdagi qiyinchilik, diqqatni taqsimlashdagi sarosimalikni 
stressning tashqi ifodasi deb taxmin qilish mumkin. Shaxs stress holatida telefon raqamini adash- 
tiradi, vaqtni chamalashda yanglishadi, ong faoliyati engil buziladi, idrok ko’lami torayadi va 
boshqa holatlar kuzatiladi. 
His-tuyg`ularning hissiyot (emotsiyalar), kayfiyatlar, kuchli hayajonlanish tarzida boshdan 
kеchirilishi chog`ida ma'lum darajada sеziladigan tashqi bеlgilariga ham ega bo`ladi. Yuzning 
ifodali harakatlari (mimika), qo`l va gavdaning ma'noli harakatlari, turqi-tarovat, ohang, ko`z 
qorachigining kеngayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Kishi o`zining qahr-
g`azabini tеvarak atrofdagilarga qo`llarini musht qilishi, ko`zlarini chimirib qarash, do`qpo`pisali 
ohang bilan namoyish qiladi.