A k a d e m I y a kriminalistik taktika

 
 
IV bob. KO‘ZDAN KECHIRISH VA GUVOHLANTIRISH 
 TAKTIKASI 
 
1-§. Ko‘zdan kechirishning mohiyati va umumiy qoidalari 
 
Ko‘zdan  kechirish  –  jinoyat  izlari,  ashyoviy  dalillarni  topish, 
hodisa  sodir bo‘lgan  vaziyatni  va  ish  uchun  ahamiyatli  bo‘lgan  boshqa 
holatlarni  aniqlashtirish  maqsadida  surishtiruvchi,  tergovchi  yoki  sud-
ning  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni,  murdani,  hayvonlarni,  tevarak-atrofni, 
binolarni,  narsalar  va  hujjatlarni  ko‘zdan  kechirishdan  iborat  bo‘lgan 
tergov harakatidir (Jinoyat-protsessual kodeksining 135-moddasi). 
Ko‘zdan kechirish yig‘indi tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga quyidagi 
tergov harakatlarini qamrab oladi:  
–  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish,  murdani  tashqi 
jihatdan ko‘zdan kechirish;  
– jinoyat ishi bo‘yicha ashyoviy-dalil sifatida tan olinishi mumkin 
bo‘lgan predmet va hujjatlarni ko‘zdan kechirish, ashyoviy dalil kuchiga 
ega bo‘lmagan hujjatlarni ko‘zdan kechirish;  
– hayvonlar va ularning jasadlarini ko‘zdan kechirish;  
–  hodisa  sodir  bo‘lmagan  ochiq  joylar  va  xonalarni  ko‘zdan 
kechirish;  
– transport vositalarini ko‘zdan kechirish. 
Yuqorida  qayd  etilgan  tergov  harakatining  turlari  bir-biriga 
o‘xshash  va  farq  qilish  belgilariga  egadir.  Ularning  bir-biriga 
o‘xshashligi shundan iboratki, tergovchi daliliy ahamiyatga ega bo‘lgan 
faktlarning ta’rifini asoslaydi va hodisaning natijalarini bevosita o‘rganib 
va  moddiy  o‘zgarishlarni  hisobga  olib,  hodisa  to‘g‘risida  voqelikka 
to‘g‘ri bo‘lgan ma’lumotlarni olishga harakat qiladi. Tergovchi shaxsan 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyda  vujudga  kelgan  shart-sharoitlarni  bevosita 
kuzatadi,  his  etadi,  eshitadi,  o‘rganadi  va  baho  beradi.  Bo‘lib  o‘tgan 
o‘zgarishlarni  qayd  qiladi  va  dastlabki  tadqiq  qilishga  harakat  qiladi. 
Bunday harakatlar ko‘zdan kechirishning barcha turlariga mansub. 
Ko‘zdan  kechirishning  mohiyati  va  ma’lum  maqsadlarda  ishla-
tilishi  shu  tergov  harakatini  o‘tkazishda  qo‘llaniladigan  uslublarning 
ta’rifini belgilab beradi (masalan, kuzatish, taqqoslash, o‘lchash, tavsiflash, 
eksperiment, modellashtirish va hokazo). 

 
57 
Kuzatish – faqat oddiygina ko‘zdan kechirish bo‘lib qolmay, balki bu 
diqqatni  mutaxassislik  yo‘nalishida  hodisaning  holatini  aniqlash  uchun 
tegishli belgilarni ajratib, ularni tavsif etishga qaratilgan harakatdir. Bunday 
kuzatish tajriba,  mutaxassislikka oid  bilimlar,  belgilarni  detalli  tahlil etish, 
ularni  bir-biri  bilan  taqqoslash,  kelib  chiqishi  va  aloqalarning  tavsiflash 
harakatlari bilan uyg‘unlashadi. 
Kuzatishda  jinoyatlarni  sodir  etish  va  yashirish  tarzi,  ularning  tipik 
turlariga  mansub  bo‘lganligini  aniqlash  katta  ahamiyatga  ega.  Kuzatishda 
ko‘z  bilan  ko‘rib  aniqlangan  tasavvurlar  katta  ahamiyatga  ega.  Zarur 
hollarda,  ular  hid  bilish,  sezish  va  eshitish  tasavvurlari  bilan  to‘ldiriladi. 
Masalan,  hid  bilish,  haroratini  o‘lchash  va  ovozlarni  eshitish  alohida 
savollarni yechish hamda holatni baholashda, shuningdek, tusmollarni tuzish 
va ularni tekshirishda muhim rol o‘ynaydi. 
Taqqoslash – kuzatish bilan uzviy bog‘liq. Ushbu uslubning mohiyati 
shundan iboratki, u predmet va hodisalarni, ularning belgilarini taqqoslashda 
va shunga ko‘ra, ularning bir-biriga o‘xshashligi yoki o‘xshash bo‘lmasligi, 
kelib  chiqishi  va  aloqalari  to‘g‘risida  xulosa  chiqarishga  imkon  beradi. 
Taqqoslash uchun real obyektlar hamda fikran obyektlar birgalikda xizmat 
qilishi mumkin. 
O‘lchash – taqqoslashning bir turi bo‘lib, bunda o‘rganiladigan obyekt 
uzunlik,  vazn,  hajmiy  etalonlariga  ko‘ra  taqqoslanadi.  O‘lchash  obyektlari 
sifatida  ularning  soni,  vazni  kattaligi,  hajmi,  predmetlar  orasidagi  masofa, 
makon  chegaralari  va  boshqa  obyektlar  bo‘lishi  mumkin.  Odatda, 
ko‘priklarda  o‘lchash  asboblaridan  foydalaniladi  va  bu  obyektlarni  aniq 
o‘lchashda isbotlash ahamiyatiga ega bo‘ladi. 
Tavsiflash  –  ko‘rikda  yozma  shaklda  (bayonnoma  tuzish  orqali) 
amalga oshirilib, u aniq, qisqa va barcha jinoyat protsessi qatnashchilariga 
tushunarli  bo‘lishi  lozim.  Tergov  ko‘rigi  bayonnomasida  boshqa  tergov 
harakatlari  bayonnomalarida  ham  ehtimolda  tutilgan  fikrlar,  xulosalar, 
shaxsiy baholashdan voz kechish lozim, chunki bayonnomalarda voqelikda 
aniq  topilgan  faktlar  qayd  qilinadi.  Cheklangan  doiraga  ma’lum  bo‘lgan 
terminlar batafsil ta’riflanadi. Bayonnomaga sxemalar, rejalar, fotosuratlar, 
videoyozuvlar ilova sifatida qo‘shiladi. 
Eksperimental uslub  – tajribalar o‘tkazishdan iborat bo‘lib, ko‘rik 
jarayonida  belgilarning  to‘liq  va  obyektiv  ravishda  aniqlanishini 
ta’minlaydi.  Ba’zi  bir  tajriba  harakatlari,  masalan,  eshikning  ochilishi, 
uning  ochilishida  ovoz  chiqarishi,  to‘siqni  sindirish  quroli  va  uni 
quroldan qolgan izlar bilan solishtirish jinoyatni sodir bo‘lish mexanizmi 
to‘g‘risida  tushuncha  hosil  qilishga  yordam  beradi.  Agar  elementar 

 
58 
tajriba  harakatlari  ko‘rik  chegarasidan  chiqmasa  va  uning  asosiy 
elementidan tarkib topgan bo‘lsa, ular ko‘zdan kechirish bayonnomasida 
qayd  qilinadi.  Agar  tajriba  harakatlari  ko‘zdan  kechirish  harakati 
chegarasidan  chiqib  ketadigan  bo‘lsa,  ular  mustaqil  tergov  harakati 
jarayonida amalga oshiriladi. Eksperiment jarayonida va uning natijalari 
bayonnomada o‘z aksini topadi. 
Modellashtirish – o‘rganish uslubi sifatida obyektlarning o‘xshash 
sifatlarini  ishlab  chiqib,  ularni  ishlatishdan  iborat.  Ko‘zdan  kechirish 
jarayonida  modellashtirishning  qoliplarni  har  xil  izlardan  olish,  hodisa 
sodir bo‘lgan joyni rekonstruksiya qilish (qaytadan tiklash) yoki alohida 
predmetni  qaytadan  tiklash,  sxematik  rejalar,  foto,  video,  kino 
modellarni  tuzish  kabi  turlari  qo‘llaniladi.  Ushbu  uslublar  odatda 
birgalikda qo‘llaniladi. Tegishli obyektga va hodisaning ta’rifiga qarab, 
muayyan vazifalarni hisobga oladi. Bu harakatning to‘liqligini, voqelikka 
to‘g‘riligini va natijalarining obyektivligini ta’minlaydi. 
Ko‘zdan  kechirishning  barcha  turlari  yagona  tamoyillarga  ko‘ra 
amalga  oshiriladi.  Bunday  tamoyillar  sifatida  quyidagilarni  ro‘yxatga 
olish mumkin: 
1) ko‘zdan kechirishning kechiktirib bo‘lmasligi; 
2)  uning  voqelikka  to‘g‘riligi,  to‘liqligi  va  har  tomonlama 
o‘tkazilishi; 
3) maqsadga muvofiqligi; 
4)  texnik-kriminalistik  uslublar  va  vositalar  hamda  mutaxassislar 
yordamidan foydalanish; 
5)  tadqiq  etiladigan  obyektlar  bilan  ishlaganda  kriminalistik 
qoidalarga rioya qilish; 
6) ko‘zdan kechirishni yagona rahbarlik asosida o‘tkazish. 
Ko‘zdan  kechirishning  kechiktirib  bo‘lmasligi  quyidagilar  bilan 
belgilanadi: 
–  tergovning  tezkor  ta’rifga  egaligi  bilan  jinoyat  alomatlari 
to‘g‘risidagi  xabarga  qonunchilikni  ta’minlash  manfaatlari  nuqtai 
nazaridan vaqtni o‘tkazmasdan choralar ko‘rish, unda jinoyat alomatlari 
bor  yoki  yo‘qligini  aniqlash,  kelgusi  harakatlar  to‘g‘risida  qaror  qabul 
qilish; 
– izlar va boshqa obyektlarni aniqlash, qayd qilish va saqlab qolish 
zaruriyati bilan agar ular bo‘lib o‘tgan hodisaga nisbatan mumkin qadar 
aloqador bo‘lsa va kelajakda daliliy ashyo sifatida ishlatishga asos bersa; 
–  ko‘zdan  kechirishda  jinoyatni  soxtalashtirish  holatlari  hodisani 
obyektiv ravishda o‘rganishga va unga to‘g‘ri baho berishga to‘sqinlik qilsa; 

 
59 
– obyektlar yoki hodisaga aloqador barcha sharoitlarning o‘zgargani 
bilan  (agar  bu  o‘zgarishlar  tabiiy  omillardan  kelib  chiqsa,  ya’ni  ob-havo, 
harorat, obyektning o‘ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy muhit, masalan, yo‘l-
transport  qoidalari,  korxonalar  faoliyati,  insonlar  xavfsizligining 
ta’minlanishi, mulkni saqlash sharoitlari va hokazolar o‘zgarsa). 
Ko‘zdan  kechirishning  obyektivligi  bu  tergov  harakatining 
boshlanishida  obyektlar  qanday  holatda  aniqlangan  bo‘lsa,  ularni 
shundayligicha  qayd  qilish  va  dastlabki  tadqiq  etishdan  iboratdir. 
Obyektivlik bu – voqelikka to‘g‘rilik demak.  
Voqelikka to‘g‘rilik ishga tanqidiy baho berishni talab qiladi va bir 
qolipdagi  qarorlarni  istisno  qilib,  ishga  shoshmashosharlik  va 
sovuqqonlik bilan yondashishga yo‘l qo‘ymaydi. 
Harakatning  to‘liqligi  va  har  tomonlamaligi  tergov  harakatini 
o‘tkazganda isbotlovchidan taktik va tezkor-qidiruv faoliyatiga nisbatan 
ahamiyatga ega obyektlarning belgilarini aniqlab, qayd etish va dastlabki 
tadqiq  etishni  talab  qiladi.  Uning  to‘liqligi  va  har  tomonlama  bo‘lishi 
quyidagilar bilan ta’minlanadi: 
–  ko‘zdan  kechirishning  to‘g‘ri  tashkil  etilishi,  ko‘zdan  kechirish 
qatnashchilari  o‘rtasida  ish  faoliyatining  to‘g‘ri  taqsimlanishi, 
harakatlarning rejaga asosan o‘tkazilishi; 
–  tergovchi  tomonidan  harakatni  o‘tkazishda  aynan  bir  o‘zining 
boshchilik qilishi; 
– kriminalistik vosita va uslublarining to‘g‘ri ishlatilishi; 
–tergovchi  va  boshqa  qatnashchilar  kasbiy  tajriba  va  bilimlarning 
mavjudligi; 
–  ko‘zdan  kechirish  vazifalarini  amalga  oshirish  uchun  ruhiy 
tomondan barcha harakatlarni safarbar qilish qobiliyati; 
–  tergov  harakatini  o‘tkazish  paytida  bo‘lgan  hodisaning  suratini 
amaliy harakatlarga fikran solishtirish qobiliyati. 
Tergov  harakatining  to‘liq,  har  tomonlama  va  voqelikka  to‘g‘ri 
bo‘lishi  uning  maqsadga  muvofiq  o‘tkazilishini  ta’minlaydi.  Ko‘zdan 
kechirishning asosiy vazifalari quyidagicha: 
– tergovchi tomonidan tergov qilinayotgan hodisaga nisbatan uning 
moddiy  sharoitlarini,  hodisaning  ta’rifini  va  holatlarini  aniqlash 
maqsadida  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni,  uning  moddiy  holatini  bevosita 
o‘rganish;  
– jinoyat izlari va boshqa daliliy ashyolarni aniqlash, qayd qilish, 
olib qo‘yish va baholash; 

 
60 
– boshlang‘ich axborotga ega bo‘lish asosida jinoyatchining shaxsi, 
jinoyat  qatnashchilari,  hodisaning  mexanizmi  bo‘yicha  umumiy  va 
xususiy tusmollar tuzish; 
– tusmollarni tekshirish; 
–  jinoyatchini  «issiq  izidan»  qidirish  va  boshqa  tezkor-qidiruv 
harakatlarni o‘tkazish bo‘yicha ma’lumotlar olish; 
– jinoyatning sodir etish sabablari va shart-sharoitlarini aniqlash; 
–  obyektning  o‘ziga  xosligini  aniqlab  uning  umumiy  ta’rifini 
belgilash; 
– obyektni hodisa bilan bog‘lab qo‘ygan alomatlarini aniqlash; 
–  bu  alomatlarni  (belgilarni)  muayyanlashtirish,  dastlab  ularni 
jinoyat huquqiga, taktik va tezkor-qidiruvga oid ahamiyatini belgilash; 
–  aniqlangan  belgilarni  saqlash,  qayd  qilish  va  dastlabki  tadqiqot 
o‘tkazish. 
Ko‘zdan kechirishda texnik-kriminalistik vositalardan, shuningdek 
mutaxassislar yordamidan foydalanish uning sifatli o‘tkazilishida muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
Ushbu  tergov  harakatini  o‘tkazganda  ko‘pincha  mutaxassis-krimi-
nalist,  sud  tibbiyot  xodimi,  avto-texniklar,  yong‘indan  saqlash  xizmati 
(yong‘in  xavfsizligi  bo‘yicha)  muhandislari  yordamidan  foydalaniladi. 
Bu  mutaxassislar  izlar  va  boshqa  obyektlarning  izlarini  aniqlash,  qayd 
qilish,  olib  qo‘yish  va  saqlashda,  tergov  ko‘rigining  natijalari  va 
jarayonini  tavsif  etishda,  baho  berishda  boshqa  qatnashchilarga 
maslahatlar beradilar. 
Shu  harakatni  o‘tkazishda  tadqiq  qilinayotgan  obyektlar  bilan 
ishlash  bo‘yicha  kriminalistik  qoidalarga  rioya  qilish  zarur.  Aks  holda, 
ehtiyotsizlik  harakatlari  tufayli  hodisa  izlarini  tadqiq  qilinayotgan 
obyektlarda  yo‘qolib  ketishiga  olib  keladi.  Bundan  tashqari,  tergov 
harakati  qatnashchilari  tomonidan  tadqiq  qilinayotgan  obyektlarda  iz 
qoldirmaslik talab qilinadi. 
Ushbu qoidalarning eng muhimlarini quyidagicha qayd etamiz: 
–  obyekt  oldin  diqqat  bilan  kuzatiladi,  uning  ta’rifi,  turi,  shakli, 
joylanish  holati  va  boshqa  belgilari  aniqlanib,  texnik-kriminalistik 
vositalar yordamida ko‘zdan kechiriladi; 
–  obyektni  ko‘zdan  kechirganda  uni  buzish,  dastlabki  holatini 
o‘zgartirish mumkin emas, chunki u avval sinchiklab ko‘zdan kechirilib, 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyda  qay  tarzda  yotgani,  bo‘lgani,  uning  ustida 
qanday izlar borligi aniqlanadi; 

 
61 
–  obyektni  yaxshi  saqlab  qolish  va  yaxshi  qayd  etish  uchun 
keyinchalik tadqiqotlar o‘tkazish maqsadida uni qanday bo‘lsa shunday 
shaklda  olib  qo‘yish  lozim.  Bunday  holatda  obyekt  o‘rganilishi, 
fotosuratga  olinishi  va  dastlabki  aniqlangan  joy  bayonnomada  har 
tomonlama tavsiflanishi lozim; 
–  obyektning  o‘zida  qandaydir  (biron-bir)  yozuvlarni,  belgilarni 
qayd etish mumkin emas. Obyektning aniqlangan joyi, vaqti va boshqa 
taxminiy  belgilarini  maxsus  yorliqlarda  yozish  va  ularni  obyektga  ip 
bilan  bog‘lab  qo‘yib,  ko‘rsatish  lozim,  aks  holda,  obyektda  mutaxassis 
tomonidan qoldirilgan iz muhim izlarning yo‘q bo‘lishiga olib keladi; 
–  obyekt  o‘ralishi  lozim,  chunki  uni  o‘ralgan  holda  saqlash  oson 
bo‘ladi; 
–  ko‘zdan  kechirishni  o‘tkazish  umumiy  obyektlardan  xususiy 
obyektlarga qarab yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. 
Hodisa  joyidagi  yoki  boshqa  ko‘zdan  kechirish  turini  o‘tkazish 
yagona  boshchilik  asosida  amalga  oshiriladi,  tergovchidan  boshqa 
qatnashchilarni  bevosita  boshqarishni  va  tergov  harakatiga  rahbarlik 
qilishni  talab  qiladi.  Bu  esa  harakatning  rejali  o‘tkazilishiga,  voqelikka 
to‘g‘ri  bo‘lishi  va  to‘liqligi  ta’minlanishiga,  olingan  ma’lumotlarning 
tergov manfaatlarida ishlatilishiga imkon yaratib beradi. 
Ko‘zdan  kechirishning  taktik  tamoyillari  bir-biri  bilan  o‘zaro 
bog‘liq.  Ular  har  qanday  tergov  ko‘rigini  o‘tkazishda  umumiy  talab-
qoida sifatida namoyon bo‘ladi. 
Ko‘zdan  kechirish  ketma-ketlik  bo‘yicha  dastlabki  va  qayta 
ko‘zdan  kechirishga  bo‘linadi.  Dastlabki  harakatda  obyekt  har  tomon-
lama  ko‘zdan  kechiriladi  va  uning  barcha  detallari  o‘rganiladi.  Qayta 
tergov  harakati  xilma-xil  sabablarga  ko‘ra,  masalan,  dastlabki  ko‘zdan 
kechirish  noma’qul  sharoitlarda  o‘tganligi  sababli  qayta  o‘tkaziladi 
(masalan,  yoritish  sharoitlari  yomon  bo‘lganligi,  obyekt  yoki  hodisa 
to‘g‘risida  yangi  xabarlar  olinganligi  va  yangi  tusmollarning  vujudga 
kelganligi  sababli  yoki  obyektni  tekshirish  qayta  tergov  ko‘rigi 
o‘tkazilishini  talab  qilsa  yoxud  dastlabki  tergov  ko‘rigi  sifatsiz 
o‘tkazilsa).  Qayta  tergov  harakatini  o‘tkazish  obyektning  barcha  yoki 
alohida elementlarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. 
Ko‘zdan  kechirish  hajmi  bo‘yicha  asosiy  va  qo‘shimcha  tergov 
harakatlarga bo‘linadi. Qo‘shimcha ko‘zdan kechirish harakatida faoliyat 
obyektning barcha xossalarini emas, balki alohida elementlarini ko‘zdan 
kechirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi (dastlabki ko‘rikda ular tekshirilmagan 

 
62 
va  ko‘zdan  kechirilmagan  bo‘lsa).  Asosiy ko‘zdan  kechirish  harakatida 
esa obyektning barcha elementlari ko‘zdan kechirilishi talab qilinadi. 
Ko‘zdan kechirishning o‘z vaqtida o‘tkazilishi daliliy ashyolarning 
olib qo‘yilishiga, ularni tadqiq etib, gumon qilinuvchi shaxslarning qaysi 
yo‘nalishda  qidirilishini  belgilab  olishga  sharoit  yaratadi.  Aks  holda, 
jinoyat  ishi  bo‘yicha  bir  talay  qiyinchiliklar  vujudga  keladi.  Masalan, 
tergovchi  o‘g‘irlik  fakti  bo‘yicha  tezda  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyga 
bormasdan, jabrlanuvchi ko‘rsatgan gumon qilinuvchi shaxslarni so‘roq 
qila  boshlaydi.  Hech  qanday  foyda  bermagan  so‘roqlardan  keyin  u 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyga  keladi  va  hodisa  joyida  jinoyatdan  qolgan 
izlarning yo‘qolib ketganligini, ya’ni jabrlanuvchi jinoyatchilar sindirgan 
oyna  siniqlarini  tashlab  yuborganini,  oyoq  izi  qolgan  polni  yuvib, 
mebeldagi  qo‘l  izlarini  artib  yo‘q  qilganini  biladi.  Ushbu  kechikish 
tergov  jarayoniga  kattagina  muammo  tug‘diradi,  chunki  gumon 
qilinuvchi shaxsning aniqlanishiga vaqtni boy berish holati salbiy ta’sir 
etadi. 
 
2-§ Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish 
 
Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish – kechiktirib bo‘lmas 
tergov  harakati  bo‘lib,  jinoyat  alomatlariga  ega  hodisaning  natijalarini 
maqsadga muvofiq ravishda faol o‘rganishdan iborat. 
Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirganda quyidagi vazifalar 
amalga oshiriladi: 
1)  umumiy  holatni  o‘rganish  va  hodisaning  muayyan  natijalarini 
hisobga olish; 
2) hodisa to‘g‘risidagi izlar va boshqa axborot manbalarini qidirish, 
ularni  qayd  etish,  olib  qo‘yish,  dastlabki  tadqiq  qilish,  baho  berish  va 
saqlab qo‘yish; 
3)  hodisa,  uning  qatnashchilari  to‘g‘risida  barcha  faktik 
ma’lumotlarni yig‘ib, ularni tahlil qilish, hodisa va uning qatnashchilari 
to‘g‘risida ta’rifga ega bo‘lish va shu asosida zaruriy tusmollarni ishlab 
chiqish hamda tergov yo‘nalishlarini belgilash; 
4) jinoyat izlarining «issig‘ida» tezkor-qidiruv choralari va tergov 
harakatlarini o‘tkazish uchun zarur ma’lumotlar olish; 
5) hodisaning salbiy  oqibatlarini  o‘rganish  (agar bunday  oqibatlar 
mavjud bo‘lsa). 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  kechiktirib  bo‘lmas 
tergov  harakati  sifatida  barcha  hollarda,  agar  izlarning  aniqlanishiga, 

 
63 
tadqiq  etilishiga  va  saqlanishiga  doir  zudlik  bilan  chora  qabul  qilish 
lozim bo‘lsa, jinoyat alomatlarini qayd qilish maqsadida o‘tkaziladi. 
Garchi hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish hodisa joyini 
bevosita  o‘rganishda  asosiy  vosita  hisoblansa  ham  uning  har  qanday 
jinoyat bo‘yicha o‘tkazilishi tavsiya etiladi. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  O‘zbekiston 
Respublikasi JPKning 135-137, 141-moddalarida ko‘rsatilgan. 
Kriminalistikada  hodisa  sodir  bo‘lgan  joy  bilan  jinoyat  sodir 
bo‘lgan joy o‘rtasida farq borligi qayd etilgan. Hodisa sodir bo‘lgan joy 
–  bu  ma’lum  ochiq  joy  yoki  xonadon  bo‘lib,  aynan  o‘sha  joyda 
jinoyatning alomatlari yoki izlari topilgan deb hisoblanadi. Jinoyat sodir 
bo‘lgan joy deb esa aynan jinoyat yuz bergan joy ataladi. 
Hodisa joyini ko‘zdan kechirish murakkab, katta hajmli harakatdir. 
Uning murakkabligi obyektlarning ko‘pligi va ko‘zdan kechirish vazifa-
larining  ziyodligi,  hodisa  joyida  bo‘lgan  sharoitlarning  meteorologik 
omillarga ko‘ra o‘zgarishi, ayrim obyektlarning xususiyatlari, odamlarni 
ataylab yoki ehtiyotsizlik bilan qilgan harakatlari sababli o‘zgarishi, ish 
faoliyatining  uzunligi  hamda  chigal  vaziyatlarda  katta  ruhiy  ezilish  va 
shu kabilar bilan belgilanadi. 
Hodisa joyini ko‘zdan kechirish taktikasi uchta asosiy elementdan, 
ya’ni jinoyat joyini ko‘zdan kechirish uchun tayyorgarlik ko‘rish, ko‘z-
dan kechirish (ishchi bosqich) va yakunlovchi bosqichdan tarkib topgan. 
Hodisa  joyini  ko‘zdan  kechirishning  natijali  bo‘lishi  unga  puxta 
tayyorgarlik  ko‘rishdir.  Shu  bois,  unga  tayyorgarlik  ko‘rish  ikki 
bosqichni o‘z ichiga oladi: 
1) hodisa joyiga chiqmasdan tayyorgarlik ko‘rish; 
2) hodisa joyiga chiqqanda tayyorgarlik ko‘rish. Tergovchi hodisa 
to‘g‘risida  xabar  olgach,  hodisa  joyiga  chiqishdan  avval  tergov-tezkor 
guruhi  yig‘iladi,  u  ilmiy-texnik  vositalar,  aloqa  vositalari  va  transport 
bilan ta’minlanadi. 
Amaliyotda  ichki  ishlar  organlari  va  prokuratura  tergovchilari, 
mutaxassis-kriminalistlar,  jinoyat-qidiruv  bo‘limining  xodimlari,  sud-
tibbiyotchilar  va  kinologlar  birgalikda  navbatchilik  qilishadi.  Ichki  ishlar 
organlarining navbatchilik qismlarida tergov-tezkor guruhining hodisa sodir 
bo‘lgan  joyda  qanday  harakat  qilishi  to‘g‘risidagi  yo‘riqnoma  mavjud. 
Navbatchilik  qismi  xodimi  hodisa  to‘g‘risida  xabar  olganidan  so‘ng 
quyidagi harakatlarni amalga oshiradi: 
1) xabar bergan shaxsning o‘zi kim, hodisa qayerda sodir bo‘lgan va 
qanday harakatlar sodir etilgan, bu harakatlarni kim sodir etgan yoki sodir 

 
64 
etishi  mumkin,  o‘sha  shaxsning  tashqi  qiyofa  belgilari,  qayerga  qochib 
ketganligi qayd qilinadi; 
2) hodisa sodir bo‘lgan joyga zudlik bilan tergov-tezkor guruhini jo‘-
natadi, hudud profilaktika inspektorini jinoyat sodir bo‘lgan joyga yuboradi 
yoki  unga  bu  haqda  xabar  qiladi.  Ayrim  hollarda  o‘zining  yordamchisini 
jinoyat sodir bo‘lgan joyga yuborib, boshqa jinoyatlar sodir etilishiga qarshi 
choralar ko‘radi, hodisa sodir bo‘lgan joyni qo‘riqlash tadbirlarini belgilaydi; 
3)  boshqa  ichki  ishlar  organlarini  hodisa  to‘g‘risida  xabardor  qilib, 
ularga  jinoyatchilarning  tashqi  qiyofalari,  ular  olib  ketgan  buyumlar  va 
transport  vositalarining  belgilari  to‘g‘risida  va  jinoyatga  aloqador  boshqa 
ma’lumotni  beradi,  ularni  ushlab  olish  maqsadida  hodisa  joyiga  va 
jinoyatchilarning paydo bo‘lish ehtimoli bo‘lgan joylarga qidiruv guruhlarini 
yuboradi; 
4)  tergov-tezkor  guruhi  bilan  muntazam  aloqa  qiladi,  unga  zaruriy 
yordam ko‘rsatadi, bu guruhdan keladigan axborotning tekshirilishini tashkil 
qiladi, kriminalistik va tezkor hisoblar bo‘yicha axborotni tekshiradi; 
5) hodisa to‘g‘risida ichki ishlar organi rahbariyatiga xabar qiladi. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyga  chiqqanda  tergovchi  va  kinolog 
mumkin qadar xizmat kiyimida bo‘lishlari lozim. 
Tergov-tezkor xodimlari hodisa sodir bo‘lgan joyga birinchi bo‘lib 
yetib  kelishganida  quyidagi  harakatlarni  amalga  oshirishlari,  ya’ni 
jabrlanuvchilarga  birinchi  tibbiy  yordam  ko‘rsatishlari,  jinoyat 
harakatlarini  bartaraf  etishlari  va  bu  harakatlardan  kelib  chiqadigan 
zararni  yo‘q  qilishlari,  uni  bartaraf  etish  borasida  chora  ko‘rishlari, 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  qo‘riqlashlari,  zarur  bo‘lsa  bunga  jamoat 
vakillarini  jalb  qilishlari  yoki  qo‘shimcha  kuchlarni  chaqirishlari, 
hodisani o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan shaxslarni aniqlashlari, jinoyatda gumon 
qilingan  shaxslarni  ushlash  choralarini  ko‘rishlari,  barcha  olib  borilgan 
ishlar to‘g‘risida navbatchiga bayon qilishlari lozim bo‘ladi. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirishga  tayyorgarlik 
ko‘rish jarayonida bir qancha ishlar amalga oshirilishi kerak. Jumladan, 
hodisa sodir bo‘lgan joy tergovchi va tezkor-tergov guruhi kelmasdanoq 
qo‘riqlanishi  lozim  va  ular  bu  joyga  yetib  kelgandan  so‘ng  ham 
qo‘riqlash ishlari olib boriladi. Buning uchun hodisa sodir bo‘lgan joyga 
notanish  odamlarni  yaqinlashtirmaslik  zarur.  Shu  bilan  birga,  hodisa 
joyida  bo‘lgan  mulkni,  holatni  va  izlarni  saqlab  qolish  kerak,  chunki 
bunday  harakatlar  jinoyat  izlarining  saqlab  qolinishiga  sharoit  yaratadi. 
Qurol,  gilzalar  va  boshqa  predmetlar  hamda  (yomg‘irdan  yoki  qordan) 
buzilib  qolishi  mumkin  bo‘lgan  izlarni  biror-bir  narsa  bilan  yopib 

 
65 
qo‘yish tavsiya qilinadi. Yopib qo‘yiladigan izlarni kimyoviy  moddalar 
saqlangan idishlar yoki o‘tkir hidga ega idishlar (sovun, tamaki saqlana-
digan  idishlar  va  hokazo)  bilan  bekitish  tavsiya  qilinmaydi,  chunki 
ularning  hidi  obyektda  bo‘lgan  hidga  ta’sir  etishi  va  uni  yo‘q  qilishi 
mumkin va tegishli odorologik tadqiqotda bu obyektdan haqiqiy jinoyat 
vaqtida  qoldirilgan  hidni  olish  qiyin  kechadi.  Xizmat  iti  tegishli  hidga 
ega  bo‘lgan  izni  ololmaydi.  Qo‘riqlashga  mo‘ljallangan  joy  berkitilishi 
va unga olib boruvchi yo‘llar va chiqishlar nazorat ostida bo‘lishi lozim. 
Yong‘in  natijalarini  bartaraf  etish  choralari  ko‘rilishi,  avariyalar, 
avtomashinaning  odamni  urib  yuborishi  hollari,  ularning  o‘zaro 
to‘qnashishini kabi holatlarni aniqlash lozim. 
Hodisa joyidan axborotga ega barcha shaxslar, ya’ni jabrlanuvchilar, 
hodisani  o‘z  ko‘zi  bilan  ko‘rgan  shaxslar,  jinoyatni  birinchi  bo‘lib  sezgan 
yoki  moddiy  javobgar  shaxslar,  obyektning  rahbarlari  aniqlanib,  ularning 
barchasidan tushuntirish xati olinadi. 
Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish paytida xolislarni jalb 
qilish  lozim.  Ularni  taklif  etish  masalasini  joyga  chiqishdan  avval  hal 
qilish lozim. Odatda xolislar (ular ikki nafardan kam bo‘lmasligi kerak) 
mahalliy  xalq  ichidan  tanlanadi.  Agar  hodisa  joyi  turar  joylardan, 
qishloqlardan uzoqda yoki ko‘zdan kechirish tunda o‘tkaziladigan bo‘lsa, 
u  holda  yaqin  atrofda  istiqomat  qiluvchi  shaxslardan  xolis  tanlash 
maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Xolislar  ishning  qanday  natija  berishidan 
manfaatdor  bo‘lmasliklari  kerak.  Xolislarni  tanlashda  xatoliklarga  yo‘l 
qo‘ymaslik  lozim.  Hodisani  birinchi  bo‘lib  aniqlagan,  o‘z  ko‘zi  bilan 
ko‘rgan  shaxslar,  jabrlanuvchilarning  tanishlari  va  qarindoshlarini, 
voyaga yetmagan shaxslarni xolis sifatida jalb etish mumkin emas. Ba’zi 
holatlarda agar xolislar ma’lum bilimlarga ega bo‘lsalar, bu ishga ijobiy 
ta’sir  qiladi.  Masalan,  avariya  joyini  ko‘zdan  kechirishda,  agar  xolislar 
texnologik  jarayon  bilan  tanish  bo‘lsalar,  ular  tergovchining  e’tiborini 
muhim  holatlarga  qaratishlari  mumkin.  Xolislarning  qonuniy  huquq  va 
burchlari  tushuntiriladi.  Zarur  hollarda,  ular  tergov  harakatida  olingan 
ma’lumotlarni ovoza qilmaslik to‘g‘risida ogohlantiriladilar. 
Ko‘zdan  kechirish  vaqtida  tergov-tezkor  guruhining  barcha  a’zolari 
ishtirok etadilar. Ularning har biri o‘zining bilimlari va ko‘rikning vazifala-
riga asoslanib, ishga baho beradilar. Hodisani birinchi aniqlagan shaxslardan 
so‘rov  olganda,  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyda  (qandaydir  bir  hodisa  joyiga) 
o‘zgarishlar  kiritilganmi  yoki  yo‘qmi,  biror  obyektga  tegilganmi  yoki 
yo‘qmi, bularning barchasini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shundan 
so‘ng hodisaning jinoyatdan so‘nggi holati tiklanadi va ko‘zdan kechiriladi. 

 
66 
Tayyorgarlik paytida va hodisa joyini ko‘zdan kechirishda tergov-
chi  va  tergov-tezkor  guruhi  qatnashchilari  ishlash  jarayonida  xomaki 
yozuvlar,  chizmalar,  matnlar  tuzadilar.  Kerakli  kriminalistik  texnik 
vositalarni tayyorlab qo‘yadilar. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyga  borishda  u  yerda  qatnashuvchilarning 
tarkibi  to‘g‘risidagi  savolni  hal  etish,  ularga  yo‘l-yo‘riq  ko‘rsatish 
masalalari,  boshqa  tashkiliy  va  texnik  choralarni  o‘tkazish  tergov 
harakatining sifatli o‘tkazilishini ta’minlab beradi. 
Ko‘zdan  kechirishning  boshqa  bosqichlarida  tezkor  xodimlar 
tergovchi  bilan  kelishuv  asosida  tezkor-qidiruv  choralarini  amalga 
oshiradilar  (masalan,  xizmat-qidiruv  itidan  foydalanish,  qochib  ketgan 
jinoyatchini «issiq izlaridan» quvish va hokazo).  
Ko‘zdan kechirish harakati (ishchi bosqich) umumiy va detalli ko‘zdan 
kechirishdan  iborat.  Umumiy  ko‘zdan  kechirish  bosqichida  bir  nechta 
vazifalar hal etiladi. Jumladan, hodisa sodir bo‘lgan joyning umumiy holati 
bilan  tanishib  chiqiladi.  Bunda  harakatning  barcha  qatnashchilari  ishtirok 
etadilar, hodisa joyi va uning sharoitlari bilan tanishib, ma’lum tushunchaga 
ega bo‘ladilar. Hodisa joyining geografik (territorial) o‘rni aniqlanadi. Uning 
aholi yashaydigan hududlarga, shosse va temir yo‘llarga yaqinligi, odamlar 
to‘planadigan manzillarga nisbatan joylashuvi muayyanlashtiriladi. Xonada 
esa uning ko‘chaga, xonadonga, ma’lum qavatga nisbatan joylashuvi, kirish 
va  chiqish  joylarining  holati,  oynalarning  soni  va  ularning  joylashuvi, 
ko‘makdosh  xonalarning  borligi  aniqlanadi.  Shuningdek,  hodisa  sodir 
bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  dasturi  belgilanadi.  Bu  dastur  hodisaning 
ta’rifiga,  muayyan  tergov  holatiga,  ko‘zdan  kechirish  sharoitlariga  qarab, 
kun  va  tun  soatlariga,  ob-havo  sharoitlariga,  yorug‘lik  qorong‘ilik 
holatlariga,  ko‘rish  hajmiga,  tergov  guruhi  tarkibini  hisobga  olgan  holda 
belgilanadi.  Ko‘zdan  kechirish  paytida  O‘zbekiston  Respublikasi  JPKning 
ma’lum  moddalariga  binoan  isbotlanishi  lozim  bo‘lgan  holatlar  bo‘yicha 
axborot  olinishi  lozim.  Ko‘zdan  kechirishda  bu  jarayonning  boshqa 
vazifalari  ham  hal  etilishi  kerak,  chunki  ular  hodisa  yoki  uning  alohida 
tarkibiy qismlariga oid elementlar bo‘yicha tusmollar tuzish imkonini beradi, 
ya’ni jinoyatning subyekti, obyekti, subyektiv va obyektiv tomoni, predmeti 
to‘g‘risida tusmollar tuzish mumkin. 
Agar  jinoyatning  yaqqol  alomatlari  aniqlansayu,  biroq  gumon 
qilinuvchi  qochib  ketgan  bo‘lsa,  u  holda  qochib  ketgan  shaxsni  tavsif-
lovchi  ma’lumotlarni,  uning  tashqi  qiyofa  belgilari,  qanday  kiyimda 
bo‘lganligi,  qanday  narsalarni  olib  ketganligi,  qanday  transport 
vositasidan foydalanganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘ish kerak. 

 
67 
Murakkab  vaziyatlar  bo‘yicha  ko‘zdan  kechirish  dasturi  reja 
shaklida tuziladi. Rejada quyidagilarni ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir: 
Ko‘zdan  kechirish  chegaralari.  Bu  chegaralarni  biroz  kengaytirish 
maqsadga  muvofiq  bo‘ladi  va  hodisa  joyiga  tutashgan  yerlar  hamda 
ko‘chalar,  o‘rmonlar,  yo‘llar,  hovlilar,  ko‘makdosh  xonalar  ko‘zdan 
kechirilishi  lozim.  Bundan  tashqari,  xizmat  iti  olib  borgan  yo‘nalish 
bo‘yicha ko‘zdan kechirish ham natijalar berishi mumkin. 
Ko‘zdan  kechirish  ketma-ketligi.  Bunda  uni  o‘tkazish  tarzlari, 
mutaxassisga, jinoyat-qidiruv bo‘limining xodimiga, profilaktika inspek-
toriga  va  ko‘zdan  kechirishning  boshqa  qatnashchilariga  topshiriqlar 
berish, shuningdek, zaruriy hollarda rekonstruksiyani (holatni tiklashni) 
amalga  oshirish,  eksperimentlar  o‘tkazish,  jinoyatni  o‘z  ko‘zi  bilan 
ko‘rgan shohidlar va jabrlanuvchilarni chaqirib, tushuntirish xatlari olish 
tartibi  ko‘rsatiladi.  Odatga  ko‘ra,  detalli  bosqichdan  avval  fotosuratga 
olish  harakatlari  amalga  oshiriladi  (zarur  hollarda  videotasvirga  olish 
o‘tkaziladi) va hodisa joyining umumiy holati suratga olinishi lozim. Fo-
tosuratga olganda oriyentirlash va hodisa joyining umumiy ko‘rinishini, 
shuningdek, hodisa joyida bo‘lgan ayrim obyektlarni (masalan, murdani, 
sindirilgan  eshikni,  yong‘in  boshlangan  joyni  va  shu  kabi  obyektlarni) 
birgalikda va alohida suratga tushirish kerak. 
Hodisa  joyini  fotosuratga  olish  uslubida  qayd  qilgandan  so‘ng 
hodisa to‘g‘risida ma’lumot beradigan obyektlarni aniqlashga kirishiladi. 
Ularni qidirganda quyidagilarga ahamiyat berish lozim: 
–  hodisa  to‘g‘risida  qanday  boshlang‘ich  axborot  olingani  va 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyga  yetib  kelgandan  so‘ng  qanday  axborot 
ma’lum bo‘lganligi; 
– o‘zining dastlabki holatini tez o‘zgartirib yuboruvchi obyektlar va 
izlarga ahamiyat berish va ularni aniqlashga doir masalalarni tez vaqtda 
yechish  lozim  bo‘ladi.  Bunday  obyektlar  va  izlar  vaqt  o‘tishi  bilan 
o‘zining  dastlabki  holatini  yo‘qotib,  ashyoviy  dalil  sifatida  ishlatilishi 
qiyin bo‘lib qoladi (yerda va yo‘lda qolgan poyabzal va transport izlari, 
ochiq va nam bo‘lgan yuzaliklarda qolgan qon izlari, mikroobyektlar va 
hokazo); 
– kriminal holatni fikriy taassurot asosida tuzilgan ta’rifga e’tibor 
beriladi. Lekin shuni hisobga olish kerakki, fikriy taassurotlar hodisaning 
obyektiv,  to‘liq  va  har  tomonlama  tekshirish  tamoyillariga  bo‘ysunishi 
lozim. 
Tergov  vaziyati  xususiyatlariga  qarab  hodisa  joyini  ko‘zdan 
kechirish  bir  necha  tarzlarda  amalga  oshirilishi  lozim.  Ularni  taxminiy 
ravishda konsentrik, ekssentrik, frontal, uzviy tarzlarda yoki birlashtirib 

 
68 
ko‘zdan  kechirish  tarzlari  qo‘llaniladi.  Konsentrik  tarzda  hodisa  sodir 
bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  hodisa  joyining  chetidan  markaziga 
qarab  yo‘naltirilgan  bo‘ladi.  Masalan,  do‘konda  o‘g‘irlik  bo‘lganligini 
aniqlab  ko‘zdan  kechirishni  hodisa  joyida  o‘g‘rini  do‘konga  kirgan 
joyidan  (eshikdan,  oynadan,  devordan)  mulklar  o‘g‘irlangan  joygacha 
o‘tkazish  lozim,  chunki  jinoyatchi  aynan  shu  joyda  obyektlarning 
holatini o‘zgartirib, narsalarga qo‘l urgan, seyfni buzib o‘g‘irlikni sodir 
qilgan bo‘lish mumkin. Bir qator vaziyatlarda konsentrik usul yong‘inlar 
yoki  qotilliklarni  tergov  qilganda  ishlatilishi  mumkin.  Shunga  asosan, 
tekshirish  jabrlanuvchiga  nisbatan  qotilning  yaqinlashgan  yoki  yong‘in 
ro‘y  bergan  joyiga  qarab,  chetdan  markaz  yo‘nalishida  olib  boriladi. 
Ekssentrik  usulda  tergovchi  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyning  fikran 
tanlangan markazidan hodisa joyining chetigacha ko‘zdan kechirish olib 
boradi (jasaddan uyga kirish joyigacha yoki jinoyat qurollarini yashirish 
joyigacha).  Frontal  (ma’lum  bir  chiziqda  o‘tkazish)  usul  ochiq  joyning 
holatini  o‘rganish  maqsadida  shosse,  temir  yo‘l,  daryo  bo‘ylab 
o‘tkaziladi. Masalan, jasadni topish uchun bir necha odamdan, o‘ttizta-
qirqta odamgacha bir chiziqda turib, bir necha metr masofaga ega ochiq 
joyni birgalikda, bir vaqtning o‘zida bir yo‘nalishda tekshirib chiqishadi 
va  bunda  ochiq  joyda  topilgan  obyektlar  qayd  qilinadi.  Uzviy  ko‘zdan 
kechirish usulida holatga qarab, ochiq joyning ayrim qismlari, xonaning 
ayrim  joylari  ko‘zdan  kechiriladi,  aynan  shu  yerlarda  jinoyat  ishi 
bo‘yicha  muhim  axborot  manbalari  bo‘lishi  mumkin.  Uzviy  usul  qayta 
yoki qo‘shimcha ko‘zdan kechirish harakatida ham qo‘llaniladi. 
Turar  joy,  xizmat  xonalarini  ko‘zdan  kechirganda  ko‘zdan 
kechirishni  ularning  kirish  eshigidan  chap  yo‘nalishda  (soat  yo‘nalishi 
bo‘yicha)  yoki  o‘ng  yo‘nalishda  (soat  yo‘nalishiga  qarama-qarshi 
yo‘nalishda) devorlar bo‘ylab olib borish tavsiya etiladi. 
Ko‘rsatilgan  usulda  ko‘zdan  kechirishda  tergovchi  u  yoki  bu 
obyektni ajratib, uning jinoyat ishi bo‘yicha qanchalik muhimligini tahlil 
qiladi, holatini qayd etadi, bayonnoma uchun ko‘rsatadi, sxemada chizib 
qo‘yadi  hamda  ularni  uzviy  va  detalli  usullarda  fotosuratga  oladi.  Shu 
paytda  barcha  o‘lchash  harakatlari  aniq  bo‘lishi  lozim  va  o‘lchash 
tasmasi  orqali  yoki  chizg‘ich  orqali  obyektning  qo‘zg‘almas  ikkita 
oriyentirga  nisbatan  joyini  belgilash  zarur.  Ikkita  oriyentirning  o‘zaro 
bir-biriga  nisbiy  joylashishi  90  gradus  bo‘lishi  lozim.  Agar  oriyentirlar 
bo‘lmasa,  u  holda  biror  yakka  orentirni  (masalan,  yakka  daraxt  yoki 
toshni)  tanlab,  undan  obyektgacha  bo‘lgan  masofani  o‘lchash  va  ufq 
yo‘nalishlari  yordamida  (shimol,  janub,  sharq  va  g‘arb)  obyektni  shu 

 
69 
yakka  oriyentirga  bo‘lgan  holatini  belgilab,  qayd  qilish  lozim.  Albatta, 
obyektning oriyentirga nisbatan  masofasi azimut o‘lchamlarida kompas 
bilan  belgilanadi.  Qayd  etiladigan  obyektlar  tegishli  raqam  bilan  yoy 
chiziqchasi asosida belgilanadi. 
Umumiy  ko‘zdan  kechirishdan  so‘ng  tergovchi  detalli  tadqiqot 
qilish  bosqichiga  o‘tadi  va  shu  bosqichda  obyektlarning  holati  o‘zgar-
tirilmasdan  ko‘zdan  kechiriladi.  Obyekt  shunday  ko‘zdan  kechiriladiki, 
natijada  uning  har  bir  belgisi,  o‘ziga  xos  alomatlari  aniqlanib,  qayd 
qilinadi,  chunki  bunday  tadqiqot  hodisaning  holatlarini  aniqlash  uchun 
zarur hisoblanadi. Shu tadqiqot jarayonida izlar va boshqa obyektlarning 
o‘zaro  joylashuvi,  izlarning  vujudga  kelish  mexanizmi  va  boshqa 
masalalar  qonun  talablari  va  ko‘zdan  kechirish  vazifalari  bilan  bog‘liq 
holda hal etiladi.  
Ko‘zdan  kechirish  qatnashchilari  dastavval  hodisa  joyida 
belgilangan  yo‘nalishlar  bo‘yicha  yuradilar.  Bu  yo‘nalishlar  shunday 
belgilanishi  lozimki,  natijada  ular  hodisa  joyida  bo‘lgan  holatning 
o‘zgarmasligi,  izlarning  nobud  bo‘lmasligi  va  boshqa  obyektlarning 
yo‘qolib ketmasligini ta’minlashi kerak. 
Detalli bosqich jarayonida, zarur holatlarda, masshtabli fotosuratga 
tushirish  usuli  qo‘llaniladi.  Predmetlar,  agar  ular  daliliy  ashyo 
ahamiyatiga  ega  bo‘lsa,  tanlab  olib  qo‘yish  uchun  tayyorlab  qo‘yiladi, 
qon  izlaridan,  bo‘yoqlardan  kirish  yo‘li  bilan  namunalar  olinadi  va 
shishali  probirkalarga  tushirib,  ularni  mustahkam  po‘kaklar  bilan 
berkitiladi. Bundan tashqari, probirkalarga odam va hayvonlarga mansub 
soch  va  shunga  o‘xshash  narsalar,  chekilgan  sigareta  qoldiqlari  (ularda 
tupuk  izlari  bo‘lishi  mumkin),  gazmol  tolalari,  o‘ziga  xos  kir  bo‘lgan 
moddalar, metall qirindilar va boshqa mikroobyektlar olinadi. 
Bir  qator  vaziyatlarda  mutaxassis  tomonidan  dastlabki  topilgan 
obyektlarning  tadqiqoti  ham  amalga  oshiriladi.  Xolislarga  bunday 
dastlabki tadqiqotlarning maqsadi va natijalari tushuntiriladi. 
Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish katta ruhiy va idrokiy 
tirishqoqlikni talab qiladi. Hodisa joyida tegishli savollarni ishlab chiqish 
bilan  birga,  real  vaziyatda  ularga  javoblar  izlash  kerak  va  bir  vaqtning 
o‘zida tadqiqotning voqelikka to‘g‘ri bo‘lishini ham o‘ylash lozim. 
Fikrlash doirasiga mansub eng mas’uliyatli va murakkab vazifalardan 
biri muayyan obyektning jinoyat ishiga taalluqligini aniqlab, uning axbo-
rotga  ega  bo‘lish  ahamiyatini  baholashdir.  Ushbu  vazifalarni  yechish  bu 
obyektning kriminal vaziyat yoki uning elementlari yoxud kriminal vaziyat 
bilan ehtimollik darajasi bo‘yicha bog‘langanligini aniqlashdan iboratdir. 

 
70 
Obyektning  kriminal  vaziyat  bilan  bog‘lanishi  –  bu  shunday 
aloqaki, unda hodisa joyi va vaqti bilan mazkur obyekt uzviy bog‘langan 
bo‘ladi.  Bunday  bog‘lanish  ko‘rsatkichlari  moddiy  aniqlik  va 
bog‘lanishning  nomlanishi  bo‘yicha,  obyektlarning  makon  va  vaqt 
jarayonida hodisa bilan birligini ko‘rsatuvchi belgilarga asosan, ularning 
funksional,  ya’ni  ishlatish  maqsadlari  (masalan,  do‘kon,  turar  joy,  dam 
olish bog‘i va hokazo) va boshqa muhim o‘ziga xos belgilarini bevosita 
ko‘rsatib  beradi,  ularni  o‘xshash  obyektlardan  ajratib,  jinoiy-huquqiy 
masalalarni yechishga ko‘maklashadi (harakatda jinoyat tarkibi borligini 
va  uning  kvalifikasiyasini  aniqlashga,  shuningdek,  jinoyat  protsessiga 
oid  savollarni  yechishga,  jinoyat  ishini  qo‘zg‘atish  to‘g‘risida  qaror 
chiqarish,  isbotlanishi  lozim  bo‘lgan  hollarni  aniqlash  va  hokazolarga 
yordam beradi). 
Ehtimollik  darajasiga  ega  bo‘lgan  bog‘lanishlar  sabab-oqibat  va 
ma’lum  vaqt  ichida  mavjud  bo‘ladigan  funksional  (harakatchan) 
bog‘lanishlardir.  Ular  ham  voqelikda  o‘zining  obyektiv  asosiga  ega  va 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joydagi  xilma-xil  izlar,  buzilishlar,  obyektlarning 
bir  joydan  ikkinchi  joyga  olib  o‘tilishi,  shakli,  xususiyatlari  va  boshqa 
belgilarining  o‘zgarishini  ko‘rsatadi.  Ammo  bu  bog‘lanishlarning  aniq 
tasdiqlanishi (ayniqsa, sabab-oqibat bog‘lanishlar) bir qator vaziyatlarda 
juda  og‘ir  o‘tadi,  chunki  ularda  aynan  bir  fakt  bir  necha  sabablarning 
oqibati  sifatida  ko‘rinishi  mumkin.  Masalan,  turar  joyning  kirish 
eshigidagi  buzilish  xonadon  egasining  (agar  u  kalitlarini  yo‘qotgan 
bo‘lsa) majburiy harakatlari natijasida vujudga kelgan bo‘lishi mumkin. 
Murdaning oldida gumon qilinuvchining qon izlari aniqlanishi faqatgina 
qotillikka bilan emas, balki ishdagi boshqa asoslarga bog‘langan bo‘lishi 
ham mumkin. Bunday bog‘lanishlarning xilma-xil turlari va ko‘rinishlari 
bir  necha  tusmollar  tuzilishini  talab  qiladi.  Bunda  hodisaning  kelib 
chiqish sabablari bir necha xil bo‘lishi  mumkin. Hodisa joyini ko‘zdan 
kechirishda shu kabi barcha sabablarni tekshirish kerak. 
Obyektlarning  hodisaga  mansubligini  aniqlash  bu  obyektlardagi 
belgilarni  (ayniqsa,  bu  obyektning  ishlatish  maqsadlarini  ta’riflovchi 
belgilarni)  o‘rganish  bo‘lib,  ularning  boshqalar  bilan  taqqoslanishini 
talab  qiladi.  Bundan  tashqari,  obyektni  tadqiq  qilganda  guvoh  va 
jabrlanuvchilarning  so‘rovga  bergan  javoblari  tahlil  etilishi  kerak 
(masalan,  jabrlanuvchidan  hodisa  sodir  bo‘lgan  joydan  topilgan  bosh 
kiyimi unga tegishli emasligi to‘g‘risida axborot olingan bo‘lsa, bu bosh 
kiyim  gumon  qilinuvchiga  tegishliligi  ehtimol  tutilib,  xulosa  chiqarish 

 
71 
mumkin  va  shu  asosda  tergovchi  hid  bo‘yicha  iz  qidiruvchi  kinolog 
yordamida jinoyatchining izini aniqlab, qidiruvni tashkil etishi mumkin). 
Mutaxassis  tomonidan  biror-bir  obyektni  dastlabki  tadqiq  qilish  va 
o‘rganish asosida uning hodisaga mansubligi aniqlanadi. 
Hodisa  joyini  ko‘zdan  kechirish  paytida  negativ  holatlar  katta 
ahamiyatga  ega  va  ularning  ta’rifi  hodisa  joyida  aniqlangan  faktlarga, 
jabrlanuvchining,  gumon  qilinuvchining  tusmoliga  zid  bo‘lgan  holatlar 
bilan ifodalanadi. Masalan, murdada juda ko‘p jarohatlarning aniqlanishi 
undan ko‘p qon oqqanligi to‘g‘risida dalolat bersa-da, lekin hodisa joyi-
da oqqan qon izlari mavjud bo‘lmasa, bu holat salbiy bo‘lib, murdadagi 
tan  jarohatlarining  boshqa  joyda  yetkazilganligi  yoki  jinoyatchilar 
tomonidan  hodisa  joyida  oqqan  qon  izlari  qandaydir  sabablarga  ko‘ra 
yo‘q qilinganidan dalolat beradi. 
Jinoyatning inssenirovkasi (go‘yoki jinoyat sodir etilgani), jinoyat 
boshqa joyda sodir etilgani, jinoyatni sodir etishda boshqa qurollarning 
qo‘llanilgani,  faktlar  va  hujjatlarning  soxtalashtirilishi  to‘g‘risidagi 
tusmollarni tekshirish uchun negativ holatlar ishlatiladi. 
Mikroobyektlar  (mikrozarralar)  jinoyatni  ochishda  va  tergov 
qilishda muhim ahamiyatga ega, chunki ular hodisa sodir bo‘lgan joyda 
aniqlanganligi,  jinoyatchining  qayerga  ketganligi,  uning  kiyimi  qanday 
belgilarga  ega  bo‘lganligi  to‘g‘risida  va  ishga  doir  boshqa  muhim 
axborotlarni ashyoviy dalil sifatida olishga imkon beradi. 
Mikroobyektlarni  qidirishni  ko‘zdan  kechirishning  birinchi  bosqi-
chida  boshlash  zarur.  Shuni  ham  hisobga  olish  zarurki,  mikroobyektlar 
ularni olib yuruvchi predmet bilan yaxshi jipslanmaganligi uchun hodisa 
joyida  har  qanday  shabada  yoki  yelvizakni  vujudga  keltirish  maqsadga 
muvofiq bo‘lmaydi, chunki buning natijasida mikroobyektlar o‘z joyini 
o‘zgartirishi mumkin. Bundan tashqari, predmetlarni bir joydan ikkinchi 
joyga  olib  o‘tish  mumkin  emas,  shuningdek,  hodisani  ko‘zdan 
kechiruvchilar  kiyimidagi  zarrachalar  hodisa  joyidagi  zarrachalar  bilan 
o‘zaro  aralashmasligi  uchun  ular  maxsus  oq  kiyimlar  va  poyabzallarda 
yurishlari zarur. Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirganda tadqiq 
qilinayotgan  predmetlarning  yuzasiga  tasodifan  boshqa  zarrachalar 
tushib  qolmasligi,  kir  bo‘lmasligi,  poyabzal  bilan  birga  hodisa  joyiga 
ortiqcha  zarralar  olib  kiritilmasligi  lozim.  Hodisa  joyida  chekish  va 
yoqilgan  gugurt  cho‘plarni  tashlash  man  qilinadi.  Mikroobyektlarni 
qidirish  va  olib  qo‘yish  texnikasi  tergov  harakatining  barcha 
qatnashchilariga tushuntirilishi lozim. 

 
72 
Mikroobyektlarni  qidirishdan  avval  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyda 
qanday mikroobyektlarni qidirish va ularning qayerda bo‘lishini hal qilish 
lozim.  Holatni  tahlil  etish  natijasida  va  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyning 
xususiyatlariga  qarab  mikroobyektlarni  olib  yuruvchi  predmetlarni 
aniqlash  lozim.  Ularni  qidirishda  jinoyatchi  qanday  harakat  qilganligi 
to‘g‘risidagi  tusmol  ishlatiladi.  Quyidagilarni  mikroobyektlarni  olib  yu-
ruvchi obyektlar sifatida ko‘rsatish mumkin: sindirilgan to‘siqlar, jabrla-
nuvchiga jarohat yetkazgan va jinoyatchi tomonidan qoldirilgan predmet-
lar, notekis, chiqib turgan, qirrali narsalar yaqin orada bo‘yalgan devorlar, 
daraxtlar  va  butalarning  shoxlari.  Bundan  tashqari,  hodisa  sodir  bo‘lgan 
joydan jinoyatchi qanday narsalarni olib ketganligiga e’tibor berish zarur. 
Jinoyatchi  o‘zi  bilan  olib  ketgan  narsalarda,  bolta,  temir  tayoqlarda  va 
boshqa predmetlarda qon izlari, odam terisining zarralari, soch va tuklari 
bo‘lishi  mumkin.  Sindirish  qurollarida  va  ularning  qismlarida  alebastr, 
bo‘yoq, daraxt va sindirilgan to‘siqqa mansub boshqa meteriallar qolishi 
mumkin.  Mikroobyektlar  ko‘pincha  ishqalanish  natijasida  qolib  ketgan 
bo‘lishi  mumkin.  Agar  mikroobyektlar  to‘siqni  sindirish  qurolida 
mustahkam turgan bo‘lmasa, ularni olib o‘rab qo‘yish zarur. 
Mikroobyektlarni  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyning  buyum-narsalariga 
qarab  qidirganda  xonalarning  pol  qismi,  hovlilarning  yo‘lak  qismlariga 
e’tibor  beriladi.  Bundan  tashqari,  qo‘l,  barmoq,  oyoq  izlari,  to‘siqni 
sindirish qurollari qoldirgan va transport vositalarining izlariga ahamiyat 
berish kerak. Chunki ularda yoki yon qismlarida mikroobyektlar bo‘lishi 
mumkin.  Ular  kattalashtirgich  lupa  va  yoritkich  asosida  qidiriladi. 
Masalan, poyabzal izlarida o‘simliklardan qolgan izlar, yersimon qorish-
malar  qolishi  mumkin.  Qotillik  va  nomusga  tegish  jinoyatlarini  tergov 
qilganda  hodisa  sodir  bo‘lgan  joydan  olingan  tuproq  ham  daliliy 
ahamiyatga  ega  bo‘ladi,  chunki  ularning  mikrozarralaridan  gumon 
qilinuvchi  va  jabrlanuvchining  kiyimlarini  aniqlash  mumkin.  Ko‘zga 
ko‘rinmas  mikrozarralarni,  masalan,  texnik  yog‘  qoldirgan  izlarni 
aniqlash  uchun  ul’trabinafsha  nurli  yoritkichni  ishlatish  maqsadga 
muvofiqdir.  Bunda  o‘q  otish  qurolidan  qolgan  texnik  yog‘  dog‘lari 
yaqqol  ko‘rinadi.  O‘q  yaqin  masofadan  otilgan  bo‘lsa,  undan  qolgan 
kuyish izlarini elektron-optik o‘zgartirgich asosida aniqlash mumkin. 
Mikroobyektlar aniqlangan narsalar olib qo‘yiladi va o‘rab, tadqiq 
qilish  uchun  yuboriladi.  Mikroobyektlarni  transport  vositasida  olib 
borish  paytida  yo‘qolish  ehtimolini  hisobga  olib,  ularni  olib  yuruvchi 
obyektlardan ajratib qo‘yish mumkin. 

 
73 
Aniqlangan mikroobyektlar ko‘zdan kechirish bayonnomasida batafsil 
ravishda qayd qilinadi va ularning quyidagi rekvizitlari ko‘rsatiladi: tashqi 
tuzilishi,  oriyentirli  ravishda  kattaligi,  rangi,  shakli,  tegishli  olib  yuruvchi 
predmetning  joylashish  xususiyati  (lokalilapiyasi).  Mikroobyektlarni 
masshtabli usulda, olib boruvchi predmetga qog‘ozda strelka rasmini chizib, 
shu  strelkani  mikroobyektga  qaratib  suratga  olish  to‘g‘ri  bo‘ladi.  Agar 
qog‘oz  kattalik  qilsa,  u  holda  qog‘ozdan  maxsus  strelka  shakli  olinadi  va 
olib yuruvchi predmetga mikroobyekt joylashgan yo‘nalishda o‘rnatiladi. 
Mikroobyektlarni  olganda  uni  olib  yuruvchi  predmetga  tasodifan 
chang  yuqtirmaslik  zarur.  Buning  uchun  qo‘lga  maxsus  tibbiy  qo‘lqop 
kiyib  ishlash  maqsadga  muvofiqdir.  Mikroobyektlar  pinset  yordamida 
olib qo‘yiladi yoki bunda nashtar, ninalar yordam berishi mumkin. Po‘lat 
va  temir  zarralarini  daktiloskopik  magnit  cho‘tkasi  bilan  olish  oson 
kechadi.  Biologik  zarralarni  esa  tibbiy  mutaxassis  yordamida  olish 
to‘g‘ri bo‘ladi. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirishning  yakunlovchi 
bosqichida  rejaga  binoan  qo‘yilgan  barcha  vazifalarning  hal  qilingani 
tekshiriladi.  Agar  biron-bir  harakat  esdan  chiqib,  bajarilmagan  bo‘lsa, 
qo‘shimcha  harakatlar  o‘tkaziladi.  Bu  bilan  ko‘zdan  kechirish 
harakatining to‘liqligi ta’minlanadi. Hodisa joyidan olinadigan obyektlar 
o‘raladi va muhrlanadi, ularni saqlash choralari ko‘riladi. Daliliy ashyo 
sifatida  ishlatiladigan,  ammo  hodisa  joyidan  olib  ketish  mumkin 
bo‘lmagan  narsalarni  saqlash  tadbirlari  ham  belgilanadi.  Agar  ushbu 
tergov  harakati  ishtirokchilari  tomonidan  qandaydir  bir  ariza  yoki 
takliflar taqdim etilsa, bu ariza va takliflar ko‘rib chiqilib, ular bo‘yicha 
tegishli choralar qabul qilinishi lozim. Hodisa joyini ko‘zdan kechirishga 
rahbarlik  qiluvchi  shaxs  mutaxassislar  va  tezkor  xodimlar  bilan 
birgalikda vujudga kelgan muammolarni, ularning yechish yo‘llarini va 
tekshirish  darajasini  birgalikda  muhokama  qilib,  bir  qarorga  kelish 
huquqiga ega. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirishning  yakunlovchi 
bosqichida ko‘zdan kechirish bayonnomasi, reja va sxemalar tuziladi. 
Ko‘zdan  kechirish  bayonnomasi  asosiy  protsessual  hujjat  bo‘lib, 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  natijalarini  qayd  qiluvchi 
asos hisoblanadi. Bayonnoma hodisa sodir bo‘lgan joy to‘g‘risida to‘liq, 
obyektiv va aniq axborotga ega hujjat bo‘lishi lozim. Uning mazmunida 
hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish paytida qo‘llanilgan taktik 
va  texnik-kriminalistik  vosita  va  usullar,  tergovchining  harakatlari, 
shuningdek, ko‘zdan kechirish paytida aniqlangan izlar va ishga taalluqli 

 
74 
boshqa  obyektlar  ko‘rsatiladi.  Ko‘zdan  kechirishning  ketma-ketligi 
qanday  bo‘lsa,  bayonnomada  aynan  shunday  aks  etishi  lozim.  Shuning 
uchun  topilgan  obyektlar  aynan  shu  ketma-ketlikda  qayd  etiladi. 
Bayonnoma oxirida olib qo‘yilgan obyektlarning ro‘yxati beriladi. 
Bayonnomani tuzish paytida quyidagi talablarga rioya qilish kerak: 
1) tavsif ko‘zdan kechirishga o‘xshab umumiydan xususiyiga qarab 
yo‘naltirilgan bo‘lishi, biror-bir alohida predmetning tavsifi muayyan aniq 
joyga bog‘lanib, qayd etilishi lozim; 
2) tushunib bo‘lmaydigan jumlalar, ayrim maxsus terminlar (agar ular 
ta’riflanmagan  bo‘lsa)  bayonnomada  aks  ettirilishi  man  etiladi,  barcha 
o‘lchash ko‘rsatkichlari o‘lchash standartlari asosida olib boriladi; 
3)  bayonnomaning  matnini  sxematik  rejalar  va  fotosuratlar  bilan 
birlashtirish  lozim, ya’ni reja va fotosuratlarning raqamlari bayonnomada 
qayd etilishi kerak; 
4)  salbiy  holatlarni  tavsif  etganda  ular  asosida  xulosalarni 
bayonnomada qayd qilish, holatga baho berish man etiladi; 
5)  ko‘rik  qatnashchilarining  aniqlangan  faktlarga  nisbatan  fikr  va 
mulohazalari  qayd  etilishi  mumkin  emas  va  bu  borada  quyidagi  fikr  va 
mulohazalar  istisno  bo‘lishi  mumkin:  agarda  bu  fikr  va  mulohazalar 
topilgan  obyektlarning  kelib  chiqishi  to‘g‘risida  bo‘lsa  (masalan,  jabrla-
nuvchi hodisa joyida topilgan narsa unga mansub emasligini ko‘rsatadi). 
Hodisa joyining chizmasi (sxemasi) – bu joyning grafik rasmi. Unga 
farazli  belgilar  qo‘yilgan  va  u  masshtabli  yoki  masshtabsiz  bo‘lishi 
mumkin,  ammo  predmetlar  orasidagi  masofalar  zaruriy  ravishda 
ko‘rsatiladi.  Chizma  hodisa  sodir  bo‘lgan  barcha  joyni  (xonadonni)  o‘z 
ichida  aks  ettirishi  lozim.  Uning  mazmunidagi  mavjud  barcha  belgilar 
tushunarli  bo‘lishi  kerak,  chizmada  tergovga  muhim  bo‘lgan  detallar 
ko‘rsatiladi. Bundan tashqari, masshtab, asosiy obyektlarning kattaligi, har 
bir belgi tushuntirish izohiga ega bo‘lishi kerakligi, chizmani tuzish sanasi, 
tergovchi va xolislarning imzolari qayd etiladi. 
Hodisa sodir bo‘lgan joyning umumiy va xususiy chizmalari mavjud. 
Umumiy  chizmada  hodisa  sodir  bo‘lgan  joydan  tashqari  unga  tutash 
bo‘lgan  obyektlar  ham  ko‘rsatiladi  (masalan,  xonadoning  umumiy 
chizmasi  va  tegishli  ko‘zdan  kechirilgan  xonaning  chizmasi  ko‘rsatiladi). 
Xususiy  chizma  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyning  holatini  ta’riflab  beradi  va 
tegishli  detallarga  (masalan,  o‘g‘irlik  bo‘lgan  xonaning  detallariga) 
e’tiborni qaratadi. 
Xonaning  xususiy  chizmasi  bir  yuzalikda  yoki  epor  shaklida 
chizilishi mumkin. Yuzalikli suratda vertikal yuzalikdan ko‘rinadigan va 
hodisa joyida bo‘lgan barcha obyektlar tushiriladi (tepadan ko‘rish). 

 
75 
Agar  devorlarda  va  shipda  qon  izlari  aniqlangan  bo‘lsa,  u  holda 
epyursimon  chizma  chiziladi  va  epyurga  kiruvchi  boshqa  yuzaliklar 
xonaning pol yuzasi bilan bir yuzalikda chiziladi. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  bayonnomasiga 
hodisa  sodir  bo‘lgan  joyning  fotosuratlari  ilova  qilinishi  lozim.  Ular 
tegishli  fotojadvalga  tushirilib,  quyidagi  ketma-ketlikda  ko‘rsatiladi: 
avvalambor oriyentirlash fotosurati, keyin umumiy hodisa sodir bo‘lgan 
joyning  ko‘rinishi,  undan  so‘ng  uzviy  fotosurat  va  detalli  fotosuratlar 
qo‘yiladi.  Har  bir  fotosuratga  tushuntirish  matni  yozilishi  kerak. 
Fotojadvalni  tergovchi  va  xolislarning  imzolari  bilan  tasdiqlash  hamda 
fotojadvalda suratga olgan mutaxassis imzo qo‘yishi lozim. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  paytida  aniqlangan 
izlar  va  boshqa  daliliy  ashyolar  agar  ular  tegishli  kriminalistik  ro‘yxat 
(qo‘l, oyoq izlari, to‘siqni sindirish qurollari va hokazolar)ning obyektlari 
bo‘lsa,  kriminalistik  ro‘yxatlar  bo‘yicha  tekshiriladi.  Agar  bu  izlar  va 
daliliy ashyolar ro‘yxatga olingan bo‘lmasa, ular zaruriy ravishda ro‘yxatga 
olinishi kerak. 
Agar  tergov-tezkor  guruhi  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyga  yetib  kelgan 
vaqtda hodisa sodir bo‘lgan joy o‘zgarib qolgan bo‘lsa (masalan, jasad bir 
joydan  ikkinchi  joyga  sudralgan  bo‘lsa,  sochib  tashlangan  narsalar  bir 
joyga  taxlangan  bo‘lsa),  bunday  hollarda  tergov-tezkor  guruhi  kelish 
paytida  qanday  holat  bo‘lsa,  hodisa  sodir  bo‘lgan  joy  shunday  holatda 
ko‘zdan kechiriladi. Rekonstruksiya (tiklash) dastlabki va takroriy ko‘zdan 
kechirish vaziyatlarida o‘tkazilishi mumkin. Rekonstruksiya asosida pred-
metlarning holati dastlabki holatga keltiriladi, hodisaning izlari tiklanadi. 
Rekonstruksiya tayyorgarlik, amalga oshirish, natijalarni qayd qilish, 
tiklangan  holatda  ko‘zdan  kechirish  harakatini  o‘tkazish  va  uning 
natijalarini qayd qilishni o‘z ichiga oladi. 
Rekonstruksiyaga  tayyorgarlik  ko‘rish  uchun  hodisa  sodir  bo‘lgan 
joyda  qanday  o‘zgarishlar  ro‘y  berganligi  to‘g‘risida  barcha  axborotlarni 
o‘rganish  kerak.  Jabrlanuvchilar,  hodisani  o‘z  ko‘zi  bilan  ko‘rgan  yoki 
jinoyatni  birinchi  aniqlagan  shaxslar,  gumon  qilinuvchilar,  xolislarning 
ko‘rsatuvlari  yoki  tushuntirishlarini  jamlash  lozim.  Dastlabki  ko‘zdan 
kechirish  natijalari  (bayonnoma  va  unga  ilova  qilingan  barcha  hujjatlar), 
tezkor-qidiruv ma’lumotlari o‘rganilishi kerak. Shundan so‘ng rekonstruk-
siyaning mazmuni va usullarini belgilash lozim. 
Rekonstruksiyaning asosiy shartlari quyidagilardan iborat: 
–  holat  to‘g‘risida  birinchi  bo‘lib  xabar  bergan  shaxslar  ishtirok 
etishi kerak; 

 
76 
–  haqiqiy  yoki  yasama  obyektlarni  ishlatish  lozim  (yasama 
obyektlarni ishlatish haqiqiy obyektlar yo‘qligida amalga oshiriladi. Shu 
bilan birga, ularning haqiqiy obyektlarga o‘xshashligi rekonstruksiyaning 
maqsadlariga,  obyektlarning  xususiyatlariga  bog‘liq.  Ularning  belgilari 
o‘xshash bo‘lishi lozim); 
– rekonstruksiya hodisa joyida o‘tkazilishi lozim; 
–  zarur  bo‘lganda  mutaxassislar  va  ekspertlar  shu  harakatlarda 
ishtirok etishlari mumkin; 
–  lozim  bo‘lsa  ayblanuvchi  yoki  gumon  qilinuvchining  ishtiroki 
ta’minlanishi kerak; 
–  tergovchining  hodisa  to‘g‘risidagi  mexanizmi  qanday  bo‘lganli-
gini  nazarda  tutish  hamda  guvohlar  va  boshqa  shaxslarning  bergan 
ko‘rsatuvlari  va  tushuntirishlarining  haqiqatga  to‘g‘ri  bo‘lishiga  asosan 
rekonstruksiyaning bir necha variantlari ishlatiladi; 
–  rekonstruksiyaning  jarayoni  va  natijalari  hodisani  ko‘zdan 
kechirish bayonnomasi va unga ilova qilingan hujjatlarda qayd etiladi; 
–  bayonnomada  rekonstruksiyaning  barcha  manbalari  ko‘rsatilishi 
lozim. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  bayonnomasining 
mazmuni ushbu tergov harakatining har tomonlama olingan natijalaridan 
qisqaroq  bo‘lib,  tergov  harakatida  qilingan  tahlillar  bayonnomada  aks 
etmaydi.  Jinoyatni  ochish  va  tergov  qilish  uchun  katta  ahamiyatga  ega 
bo‘lgan  axborotning  yo‘qolishini  bartaraf  etish  maqsadida  tergovchi 
tomonidan ko‘zdan kechirish natijalari bo‘yicha tahliliy  ma’lumotnoma 
tuzilishi  maqsadga  muvofiqdir.  Ma’lumotnomada  olingan  axborotga 
baho beriladi, jinoyatni ochish bo‘yicha eng samarali yo‘nalishlar qayd 
etiladi, tegishli tusmollar tuziladi va ularni tekshirish yo‘llari ko‘rsatiladi. 
Bunday ma’lumotnoma tergov rejasini tuzishda yordam beradi.