A k a d e m I y a kriminalistik taktika

4-§. So‘roq qilishni tashkiliy jihatdan ta’minlash 
 
So‘roq  qilish  bir  necha  bosqichlardan  iborat.  Ularga  quyidagilar 
kiradi: 
– shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar bilan tanishish va shu orqali uning 
ma’lumoti to‘g‘risida axborot olish; 
–  so‘roq  qilinuvchiga  uning  protsessual  huquq  va  burchlarini 
tushuntirish; 
–  guvoh  (jabrlanuvchi)ni  yolg‘on  ko‘rsatuv  berish  yoki 
ko‘rsatuvlarni berishdan bosh tortish uchun jinoiy javobgarlikka tortilish 
to‘g‘risida ogohlantirish; 
–  gumon  qilinuvchiga  u  qanday  jinoyat  sodir  etishda 
gumonlanayotganligini  e’lon  qilib,  uning  huquq  va  burchlarini 
tushuntirish, himoya huquqlarini ta’minlash; 
– so‘roq qilinuvchining unga ish bo‘yicha ayon bo‘lgan holatlarini 
erkin  himoya  qilishda,  ya’ni  hikoya  qilish  shaklida  eshitish, 
ko‘rsatuvlarni savol-javob shaklida olish;  
–  so‘roq  jarayonini  va  natijalarini  protsessual  talablarga  asosan 
qayd qilish.  
So‘roq qilishning muvaffaqiyatli bo‘lishi unga tayyorgarlik ko‘rish 
bilan belgilanadi.  
So‘roq qilishga tayyorgarlik ko‘rish quyidagilardan iborat: 
–  so‘roq  predmetiga  taalluqli  bo‘lgan  boshlang‘ich  ma’lumotlarni 
yig‘ish; 
– so‘roqqa chaqiriladigan shaxslarning doirasini belgilash va so‘roq 
qilinuvchining shaxsini o‘rganish; 
–  so‘roqning  ketma-ketligini  va  so‘roq  qilinuvchini  chaqirish 
yo‘lini belgilash; 
– so‘roq qilish joyini tayyorlash; 
–  so‘roqni  o‘tkazish  uchun  so‘roq  qilinuvchidan  tashqari  boshqa 
shaxslarni ishtirok qilish uchun taklif etish; 
– so‘roqni texnik jihatdan tayyorgarlik holatiga keltirish; 
– so‘roq qilish rejasini tuzish; 
– so‘roq qilishga tayyorgarlik holatini tekshirish. 
So‘roq  predmetiga  taalluqli  bo‘lgan  boshlang‘ich  ma’lumotlarni 
yig‘ish  jinoyat  ishi  materiallari  asosida  o‘tkaziladi.  Shuningdek, 
tergovchi  tegishli  shaxsga  nisbatan  ichki  ishlar  organlari  yana  qanday 
materiallarga  ega  ekanligini  aniqlaydi  va  ular  bilan  tanishib  chiqadi. 
Jinoyat  ishini  o‘rganganda  quyidagi  savollar  shakllanadi:  jinoyat  ishi 

 
99 
bo‘yicha  va  so‘roq  uchun  qanday  holatlarni  aniqlash  lozim,  so‘roq 
qilinuvchi shaxs qanday axborotga ega bo‘lishi mumkin? Ayblanuvchini 
so‘roq  qilish  uchun  tayyorgarlik  ko‘rganda,  masalan,  talon-torojga  oid 
murakkab  ish  yuzasidan  so‘roqda  ishlatiladigan  barcha  materiallarni 
o‘qib  chiqib,  ularni  alohida  konspektga  ko‘chirish  lozim,  chunki  bu 
axborotlar  so‘roq  paytida  tergovchiga  kerak  bo‘ladi.  Shunda  aybla-
nuvchining  aybini  yengillashtiruvchi  va  og‘irlashtiruvchi  holatlarga 
e’tiborni qaratish maqsadga muvofiq bo‘ladi hamda bu savollar bo‘yicha 
avval  so‘roq  qilingan  shaxslarning  ko‘rsatuvlarida  ziddiyatlar  borligiga 
e’tibor  beriladi.  Har  bir  talon-toroj  qilish  epizodining  mazmuni  bilan 
tanishib chiqib, ular o‘rtasidagi aloqalarga e’tibor berish lozim. So‘roqqa 
tayyorgarlik  ko‘rganda  tergovchi  daliliy  ashyolarni  ko‘zdan  kechiradi, 
avval olingan ko‘rsatuvlar bilan tanishadi.  
So‘roqqa chaqiriladigan shaxslarning doirasini belgilash va so‘roq 
qilinuvchini  shaxsini  o‘rganish  bosqichida  avvalambor  chin  ko‘ngildan 
voqealikka  to‘g‘ri  bo‘lgan  ko‘rsatuvlar  berib  kelayotgan  shaxslar 
tergovchini qiziqtirayotgan savollar bo‘yicha so‘roq qilinadi. Chunki ular 
yordamida aniqlanishi kerak bo‘lgan faktlarning voqelikda qanday sodir 
etilgani yoki qaysi shaxslardan haqiqiy ko‘rsatuv olish imkoniyati borligi 
va  shunga  asosan  boshqa  dalillarni  baholash  mumkinligi  oydinlash-
tiriladi. Oldin, odatga ko‘ra, jabrlanuvchilar va jinoyatni o‘z ko‘zi bilan 
boshidan oxirigacha ko‘rgan shaxslar-shohidlar, keyin voqea to‘g‘risida 
xabar  bergan  yoki  gumon  qilinuvchi  va  jabrlanuvchi  to‘g‘risida 
ma’lumotga ega bo‘lgan shaxslar so‘roq qilinadi. 
Agar yagona bir epizod bo‘yicha yoki yagona bir fakt bo‘yicha bir 
necha shaxslarni so‘roq qilish imkoniyati bo‘lsa, u holda birinchi galda 
tergovni  qiziqtirgan  holat  bo‘yicha  uni  ma’qul  shart-sharoitlarda  qabul 
qilib,  eslab  qolgan,  hayotiy  tajribasi  ko‘proq  bo‘lgan  yoki  boshqa  bir 
sabablarga ko‘ra voqea to‘g‘risida to‘liq hikoya qilib beradigan shaxsni 
so‘roq qilish zarur bo‘ladi.  
So‘roq  qilinuvchining  shaxsini  o‘rganish  tergovchiga  so‘roq 
jarayonida  so‘roq  qilinayotgan  shaxsning  ichki  va  tashqi  qiyofasini, 
xatti-harakatlarini  kuzatish,  tergovchiga  ta’sir  etishga  urinishlarini 
bashorat qilish imkonini beradi.  
So‘roq qilinuvchining shaxsini o‘rganish tergovchi uni so‘roq qilish 
to‘g‘risida  bir  qarorga  kelgandan  so‘ng  amalga  oshiriladi  (tergovchi 
shaxsni  so‘roq  qilish  to‘g‘risida  taktik  qaror  chiqaradi,  shuning  uchun 
uni protsessual qaror bilan aralashtirilmaydi). U ikki bosqichga bo‘linadi: 

 
100 
1) so‘roqni o‘tkazishdan avvalgi bosqich; 
2) so‘roqni o‘tkazish jarayonidagi bosqich.  
So‘roq  qilinuvchi  to‘g‘risida  protsessual  axborot  olish  –  tergov 
harakatlari  orqali  o‘tkaziladi  (so‘roq  qilish,  ko‘zdan  kechirish,  tintuv 
o‘tkazish, ekspertiza tayinlash va hokazo). Noprotsessual axborot manba-
lariga axborot olishda ishtirok etuvchi boshqa axborot olish vositalari xiz-
mat  qiladi  (tezkor-qidiruv  faoliyati,  jamoatchilik  yordamidan  foydalanish 
va  hokazo).  Har  bir  vaziyatda  so‘roq  qilinuvchining  biografik  ma’lumot-
lari,  mehnat  faoliyati,  jamoat  joylarida  o‘zini  qanday  tutishi,  oilaviy 
muhitdagi  xulq-atvori  va  o‘ziga  xos  xususiyatlari  to‘g‘risida  bilish 
maqsadga muvofiq.  
Shaxsni  so‘roq  qilishdan  avval  uni  o‘rganishning  asosiy  yo‘llari 
sifatida quyidagilar xizmat qiladi:  
– jinoyat ishida bor bo‘lgan hujjatlarni tahlil qilish; boshqa tergov 
harakatlari  o‘tkazilganda  ma’lumotlarni  yig‘ish  (masalan,  ushbu 
shaxsning  hayot  tarzini  aniqlash  va  uni  yaxshi  taniydigan  shaxslarni 
so‘roq qilish);  
–  ish  joyi  va  o‘qish  joyi  bo‘yicha  bu  shaxsga  oid  axborotlarni 
yig‘ish, tavsifnomalar olish;  
–  ichki  ishlar  idoralari  tezkor  xodimlari  tomonidan  bu  shaxs 
to‘g‘risida ma’lumotlar olish; 
– agar so‘roq qilinuvchi avval sudlangan yoki ish bo‘yicha guvoh 
sifatida  ishtirok  etgan  bo‘lsa,  arxivda  bo‘lgan  jinoyat  ishi  materiallari 
bilan tanishish. 
Shaxsni  so‘roq  qilish  jarayonida  asosiy  e’tiborni  uning  bergan 
ko‘rsatuvlariga, og‘zaki nutqiga, ruhiy holatlariga qaratish lozim.  
So‘roqning  ketma-ketligini  va  so‘roq  qilinuvchini  chaqirish  yo‘l-
larini belgilash bir qator holatlar, jumladan, ma’lumotlarning hajmi bilan 
bog‘langan (ya’ni, bu shaxs qanday ma’lumotlarga ega va ularning hajmi 
qanday,  tergovchida  qanday  dalillar  bor,  so‘roq  qilinuvchining  bo‘lib 
o‘tgan  voqeaga  munosabati,  uning  ishning  to‘g‘ri  hal  etilishidan 
manfaatdorligi va uning ishda ishtirok etishi). So‘roqning ketma-ketligi 
isbotlanishi lozim  bo‘lgan holatlarni aniqlash ketma-ketligi, tusmolning 
ta’rifi  hamda  tusmollarni  tekshirish  rejasi  bilan  belgilanadi.  Guruhiy 
jinoyat  ishi  bo‘yicha  so‘roq  voqeaning  ikkinchi  darajali  qatnashchi-
laridan boshlanadi. Agar shaxs haqqoniy ko‘rsatuv berishni xohlamasa, 
bu  shaxsni  tergovchi  so‘roq  qiladi.  Biroq  unda  shaxsni  qoralovchi 
asoslangan  dalillar  yig‘ilgan  bo‘lishi  kerak.  Shundagina  so‘roq 
qilinuvchi shaxsdan to‘g‘ri ko‘rsatuvlar olish oson kechadi. 

 
101 
So‘roq qilinuvchi guvoh yoki jabrlanuvchi tergovchi oldiga chaqiruv 
qog‘ozi, telegramma yoki telefonogramma orqali chaqiriladi. Shuningdek, 
ular  bevosita  tergovchi  tomonidan  ham  so‘roqqa  taklif  etilishi  mumkin. 
Ba’zi bir paytlarda hudud profilaktika inspektori orqali chaqiriq qog‘ozini 
yuborish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi  va  guvohga  zudlik  bilan  so‘roqqa 
yetib  kelish  talab  qilinadi.  So‘roqqa  chaqirish  oshkor  bo‘lmasligi  kerak. 
Shuning uchun bu harakatni obdan o‘ylab bajarish lozim. Agar so‘roqning 
ziddiyatli  tusga  ega  bo‘lish  ehtimoli  bo‘lsa,  bu  holda  so‘roq  qilinuvchini 
qandaydir  bir  jamoat  zaruriyatini  asos  qilib  kutilmagan  holda  chaqirish 
kerak.  Bunday  taktika  so‘roq  qilinuvchining  o‘z  «himoya  chizig‘ini» 
yaxshi  o‘ylab  ko‘rishiga  vaqt  bermaydi.  So‘roq  qilish  uchun  so‘roqni 
tinchgina o‘tkazishni ta’minlay oladigan har qanday joyni tanlash mumkin. 
Keksa yoshdagi va xasta odamlarni so‘roqqa chaqirish maqsadga muvofiq 
bo‘lmaydi. Tergovchining o‘zi ularning oldiga borib, bunday shaxslarining 
xohishiga  binoan  (ba’zi  hollarda  tibbiyot  xodimi  ishtirokida)  so‘roq 
qilinadi.  Agar  shunday  harakatlarni  amalga  oshirish  qiyin  bo‘lsa,  bu 
shaxslarning  turar  joylari  bo‘yicha  harakatda  bo‘lgan  ichki  ishlar 
organlarining  tergovchisi  yoki  surishtiruvchiga  ushbu  shaxslarni  so‘roq 
qilish to‘g‘risida alohida topshiriq beriladi.  
So‘roq qilinish joyini tayyorlash. Odatda, so‘roq qilish tergovchining 
xonasida  amalga  oshiriladi.  Qamoqqa  olingan  shaxslarni  esa  tergov 
hibsxonalarida  (ya’ni  izolatorlarda,  yakkalash  xonasida)  so‘roq  qilinadi. 
Tergovchining  xonasidagi  holat  jiddiy  bo‘lishi  kerak  va  so‘roq 
qilinuvchining diqqatini o‘ziga jalb qilib, so‘roqqa xalaqit qiluvchi biron-
bir  narsa  bo‘lmasligi  lozim.  So‘roq  paytida  begona  shaxslar  yoki 
predmetlarning  bo‘lishi,  eshik  orqasidagi  shovqin-suron,  manzaraning 
yaqqol tasviri aks etgan oynaning yaqin bo‘lishi va so‘roq qilinuvchining 
manzaraga  qarab,  diqqati  bo‘linishi,  xonadagi  telefon  qo‘ng‘iroqlarining 
to‘xtamasdan jiringlashi yoki radiorepraduktorning ishlashi so‘roqqa ruhiy 
tomondan salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillar hisoblanadi. So‘roqqa tayyor-
garlik  ko‘rganda  bu  omillarning  barchasi  bartaraf  etilishi  yoki  hisobga 
olinishi  lozim.  So‘roqni  o‘tkazish  uchun  so‘roq  qilinuvchidan  tashqari 
tergovchi qanday shaxslarni so‘roqda ishtirok etishi to‘g‘risidagi masalani 
hal  etadi.  Umumiy  odatga  ko‘ra,  tergovchining  xonasida  so‘roq  uchinchi 
shaxslarning  ishtirokisiz  o‘tkaziladi,  ammo  ba’zi  hollarda  jinoyat-
protsessual  qonuni  so‘roqda  himoyachining,  prokurorning,  tarjimonning, 
muallimning ishtirok etishini talab qiladi.  
So‘roqda  ishtirok  etish  uchun  ekspert  taklif  etilishi  mumkin. 
Surishtiruvchi,  tergovchi,  prokuror  yoki  suddan  ruxsat  olib  ekspert 

 
102 
so‘roq  qilinuvchiga  ekspertizaga  taalluqli  savollar  berishi  mumkin 
(JPKning 68-moddasi).  
Tekshiruv va yordam ko‘rsatish  maqsadlarida tergov bo‘limi yoki 
bo‘linmasining  boshlig‘i  so‘roqda  shaxsan  ishtirok  etishi  yoki  bevosita 
so‘roqni  o‘zi  o‘tkazishi  mumkin  (JPKning  37-moddasi).  Jinoyat  ishini 
bir guruh tergovchilar tergov qilganda so‘roqda tergovchilar guruhining 
rahbari ishtirok etishi mumkin. 
So‘roqni texnik jihatdan tayyor holatga keltirish, avvalambor, dalillar 
va so‘roq qilishda kerak bo‘ladigan materiallarni tayyorlashdan iborat. Shu 
maqsadda  jinoyat  ishining  jildida  zarur  bo‘ladigan  varaqlariga  jild 
muqovasidan  tashqariga  chiqib,  ko‘zga  tashlanadigan  chiptalar  qo‘shib 
qo‘yiladi. So‘roq qilinadigan shaxslarning sxemasi tayyor qilinadi yoki unga 
fotosuratlar ilova qilinadi, daliliy ashyolar  tayyorlanadi,  protsessual hujjat-
larning blankalari tayyorlanadi. Agar so‘roq ovoz yozish tasmasiga qayd eti-
ladigan  bo‘lsa,  zarur  bo‘lgan  ovoz  uskunalari  tayyor  holatga  keltiriladi. 
Videoyozuvni amalga oshiriladigan bo‘lsa, u holda mutaxassislar chaqirilib, 
videoga olish vositasi tayyor holatga keltiriladi. 
Tayyorgarlikning yakunlovchi bosqichi – so‘roq qilish rejasini tuzish 
va so‘roq qilishga tayyorgarlik holatini tekshirishdan iborat.  
So‘roqni  o‘tkazish  rejasi  yagona  bir  harakat  uchun  tuzilib,  vaqt 
bo‘yicha katta jarayonni o‘ziga olmaydi va asosan tergov qilish rejasining 
tarkibiy  qismi  sifatida  xizmat  qiladi.  Ko‘p  epizodli  jinoyat  ishlari  va 
ayblanuvchilarning ko‘plab jinoyat ishlari, juda ko‘p buxgalter hujjatlariga 
ega  jinoyat  ishlari  bo‘yicha  yoki  bilvosita  dalillar  asosida  qurilgan  va 
shunga  asosan  aybnoma  e’lon  qilingan  jinoyat  ishlari  bo‘yicha  so‘roq 
qilinuvchi haqiqiy ko‘rsatuvlar berishdan bosh tortsa (agar so‘roq paytida 
tezkor qidiruv axborotni ishlatish zarur bo‘lsa), shuningdek, so‘roqni ovoz 
yozish yoki videoga olish uskunasiga qayd qilish kerak bo‘lsa, so‘roq reja-
sini tuzish taqozo etiladi. Shunday qilib, yozma reja tuzish zarur bo‘lmaydi 
va tergovchi so‘roqda beriladigan savollar ro‘yxati bilan cheklanadi hamda 
ularning ketma-ketligini belgilaydi.  
So‘roqqa  tayyorgarlik  ko‘rganda  savollarning  tahririga  e’tibor 
beriladi  va  ularning  ketma-ketligi  belgilanadi.  Shuning  uchun  savollar 
shakllantiriladi va taktik holatiga qarab rejaga kiritiladi. 
Maxsus  savollarni  o‘rganish  zaruriyati  bo‘lsa,  tergovchi  ishlab 
chiqarish texnologiyasi, mexanizmlarning ishlash xususiyatlari va so‘roq 
paytida ishlatiladigan atamalar bilan bevosita tanishadi.  
 

 
103 
5-§. So‘roq qilishning taktik usullari 
 
So‘roq  qilish  so‘roqqa  kelgan  shaxsni  (guvohni,  jabrlanuvchini) 
tekshirishdan  boshlanadi,  ya’ni  uning  shaxsini  tasdiqlovchi  hujjatlar 
talab  qilinadi  va  shaxs  bilan  solishtiriladi,  keyin  uning  huquq  va 
burchlari tushuntiriladi. Yolg‘on ko‘rsatuv berish yoki ko‘rsatuv berish-
dan  bosh  tortganligi  uchun  jinoiy  javobgarlikka  tortilishi  to‘g‘risida 
ogohlantiriladi  va  ish  bo‘yicha  unga  nima  ma’lum  bo‘lsa,  barchasini 
bayon qilish tavsiya etiladi. 
 So‘roq qilish quyidagi bosqichlardan iborat: 
1)  dastlabki  tergov  bosqichi  (shaxsni  tekshirish  va  huquqlarini 
tushuntirishdan iborat); 
2) erkin hikoya qilish bosqichi; 
3) so‘roq jarayonini va natijalarini qayd qilish bosqichi. 
So‘roq  qilinuvchi  erkin  hikoya  qilib  berganidan  so‘ng  so‘roqning 
mavzusi tugamaydi, chunki ba’zi holatlarga ahamiyat bermagan bo‘ladi. 
Ba’zi  hollarda  buni  shaxsning  esidan  chiqib  ketganligiga  yo‘yish 
mumkin  (ehtimol,  u  o‘zining  fikrini  yaqqol  ifodalashga  qodir  bo‘l-
maydi).  Shu  sababli  tergovchi  erkin  hikoya  qilish  bosqichidan  so‘ng 
so‘roqning  uchinchi  –  savol-javob  bosqichiga  o‘tadi,  tekshirilayotgan 
faktlar to‘g‘risida ularning aytilmaganligini hisobga olib savol beradi.  
So‘roq qilinuvchi guvohlarning qanday ko‘rsatuv berayotganlarini 
hisobga olib, ikki turga bo‘lish mumkin: 
– astoydil haqiqiy ko‘rsatuvlar berayotgan guvohlar; 
– bila turib yolg‘on ko‘rsatuv berayotgan guvohlar.  
Bu  bo‘linish  taxminiydir,  chunki  yagona  guvoh  biror  bir  fakt 
bo‘yicha  haqiqiy  ko‘rsatuvlar  berishi  mumkin.  Bundan  tashqari,  uning 
yolg‘on  ko‘rsatuvlari  anglashilmovchilik  sabablariga  ko‘ra  vujudga 
kelishi mumkin va voqealikka to‘g‘ri bo‘lmaydi. 
Shuni  ta’kidlash  joizki,  2008-yilning  31-dekabr  kuni  qabul  qilingan 
qonunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi-
ga «Guvohning advokati» deb nomlangan 66
1
-moddasining qo‘shilishi, 66-
moddasiga  o‘zgartirish  va  qo‘shimchalarning  kiritilishi  jinoyat  ishlari 
bo‘yicha guvohlarni so‘roq qilish tizimini yanada takomillashtirdi. Ushbu 
o‘zgarishlarga  ko‘ra,  guvoh  tergov  harakatlarida  advokat  bilan  birga 
ishtirok  etish,  o‘ziga  qarshi  ko‘rsatuv  bermaslik  huquqlariga  ega  bo‘ldi. 
Shu sababli guvohni so‘roq qilishda undan so‘ralayotgan hodisaning o‘ziga 
qarshi bo‘lgan qismlari to‘g‘risida savollar bermaslik maqsadga muvofiq. 

 
104 
Chin  yurakdan  to‘g‘ri  ko‘rsatuv  berayotgan  guvohni  so‘roq 
qilishning  taktik  usullari  munosabatlarni  ziddiyatsiz  bo‘lgan  ta’rifda 
saqlab,  faktlar  to‘g‘risida  undan  to‘g‘ri  va  to‘liq  axborot  olishdan 
iboratdir.  Astoydil,  haqiqiy  ko‘rsatuvlar  beruvchi  guvohga  u  unutgan 
holatlarni eslashi uchun yordam ko‘rsatish kerak. Bunday holda voqeani 
eslash uchun bog‘lanish usuli qo‘llaniladi va unga dalillar taqdim etiladi. 
Hodisa sodir bo‘lgan joyda ko‘rsatuvlar olinadi, zarur bo‘lsa ayblanuvchi 
va boshqa guvohlar bilan yuzlashtirish o‘tkaziladi. 
Yolg‘on ko‘rsatuv berayotgan guvohlarga nisbatan tergovchi bosh-
qacha taktik usullarni ishlatadi. Aynan shu guvohlar tergovda ziddiyatli 
tergov  holatini  yuzaga  keltirishadi.  Yolg‘on  ko‘rsatuv  berish  aybsiz 
shaxsning  jinoiy  javobgarlikka  tortilishiga  sabab  bo‘ladi  yoki  og‘ir 
jinoyat sodir qilgan shaxsning oqlanishiga olib kelishi mumkin. Bunday 
ko‘rsatuvlar  voqealikda  bo‘lmagan  harakatlarni  bo‘lgan  deb 
tasdiqlashdan yoki voqealikda bo‘lgan harakatlar to‘g‘risida hech qanday 
axborot bermaslikdan kelib chiqadi. 
Yolg‘on  ko‘rsatuvlar  berish  va  haqiqatni  gapirmaslik  sabablarini 
bilish  uchun  tergovchi,  avvalambor,  guvohga  uning  gumon  qilinuvchi-
ning  qilgan  harakatlari  jamiyatga  naqadar  ziyon  keltirishi  to‘g‘risida 
tushuntirishi lozim. Shuningdek, tergovning to‘liq ravishda olib borilishi 
haqiqatning  aniqlanishiga  olib  kelishi  to‘g‘risida  unga  ta’sir  ko‘rsatib, 
mantiqiy usul bilan uning yolg‘on ko‘rsatuvlari sudda chilparchin bo‘lib, 
o‘zi jinoiy javobgarlikka tortilishi ehtimoli borligini ham uqtirish kerak. 
Agar bunday guvoh o‘zboshimchalik qilib, baribir yolg‘on ko‘rsatuvlar 
berayotgan  bo‘lsa,  uning  ko‘rsatuvlari  har  bir  daqiqagacha  maydalash-
tirilishi  kerak  (detalizatsiya  uslubida),  natijada  uning  voqealikka  qarshi 
ko‘rsatuv berayotganligi yaqqol ko‘rinadi. 
 Jabrlanuvchi  sifatida  tan  olingan  shaxs  guvohni  so‘roq  qilish 
qoidalariga  asosan  so‘roq  qilinadi,  lekin  bu  so‘roqning  o‘ziga  xos 
xususiyatlari  bor.  Birinchidan,  ko‘pgina  vaziyatlarda  jabrlanuvchi  – 
jinoyatni  o‘z  ko‘zi  bilan  ko‘rgan  va  bu  jinoyat  orqali  unga  zarar 
yetkazilgan  shaxs  hisoblanadi.  Shu  bois,  u  jinoyatning  holatlari 
to‘g‘risida  xabardordir  bo‘ladi.  Uning  ko‘rsatuvlari  ko‘pincha  to‘liq 
bo‘ladi.  Jabrlanuvchining  ko‘rsatuvlari  sodir  etilgan  voqea  to‘g‘risida 
to‘liq  tushuncha  hosil  qilishga  imkon  beradi,  tusmollar  tuzishga  va 
dalillarni aniqlashga yordam beradi. 
 Ikkinchidan, jabrlanuvchi bu jinoyat ishining natijalaridan manfaatdor 
bo‘lib, tergovchiga yordam qilishga harakat qiladi. Lekin, ko‘pincha, uning 
o‘ziga ruhiy, ma’naviy yordam ko‘rsatish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agar 

 
105 
jabrlanuvchi  jinoyat  qilishga  gijgijlagan  shaxs  bo‘lsa,  uning  ko‘rsatuvlari 
voqealikka to‘g‘ri bo‘lmasligi mumkin. Ammo bir vaqtda jabrlanuvchining 
jinoyat  ishi  bo‘yicha  manfaatdorligi  va  unga  betaraf  bo‘lmasligi  uning 
bergan  ko‘rsatuvlariga  ishonmaslik  hollarini  keltirmasligi  zarur.  Shuning 
uchun uning ko‘rsatuvlarini hisobga olmaslik yoki ularni shubha ostiga olish 
mumkin emas (agarda shubha hech qanday asoslarga ega bo‘lmasa). 
Uchinchidan, jabrlanuvchining ko‘rsatuvlari – uning huquqi bo‘lib 
qolmasdan, balki uning protsessual burchi hamdir. Jabrlanuvchi o‘zining 
ko‘rsatuvlarida o‘ziga berilgan savollarning chegaralaridan oshib, fikr va 
mulohazalarini bayon qilishga, xulosalar chiqarishga va jinoyat bo‘yicha 
tegishli taxminlar qilishga haqli. 
To‘rtinchidan,  jabrlanuvchining  guvohdan  farqi  shundaki,  uning 
protsessual  huquqlari  kengroq.  Jabrlanuvchining  ko‘rsatuvlari    o‘zining 
jinoyatdan poymol bo‘lgan huquq va manfaatlarining qalqoni bo‘lib qoladi. 
Ish bo‘yicha har qanday vaqtda u o‘zining ko‘rsatuv berish huquqidan foy-
dalanishi mumkin. U tashabbus ko‘rsatib, jinoyatni ochishda, ayblanuvchini 
fosh qilishda va da’vosining qondirilishida tergovchiga faol yordam beradi. 
Har  qanday  jabrlanuvchi  o‘zining  ko‘rsatuvlarini  to‘g‘ri  va 
voqelikka  mutanosib  qilib  ko‘rsatishga  ojizdir.  Tergov  amaliyotida 
shunday hollar uchraydiki, ba’zi bir jabrlanuvchilar u yoki bu sabablarga 
ko‘ra 
to‘g‘ri 
ko‘rsatuv 
bermaydilar. 
Bu 
holat 
ularning 
anglashilmovchiligi  natijasida  yuz  berishi  mumkin.  Masalan,  ular 
yanglishib (biroq yanglishganlarini mutlaqo bilmasdan) ayblanuvchining 
hisobidan  o‘ziga  keltirilgan  zararni  qoplash  maqsadlarida  shunday 
ko‘rsatuv  berishlari  mumkin.  Ba’zan  ular  jinoyat  ishida  o‘zlarining 
qilgan  ishlarini  berkitish  maqsadida  yolg‘on  ko‘rsatuv beradilar.  To‘liq 
bo‘lmagan ko‘rsatuvlarni odatda jinsiy erkinlikka qarshi qaratilgan jinoiy 
hodisalar  bo‘yicha  so‘roq  qilinadigan  jabrlanuvchilar  beradi,  chunki 
bo‘lib  o‘tgan  jinoyat  ularni  ruhiy  ezadi  va  jinoyat  detallari  to‘g‘risida 
batafsil  axborot  berishdan  uyalib,  sodir  etilgan  isnodni  oshkora 
qilmaslikka harakat qiladilar.  
Jabrlanuvchini  ilk  bor  so‘roq  qilganda  unga  keltirilgan  moddiy 
zararning  ta’rifi  va  miqdorini  aniqlash  lozim. Ba’zi  hollarda  jabrlanuv-
chilar g‘araz niyatlarda keltirilgan zarar miqdorini oshirib ko‘rsatadilar. 
Ammo  bu  har  bir  jabrlanuvchi  to‘g‘risida  zarar  miqdorini  oshirib 
ko‘rsatadi deb xulosa chiqarish noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki ular jinoyatdan 
zarar ko‘rsalar ham avvalambor o‘zlarini koyiydilar va aziyat chekadilar. 
Jabrlanuvchini  so‘roq  qilish  yakunida  ogohlantirish  zarur. 
Ogohlantirishning  mazmuni  shundan  iboratki,  agar  jabrlanuvchi  ish 

 
106 
bo‘yicha  qandaydir  bir  vaziyat  yoki  holatni  eslasa  va  bu  axborot  ish 
bo‘yicha  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lishini  taxmin  qilsa,  u  holda 
tergovchining oldiga kelib, bu to‘g‘rida batafsil gapirib berishi lozim va 
natijada u yangi ko‘rsatuvlar bergan hisoblanadi. 
Ba’zan jinoyat to‘g‘risida soxta xabar berish ham uchraydi. Bunday 
holatlar talon-torojni yashirish, davlat yoki jamoat  mulkini yoxud katta 
ahamiyatga  ega  hujjatni  yo‘qotish,  kamomadni  yashirish,  o‘zi  uchun 
moddiy  manfaatga  ega  bo‘lish  va  boshqa  asoslarga  ko‘ra  sodir  etiladi. 
Ushbu  vaziyatlarda  voqea  sodir  bo‘lgan  joyni  batafsil  ko‘zdan 
kechirishdan  so‘ng  jinoyat  ishi  qo‘zg‘atiladi,  eksperiment  o‘tkazilib, 
guvohlarning  ko‘rsatuvlarini  olgandan  keyin  jinoyat  to‘g‘risida  xabar 
bergan odamni so‘roq qilib, uning ko‘rsatuvlari boshqa tergov harakatlari 
natijalari  bilan  solishtiriladi.  «Soxta  jinoyat»  to‘g‘risida  xabar  bergan 
shaxsni fosh qilish uchun uni batafsil detalli ravishda so‘roq qilish, kerak 
bo‘lsa,  qayta  so‘roq  o‘tkazish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Negaki, 
yolg‘onni  oxirigacha  to‘la  o‘ylab  chiqish  mumkin  emas  va  yolg‘on 
axborotni  esda  saqlash  ham  qiyin  masaladir.  Shunga  asosan  yolg‘on 
ko‘rsatuv fosh bo‘ladi. 
Jabrlanuvchining  ishdan  manfaatdorligi,  o‘ziga  xos  ruhiy  holati, 
jinoyat  bo‘lgan  vaqtda  unga  nisbatan  tergovchining  munosabati  uning 
ko‘rsatuvlariga  alohida  tus  beradi  va  tergovchidan  jabrlanuvchining 
ko‘rsatuvlarini  aniqlashtirib,  detallashtirishni  taqozo  etadi.  Bu  esa 
tegishli  axborotga  uning  qayerdan  ega  bo‘lganligini  bilish  hamda  uni 
tekshirish uchun kerakli ma’lumotlarni olishdan iborat bo‘ldi. 
Gumon  qilinuvchi  va  ayblanuvchini  so‘roq  qilish  taktikasi. 
Gumon  qilinuvchini  so‘roq  qilishning  protsessual  tartibi  ayblanuvini 
so‘roq  qilish  tartibidan  farq  qilmaydi.  Ammo  gumon  qilinuvchi  va 
ayblanuvchini  so‘roq  qilish  taktikasi  bir  emas.  Gumon  qilinuvchida 
obyektiv axborotni yashirish bo‘yicha o‘zini muhofaza qilish xususiyati 
yaqqol  ko‘zga  tashlanadi.  Tergovchiga  nisbatan  u  xavfsirab  va 
ehtiyotkorlik bilan qaraydi. Shuning uchun tergovchi uning ish bo‘yicha 
qanday axborotlarga ega ekanligini bilishga harakat qiladi.  
Gumon  qilinuvchi  ko‘rsatuvlar  berishga  haqlidir.  Bu  uning  pro-
sessual huquqi. U bergan ko‘rsatuvlari bilan o‘ziga qaratilgan shubhaga 
qalqon  bo‘ladi.  Gumon  qilinuvchi  surishtiruv  organlari  yoki  tergovchi 
bilan birinchi bor uchrashgan payti so‘roq qilinadi. Shu vaqtda tergovchi 
unga  qarshi  qanday  dalillar  bilan  qurollanganligini  bilmaydi  va 
javobgarlikdan qochishga harakat qiladi. Gumon qilinuvchini qo‘qqisdan 
so‘roq  qilish  oqibatida  g‘aflatda  qoldirish  uning  u  yoki  bu  tusmolni 

 
107 
o‘ylab  chiqishiga  imkon  bermaydi  (agarda  uni  avvalroq  o‘ylab 
chiqarmagan  bo‘lsa)  va  uning  tergovchida  bo‘lgan  dalillarga  baho 
berishga vaqti ham bo‘lmay qoladi.  
Jinoyat  ishi  uchun  gumon  qilinuvchini  daliliy  ashyo  bilan  ushlab 
olish  vaziyati  katta  ahamiyatga  ega.  Ushlab  olingan  gumon  qilinuvchi 
xohlasa-xohlamasa  holatni  tushuntirishi  kerak  bo‘ladi.  Lekin  ruhiy 
tomondan tayyorlanmagan holda oxirida haqiqiy ko‘rsatuvlarni berishga 
majbur bo‘ladi.  
Gumon qilinuvchini so‘roq qilishga tayyorgarlik ko‘rish tergovchi 
tomonidan  qisqa  vaqt  ichida  o‘tkazilishi  lozim.  Ko‘pincha,  u  gumon 
qilinuvchining shaxsi to‘g‘risida hajmi bo‘yicha eng kam axborotga ega 
bo‘ladi va so‘roq paytida ma’lum bir taktik usullarni qo‘llab, maqsadga 
muvofiq  harakat  qiladi.  So‘roqning  predmeti,  uni  o‘tkazish  joyi 
aniqlashtiriladi  va  agar  ushlab  olingan  shaxslar  bir  necha  bo‘lsa, 
savollarning  ketma-ketligi  belgilanadi.  Gumon  qilinuvchini  so‘roq 
qilishga  tayyorgarlik  ko‘rish  ziddiyatli  tergov  holatini  keltirib 
chiqarmaslik  maqsadida  ham  amalga  oshiriladi.  Shuningdek,  bunda 
gumon qilinuvchi qanday ruhiy qarshilik ko‘rsatishi va uni bartaraf qilish 
choralari  ham  hisobga  olinadi.  Tergovchining  so‘roq  qilinuvchidan 
nimani va axborotni qanday ketma-ketlikda aniqlash kerakligini, qanday 
dalillarni  ishlatish  zarurligini  bilmasdan  va  so‘roqqa  tayyorgarlik 
ko‘rmasdan  so‘roqni  boshlashi  maqsadga  muvofiq  emas.  Aks  holda,  u 
tergov xatosiga yo‘liqadi va gumon qilinuvchi ish bo‘yicha hech qanday 
dalillarga  ega  emasligini  payqab,  o‘zining  «himoya  chizig‘ini» 
mustahkamlaydi,  ba’zi  bir  vaziyatlarda  ochiqdan  ochiq  hujumga  o‘tib, 
qonuniy ravishda jinoiy jazodan qochishga muvaffaq bo‘ladi. 
Gumon  qilinuvchini  so‘roq  qilish  uning  shaxsini  hujjatlar  asosida 
tasdiqlashdan  boshlanadi.  Agar  hujjatlari  bo‘lmasa,  u  holda  bu  shaxsni 
yaxshi taniydigan kishilarning shahodatidan hamda IIV Axborot markazida 
kriminalistik  ro‘yxatlarga  qarab  aniqlanadi.  Gumon  qilinuvchini  so‘roq 
qilish  bayonnomasining  anketa  ma’lumotlari  qismini  to‘ldirganda,  keyingi 
paytlarda u qayerda istiqomat qilganligi, qayerda ishlaganligi, nima uchun 
shahardan chiqib ketganligi aniqlanadi.  
Shundan  so‘ng  undan  bo‘lgan  joylarida  (shaharlarda)  jinoyat  sodir 
qilganmi,  ichki  ishlar  idoralari  xodimlari  tomonidan  qo‘lga  olinganmi, 
qidiruvda bo‘lmaganmi degan savollarga javob olish lozim. 
Gumon qilinuvchi bilan birinchi marotaba uchrashganda unga yolg‘on 
ko‘rsatuvlar  berishdan  voz  kechish  va  kelgusida  agar  u  yolg‘on  ko‘rsatuv 
bersa,  bu  ko‘rsatuvdan  ajralish  unga  qiyinchilik  tug‘ilishini  tushuntirish 

 
108 
kerak.  Odatda,  jinoyatga  aloqador  bo‘lmagan  shaxs  o‘zi  haqida  batafsil 
ko‘rsatuvlar beradi va hech narsani  yashirmaydi. Jinoyatchini ushlab olish 
holatlaridan  tashqari,  o‘zining  jinoyatga  aloqador  emasligi  to‘g‘risida 
tegishli yo‘llarni ko‘rsatadi. Jinoyatga aloqador gumon qilinuvchi javobgar-
likdan qochishga urinsa ham, shubhani asossiz vajlar bilan bartaraf etishga 
harakat  qiladi  yoki  ko‘rsatuv  berishdan  umuman  bosh  tortadi,  uydirma 
familiyani to‘qiydi. O‘zining alibisi to‘g‘risida bayon qiladi (alibi shaxsning 
jinoyat  paytida  boshqa  joyda  bo‘lganligini  bildiradi).  Har  bir  shunday  vaj 
detalli savollar qo‘yilishi bilan tekshirilishi va uning ko‘rsatuvlarini jinoyat 
ishi  materiallari  bilan  solishtirishi  lozim.  Gumon  qilinuvchining  ko‘rsa-
tuvlarini tekshirish uchun uni vaji (alibisi) bo‘yicha qayta so‘roq o‘tkaziladi. 
Faktlarni  aniqlash  ketma-ketligi  o‘zgaradi,  shu  ko‘rsatuvlardagi 
noaniqliklarni va ziddiyatlarni bilishga yordam beradi. 
Ayblanuvchini  so‘roq  qilishning  umumiy  qoidalari  JPKning  109-
113-moddalarida  qayd  etilgan.  Unga  asosan,  tergovchi  ayblanuvchiga 
uni jinoyat ishi bo‘yicha ayblanuvchi tariqasida ishtirok etish uchun jalb 
qilish  to‘g‘risidagi  qaror  bilan  tanishtirganidan  so‘ng  zudlik  bilan  (ayb 
e’lon  qilingandan  keyin)  so‘roq  qilishi  taqozo  etiladi.  Agar  qandaydir 
sabablarga  ko‘ra  bunday  harakatlarni  amalga  oshirish  qiyin  bo‘lsa, 
tergovchi tomonidan bu haqda bayonnoma rasmiylashtiriladi.  
Taktik  jihatdan  ayblanuvchidan  haqiqiy  ko‘rsatuvlar  olish  juda 
muhim.  Chunki  bu  voqea  to‘g‘risida  aniq  manbaga  ega  bo‘lib,  jino-
yatning sababi, ayblanuvchini tasdiqlaydigan shaxslarning nomi, boshqa 
dalillarni  keltirishga  imkon  yaratib,  tergovchiga  noma’lum  bo‘lgan 
vaziyatlarni aniqlashga yordam beradi. 
Ayblanuvchini so‘roq qilishga tayyorgarlik ko‘rish va so‘roq qilish 
ma’lum xususiyatlarga ega. Ayblanuvchi, avvalambor, gumon qilinuvchi 
sifatida dastlab shu tergovchi tomonidan so‘roq qilingan bo‘lishi mumkin. 
Bir tarafdan, bu so‘roqqa tayyor bo‘lishga yordam beradi, boshqa tarafdan 
esa,  so‘roqni  o‘tkazish  ma’lum  bir  murakkablikka  duch  keladi.  Chunki 
tergovchi  avval  ishlatgan  dalillarni  ayblanuvchiga  takroran  ko‘rsatadi 
(gumon qilinuvchi bo‘lganida bu dalillar ilk bor ko‘rsatilgan edi). Shuning 
uchun  avval  gumon  qilinuvchi  bilan  o‘tkazilgan  barcha  so‘roqlardagi 
ko‘rsatuvlar  yaxshi  tahlil  etilishi  va  bo‘lajak  so‘roqning  taktikasi 
shakllantirilishi lozim.  
Ayblanuvchini  so‘roq  qilish  uni  ayblanuvchi  tariqasida 
javobgarlikka  tortish  to‘g‘risidagi  qaror  bo‘yicha  o‘z  aybiga  iqror 
bo‘lishi  borasidagi  savol  bilan  boshlanadi  va  shundan  so‘ng  aybnoma-
ning mazmuni bo‘yicha ko‘rsatuv berish tavsiya etiladi. Ushbu savolga 

 
109 
ayblanuvchi  qanday  javob  berishi  qarab  uni  so‘roq  qilish  taktikasi 
belgilanadi.  Ayblanuvchining  unga  e’lon  qilingan  aybnomaga  bo‘lgan 
munosabati  va  bergan  ko‘rsatuvlarining  voqelikka  to‘g‘riligi  bo‘yicha 
so‘roq qilishda tergovchi quyidagi beshta asosiy tipik holatlardan biriga 
duch kelishi mumkin:  
1)  ayblanuvchi  o‘zi  sodir  etgan  jinoyatda  aybiga  to‘la  iqror 
bo‘lib,  voqea  to‘g‘risida  to‘liq  va  obyektiv  ko‘rsatuvlar  bersa  va  bu 
axborot ish materiallaridagi faktlar bilan mutanosib bo‘ladi; 
2)  ayblanuvchi  o‘zini  aybdor  hisoblab  ko‘rsatuv  beradi,  ammo 
uning  ko‘rsatuvlarida  jinoyat  ishi  materiallari  bilan  qarama-qarshi 
ma’lumotlar bo‘ladi; 
3)  ayblanuvchi  o‘zini  qisman  aybdor  deb  iqror  bo‘ladi  va  ish 
bo‘yicha yig‘ilgan materiallarga qaraganda qarama-qarshi ma’lumotlarni 
o‘z ko‘rsatuvlarida bayon etadi; 
4)  ayblanuvchi  o‘zini  aybdor  hisoblamaydi  va  buning  sababini 
tushuntiradi; 
5)  ayblanuvchi  o‘zini  aybdor  hisoblamaydi  va  ko‘rsatuv 
berishdan bosh tortadi. 
Agar  ayblanuvchi  o‘z  aybiga  to‘la  iqror  bo‘lsa,  tergovchi  undan 
yanada  og‘irroq  jinoyat  sodir  etganligi  uchun  va  uni  oshkora  qilmaslik 
niyatida  unga  ayb  sifatida  qo‘yilgan  boshqa  jinoyatlarda  to‘la  iqror 
bo‘lganligi  bo‘yicha  savol  beradi.  Bunda  ayblanuvchining  ko‘rsatuvlarini 
boshqa dalillar bilan mustahkamlashi zarur bo‘ladi. 
Ayblanuvchini  so‘roq  qilganda  eng  samarali  so‘roq  qilish  uslubi 
uning  bergan  ko‘rsatuvlarini  maydalashtirish  hisoblanadi.  Bu  usul 
ayblanuvchining  sodir  etgan  jinoyatini  bosqichma-bosqich  qanday 
bo‘lganligini  nazorat  qilib  borishga  imkon  beradi  va  uning  harakatlari 
mantiqqa to‘g‘riligini tekshirishga yordam beradi. Bunday so‘roqqa ish 
bo‘yicha  isbotlanishi  lozim  bo‘lgan  va  ishga  katta  ta’sir  ko‘rsatuvchi 
hollarni  o‘tkazib  yuborish  mumkin  emas  va  bunda  tergovchini  aldash 
hollari  yaqqol  seziladi.  Ko‘rsatuvlarni  maydalashtirganda  jinoyatda 
qatnashgan,  unga  gijgijlagan  va  jinoyat  to‘g‘risida  xabar  bermagan 
shaxslarni  aniqlash  osonlashadi.  Bundan  tashqari,  o‘g‘irlangan  mulk 
qayerda  yashirilganini,  yangi  dalillarni  va  ayblanuvchining  ko‘rsatuv-
larini tasdiqlovchi ma’lumotlarni aniqlash mumkin. 
Ayblanuvchini  so‘roq  qilishda  ishlatiladigan  boshqa  taktik  usul  uni 
qayta  so‘roq  qilish  usuli  bo‘lib,  ayblanuvchining  ko‘rsatuvlarini  tekshi-
rishda  yordam  beradi.  Ayblanuvchi  avval  bergan  ko‘rsatuvlari  bo‘yicha 
qayta so‘roq qilinadi. Qayta so‘roqdagi detallashtirish, ya’ni ko‘rsatuvlarni 

 
110 
maydalashtirish usulini so‘roq qilinuvchining birinchi bergan ko‘rsatuvlari 
bilan solishtirganda, qarama-qarshiliklarni aniqlash mumkin. 
Ayblanuvchini so‘roq qilganda, agar u  haqqoniy ko‘rsatuvlar ber-
masa, uni chalg‘itadigan fikrlar bilan ovora qilish lozim. Masalan, uning 
avval sudlanganligi va jazoni qayerda o‘taganligi, qayerda yashaganligi 
va  ishlaganligi  to‘g‘risida  so‘rab,  keyin  unga  ish  bo‘yicha  mavjud 
alohida  dalillarni  taqdim  etish  yo‘li  bilan  haqqoniy  ko‘rsatuv  berishga 
undash ko‘zlangan maqsadga erishishga yordam berishi mumkin. 
So‘roq  qilinuvchi  munosabatining  tergovchiga  nisbatan  salbiy 
tarafga o‘zgarishi – juda murakkab ruhiy jarayondir. Bu dastavval uning 
umumiy hayajonlanishi va ishonchsizligida, keyin esa haqiqatni oshkora 
qilish  uchun  ehtiyotkorlikni  namoyish  qilishida  ko‘rinadi.  Odatga  ko‘ra, 
ayblanuvchining  bir-biriga  qarshi  bo‘lgan  fikrlarni  haqiqatni  tergovchiga 
oshkor etish kerakligi yoki mumkin emasligi holatini shakllantiradi. 
Ayblanuvchini  fosh  qilish  uchun  (agar  aybiga  iqror  bo‘lmasa)  ish 
bo‘yicha  aniqlangan  qoralovchi  dalillarni  ishlatish  mumkin.  Tergov 
amaliyotida ayblanuvchiga shunday dalillarni taqdim etishning ikkita yo‘li 
bor:  avvalambor,  arzimas  faktlardan  boshlab,  keyinroq  ma’lum  va  katta 
ahamiyatga ega bo‘lgan dalillar taqdim etiladi yoki birdaniga ayblanuvchiga 
katta  isbot  kuchiga  ega  bo‘lgan  dalillar  taqdim  etiladi.  Agar  yagona  usul 
muvaffaqiyatga erish uchun yetishmasa, boshqa yangi dalillarni ishlatishga 
to‘g‘ri keladi, ammo so‘roqni tamom qilish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. 
Agar  shubhani  asoslovchi  bilvosita  isbotlar  kuchli  bo‘lsa,  har  bir  shunday 
dalilni tergovchi ayblanuvchiga alohida ko‘rsatib, har biri bo‘yicha batafsil 
ko‘rsatuvlar  olishi  zarur.  Agar  shubhani  asoslovchi  bilvosita  dalillarning 
kuchi yetarli bo‘lmasa, ularning barchasini yig‘ish kerak. Yig‘ilgan shaklda 
ularni ayblanuvchiga ko‘rsatish ijobiy natijalar beradi (agar yig‘ilgan dalillar 
ayblanuvchi  tomonidan  har  qanday  yo‘llar  bilan  yashirilgan  jinoyatning 
holatlarini ochiq tarzda oshkor qilsa). 
Agar ayblanuvchi haqiqiy ko‘rsatuvlar berishni istamasa, unga u yoki 
bu  dalilning  yoki  ekspert  xulosasining  yoxud  daliliy  ashyolarning 
ahamiyatini  tushuntirish  zarur.  Bir  qator  hollarda  ayblanuvchi  o‘z  aybiga 
iqror bo‘lishi uchun vaqt kerak bo‘ladi. 
Agar jinoyat ishi bo‘yicha bir necha ayblanuvchilar o‘tadigan bo‘lsayu 
va ularning hech biri o‘z aybiga iqror bo‘lmasa, ammo jinoyat ishi bo‘yicha 
ularning  aybini  tasdiqlovchi  dalillar  mavjud  bo‘lsa,  quyidagi  taktik  usulni 
qo‘llash  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Jinoiy  guruhning  biron-bir  a’zosidan 
ikkinchi  darajali  fakt  bo‘yicha  haqiqiy  ko‘rsatuv  olinadi.  Shundan  so‘ng 
yuzlashtirishda  jinoiy  guruhning  boshqa  qatnashchisi  bilan  bu  faktni 

 
111 
takrorlash  tavsiya  etiladi.  Shunga  asosan,  ikkinchi  jinoyat  guruhi 
qatnashchisining  holati  nomuvozanat  holga  keltirilib,  undan  haqiqiy 
ko‘rsatuvlar olish imkoniyati paydo bo‘ladi. 
O‘z  aybiga  iqror  bo‘lmaydigan  ayblanuvchiga  uning  harakatlari 
salbiy oqibatlarga olib kelishi tushuntiriladi. Masalan, agar o‘g‘irlangan 
mulk  qaytarilmasa,  uning  mulki  xatlanishi  lozim  bo‘lib,  unga  qarshi 
fuqaroviy  da’vo  taqdim  etiladi.  Ba’zan  bu  harakatlar  ayblanuvchini 
haqiqiy ko‘rsatuv berishga majbur etadi. 
Agar  ayblanuvchi  tergovchi  bilan  o‘ta  ziddiyatli  holatga  tushgan 
bo‘lsa,  uni  fosh  qilish  yuzlashtirish  va  uning  aybini  tasdiqlovchi  boshqa 
dalillarni ko‘rsatish orqali amalga oshiriladi. Ba’zi hollarda ayblanuvchi o‘z 
aybiga iqror bo‘lmasdan, yuzlashtirishda ham haqiqiy ko‘rsatuv bermaydi. 
Bunday hollarda yuzlashtirishdan so‘ng uning o‘zini so‘roq qilish lozim. 
Bir  necha  marotaba  sudlangan  retsidivistni  so‘roq  qilish  o‘ziga  xos 
xususiyatlarga  ega.  Chunki  bu  shaxs  tergovchi  bilan  muloqot  qilganda 
ziddiyatli  vaziyatni  vujudga  keltiradi.  O‘zini  jinoyat  bilan  bog‘liqligini 
yashirish niyatida retsidivistlar so‘roqda har xil nayranglar o‘ylab topadilar, 
boshqa  bir  odamni  aybdor  qilib  ko‘rsatadilar,  ko‘rsatuv  berishdan  bosh 
tortadilar,  tergovchining  obro‘sini  to‘kishga  harakat  qiladilar.  Shunday 
vaziyatlarda  retsidivistning  jinoyat  kodeksi  bilan  tanish  bo‘lgani  hamda 
jinoyat protsessi va tergov taktikasi to‘g‘risidagi bilimlari borligi kabi o‘ta 
nozik holatlarni hisobga olish zarur. Shuning uchun ular u yoki bu dalil-
larning  ahamiyatini  yaxshi  anglagan  bo‘ladilar.  Ziddiyatli  vaziyatni  yo‘q 
qilish  uchun  so‘roqning  dastlabki  bosqichida  tergovchi  «suhbat  qurish» 
taktik  usulini  ishlatishi  mumkin  yoki  ayblanuvchi  bilan  o‘zi  o‘rtasidagi 
ruhiy  va  mantiqiy  devorni  «yo‘q  qilish»,  «kuchlanishni  bartaraf  etish», 
«hamma  narsaga  tushunish  bilan  qarash»  va  shu  kabi  samarali  usullarni 
qo‘llashi mumkin. 
Retsidivistni  so‘roq  qilish  uchun  tayyorgarlik  ko‘rganda  uning 
qochib ketishi, tergovchiga hujum qilishi va dalillarni yo‘q qilishga olib 
keluvchi  sharoitlarni  bartaraf  etish  lozim.  Bunday  xavfsizlik  choralari 
sifatida so‘roqda qo‘riqlovchining bo‘lishini, xonaning oynalarida temir 
panjaralarning borligini, dalillarning fotonusxalari mavjudligini e’tiborga 
olish kerak. Stol ustida ayblanuvchini qiziqtiradigan narsalar va jarohat 
yetkazishi mumkin bo‘lgan obyektlar bo‘lmasligi lozim.  
 Retsidivistni  so‘roq  qilganda  quyidagi  usullar  yordam  berishi 
mumkin: 
 –  tergovga  ma’lum  bo‘lgan  faktlarni  so‘roq  qilinuvchiga  xabar 
qilmaslik; 

 
112 
– ayblanuvchiga jinoiy guruhning boshqa qatnashchilarining holati 
to‘g‘risida vaqtincha xabar qilmaslik, tergovchining ish bo‘yicha bo‘lgan 
reja va intilishlari to‘g‘risida oshkor etmaslik; 
– yuzlashtirishlar o‘tkazish; 
– ayblanuvchining aybini oshkor qiluvchi xatti-harakatlar bo‘yicha 
birdaniga savollarni qo‘yish; 
– ko‘rsatuv ziddiyatlarini yuzaga chiqarish uchun maydalashtirish; 
– dalillarni har xil ketma-ketlikda taqdim etish; 
–  ayblanuvchining  diqqatini  boshqa  narsaga  jalb  etib,  shu 
to‘g‘risida so‘roq qilish (bunday usul shundan iboratki, tergovchi asosiy 
savolga haqiqiy javob olmasligini bilib, niqoblash usulida «xavfsizroq» 
savollar beradi va undan bilvosita asosiy savolga javob oladi); 
– bir necha kun o‘tgandan so‘ng qayta so‘roq qilish (bu so‘roqning 
boisi  shundan  iboratki,  yolg‘on  axborotlar  vaqt  o‘tishi  bilan  esdan 
chiqadi); 
–  so‘roq  davomida  namoyish  qilish  usulini  ishlatish  (so‘roq 
qilinuvchining tarjimai holiga oid savollarni yaxshi bilganligi to‘g‘risida 
tergovchi o‘zining bilimlarini namoyish qiladi); 
–  so‘roq  qilinuvchiga  ehtimolga  yaqin  bo‘lgan  hodisaning  ketma-
ketligini  birma-bir  bayon  etish  lozim  (tergovchi  o‘zida  yetarli  isbot-
dalillar  unga  o‘qib  berishi,  ular  yig‘ilgan  bo‘lsa,  ketma-ket  namoyish 
qilishi mumkin); 
–  so‘roq  qilinuvchiga  nisbatan  uning  ko‘rsatuvlaridagi  bor 
ziddiyatlardan yoki unga qarshi bo‘lgan dalillardan foydalanish. 
Retsidivistni  so‘roq  qilganda  boshqa  ayblanuvchi  va  guvohlarning 
ko‘rsatuvlarini ovoza qilish barcha  ijobiy va salbiy holatlarni hisobga olib 
amalga oshirilishi lozim. Chunki bu ko‘rsatuvlarni residivist o‘z manfaatlari 
yo‘lida  ishlatishi  ham  mumkin.  Retsidivistga  har  tomonlama  to‘la 
tekshirilgan va yetarli dalillarga ega bo‘lgan axborotni o‘qib berish lozim. 
Shuning  uchun  unga  shubhali  ko‘rsatuvlarni  o‘qib  berish  tavakkal  qilish 
hisoblanadi.  Agar  retsidivist  gumon  qilinuvchi  sifatida  so‘roq  qilinganida 
o‘zini  jinoyatda  ishtirok  etganligini  inkor  qilgan  bo‘lsa,  tergovchi  uni 
ayblanuvchi  sifatida  so‘roq  qilganda  inkor  qilayotgan  aybini  tasdiqlovchi 
dalillardan boshlashi maqsadga muvofiqdir. Retsidivistlar so‘roq paytida jar-
gon  so‘zlardan  foydalanishi  mumkin.  Ushbu  jargon  so‘zlarni  tergovchi 
bilishi shart, aks holda retsidivistni tushunishi qiyin bo‘ladi. 
So‘roq bayonnomasini har qanday ayblanuvchi  kabi retsidivistning 
o‘zi o‘qishi zarur. Aks holda u sud zalida so‘roqdan keyin o‘zini bayon-
noma  bilan  tanishtirilmaganligi  va  uning  ko‘rsatuvlari  bayonnomada 

 
113 
noto‘g‘ri  yozilganligi  to‘g‘risida  ig‘vo  tarqatishi  mumkin.  Bayonnoma 
bilan tanishib chiqqanligi to‘g‘risida ayblanuvchi-retsidivist o‘z qo‘li bi-
lan imzo chekib, bu faktni tasdiqlashi va tegishli yozuvlarni yozishi kerak. 
Tergovchi bu tasdiqnomaning qanday yozilganligini tekshirishi lozim. 
Voyaga yetmaganlarni so‘roq qilish taktikasi. Voyaga yetmaganlarni 
so‘roq  qilish  ham  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Chunki  bolalar  va 
o‘smirlarning  ruhiy  holatlari  va  ularning  yoshi  bunga  asos  bo‘la  oladi. 
Shuning  uchun  voyaga  yetmaganlarni  so‘roq  qilish  qo‘shimcha 
protsessual kafolatlarga ega. Uni o‘tkazish esa o‘ziga xos taktik usullarni 
taqozo  etadi.  Voyaga  yetmagan  shaxsni  so‘roq  qilishning  maqsadi  – 
jinoyat  va  uning  holatlari  to‘g‘risida  ko‘rsatuvlar  olishdan  tashqari, 
voyaga  yetmagan  shaxsga  tarbiyaviy  ta’sir  ko‘rsatishdan  iborat. 
Tergovchi  voyaga  yetmagan  shaxsni  so‘roq  qilishga  tayyorgarlik  ko‘r-
ganda ishni umumiy savollarni o‘rganishdan boshlaydi. Voyaga yetmagan 
guvohlarni  so‘roq  qilishdan  avval  guvohni  tarbiya  qilgan  mikromuhitni, 
uning  yoshini  o‘rganadi  va  yoshi  kichik  guvohni  so‘roq  qilish  uchun 
kimni  ishtirokchi  sifatida  jalb  etish  masalasini  hal  etadi.  Ba’zi  hollarda 
tergovchi  dastavval  ota-onasi  yoki  muallimlaridan  yosh  guvohning 
tavsifnomasi, rivojlanishi va qiziqishlari to‘g‘risida axborot oladi.  
 Voyaga  yetmagan  shaxsni  to‘la  o‘rganish  uchun  u  to‘g‘risida 
maktabdan (agar u ishlasa, ish joyidan) tavsifnoma so‘rash lozim. So‘roq 
qog‘ozini maktab yoki ish joyiga yuborib, uning rahbariyatiga bu so‘rov 
qayerga  talab  qilinayotgani  bildiriladi,  tavsifnoma  to‘liq  va  obyektiv 
bo‘lishi  to‘g‘risidagi  talab  hujjatda  qayd  etiladi.  Chunki  amaliyotda 
noobyektiv  tavsifnomalarni  tergovchiga  taqdim  etish  holatlari,  afsuski, 
ko‘p uchraydi. 
 16 yoshga yetmagan bolalar, odatda, ota-onasi yoki qonuniy vakillari 
orqali  so‘roqqa  taklif  qilinadi.  Voyaga  yetmagan  shaxsni  boshqacha 
tartibda  ham  so‘roqqa  chaqirish  mumkin,  lekin  bunday  hol  ish  bo‘yicha 
vujudga kelgan vaziyat bilan belgilanadi. Chaqiriq qog‘ozining yuborilishi 
va  so‘roq  qilinuvchining  so‘roqqa  kelish  payti  bilan  vaqtni  cho‘zish 
maqsadga muvofiq bo‘lmaydi, aks holda voyaga yetmagan shaxsga uning 
ota-onasi, o‘rtoqlari yoki jinoyat qatnashchilari (agar ular ham bu to‘g‘rida 
xabardor  bo‘lib  qolishsa)  ta’sir  qilishi  mumkin.  So‘roq  paytida  voyaga 
yetmagandan unga kimlar ta’sir etganligi, so‘roqda u o‘zini qanday tutishi 
lozimligi, yolg‘on ko‘rsatuv berishni tavsiya etgan shaxslarning barchasini 
aniqlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
 Voyaga  yetmagan  shaxsni  so‘roq  qilishda  uning  tarbiyasini, 
oilasining tarkibini, turar joyi va moddiy ahvoli qanday holatda bo‘lganli-

 
114 
gini,  yashash  sharoitlari  va  uning  qiziqishlarini,  maktab  va  uyda  o‘zini 
qanday tutishini aniqlash kerak. So‘roq suhbat shaklida olib boriladi va bu 
voyaga yetmaganga tushunarli bo‘lishi kerak. Erkin ravishda hikoya qilib 
berish  imkoniyati  voyaga  yetmaganlar  uchun  qiyin  masala  hisoblanadi. 
Shuning  uchun  pastki  sinf  o‘quvchilarini  so‘roq  qilish  so‘roq  qilish 
savollarga  javob  berish  shaklida  o‘tkaziladi.  Katta  sinf  o‘quvchisi  erkin 
hikoya  qilib  ko‘rsatuv  berayotganda,  unga  savol  berib,  hikoyasini  buzish 
maqsadga  muvofiq  emas.  Aks  holda  uning  fikrlash  jarayoni  buzilib, 
ko‘rsatuvlari  noto‘liq  bo‘lishi  mumkin.  Bundan  tashqari,  u  o‘z 
ko‘rsatuvlarini  erkin  tavsif  etganda  tergovchi  o‘zi  bilmagan  yangi  jinoiy 
harakatlar  va  yangi  dalillar  to‘g‘risida  axborot  olishi  mumkin.  Voyaga 
yetmagan shaxslar jinoyat sodir bo‘lgandan keyin qisqa vaqt ichida so‘roq 
qilinishi  lozim,  chunki  bolalar  voqeaning  ko‘pgina  detallarini  tez  vaqtda 
esdan  chiqarib  yuboradilar.  Ammo  hayajonda  bo‘lgan  yoki  tushkunlikka 
tushgan bolani so‘roq qilish o‘ziga kelmaguncha kechiktirish lozim.  
 Voyaga yetmaganlarga murojaat qilganda ularga tushunarli bo‘lgan 
oddiy tilda, baqirmasdan, bir me’yorda gapirish lozim. Bu so‘roq qilishning 
asosiy shartlaridan biridir. Xuddi o‘qituvchi o‘z o‘quvchisi bilan muloqotda 
bo‘lganidek,  tergovchi  ham  shu  ohangda  voyaga  yetmagan  bola  bilan 
so‘zlashishi  lozim.  Bolalarning  tiliga  o‘xshatib  so‘roq  olib  borish  to‘g‘ri 
bo‘lmaydi, negaki bolalar soxta munosabatni tushunib, tergovchiga nisba-
tan hurmatsizlik qilishlari mumkin. Ularga kattalar murojaat qilganda buni 
hurmat deb bilishadi va tergovchiga yordam berishga harakat qilishadi.  
Voyaga  yetmaganlar  bilan  ruhiy  aloqa  bog‘lash  tergovchining 
asosiy  vazifasi.  Bolalar  kattalardan,  ayniqsa,  begonalardan  qo‘rqishadi 
va ularga hurmat jihatidan yondashmasa, so‘roq davomida faol ishtirok 
etmaydilar. So‘roq sharoitlari bolalarni ochiq suhbatga chorlashi lozim. 
Voyaga yetmagan ayblanuvchini so‘roq qilish uning himoyasi bilan 
birga olib boriladi. Himoyachining dastlabki tergovda ishtirok etishi va 
voyaga yetmagan shaxsni birinchi bor so‘roq qilishdan boshlab dastlabki 
tergovda  qatnashishi  tergovchini  (xoh  qoralovchi,  xoh  oqlovchi) 
dalillarni obyektiv ravishda yig‘ishdan ozod etmaydi. Voyaga yetmagan 
ayblanuvchilarni so‘roq qilishning asosiy taktik usullari quyidagicha: 
1) 
tergovchi  voyaga  yetmagan  shaxs  va  ish  materiallari 
to‘g‘risida o‘zini bilimdon qilib ko‘rsatishi zarur; 
2) 
so‘roq qilinuvchiga dalillarni namoyish qilish zarur; 
3) 
ko‘rsatuvlarni maydalashtirish lozim; 
4) 
so‘roq qilinuvchini maksimal holda o‘ziga qaratib qo‘yish va 
uning ishonchini qozonish lozim; 

 
115 
5) 
so‘roq  qilinuvchining  intilishlari,  manfaatlarini  ishlatish 
lozim; 
6) 
pedagogning, tibbiyot xodimining, tarjimonning katta yoshda 
bo‘lganligini hisobga olib ularning tajribasini ishlata bilish kerak; 
7) 
bolalarning ruhiyatini yaxshi bilish kerak. 
Agar voyaga yetmagan ayblanuvchi so‘roq qilinayotgan bo‘lsa, unga 
jinoyatga iqror bo‘lishi to‘g‘risidagi savolni so‘roqning oxiriga borib berish 
maqsadga  muvofiq  sanaladi.  Aks  holda  ayblanuvchini  qo‘rqitib  qo‘yishi 
mumkin  va  natijada  barcha  so‘roqlarning  xulosasini  oxiriga  yetkazish 
mumkin bo‘lmay qoladi.  
Voyaga yetmagan shaxsdan uning hayot tarzi va tarbiyasiga oid bo‘l-
gan savollar aniqlanadi (ota-onasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar, oilada bo‘lgan 
ruhiy holat, oilaning moddiy ahvoli va turar joy sharoitlari, o‘qishga va ishga 
bo‘lgan  munosabatlari  va  hokazo).  Jinoyatni  sodir  etishga  ko‘maklashgan 
sabab  va  sharoitlar,  uni  gijgijlatgan  voyaga  yetgan  shaxslar  va  jinoyatni 
sodir  etgan  qatnashchilar,  voyaga  yetmagan  shaxsning  sog‘ligi,  spirtlik 
ichimlik va giyohvanlik moddalariga munosabati va shu kabilar o‘rganiladi. 
Agar  voyaga  yetmagan  ayblanuvchi  o‘z  aybiga  iqror  bo‘lmasa, 
tergovchi haqiqiy ko‘rsatuvlar olish uchun unga ijobiy ta’sir etishi kerak. 
Shunda  ularning  ahamiyatini  hamda  haqiqatni  to‘la  gapirib  berish 
sabablarini  aniqlaydi.  Bunday  sabablar  jumlasiga  soxta  romantika, 
og‘aynilari oldidagi andisha, ota-ona oldidagi qo‘rquv, jinoyat qatnash-
chilari  tomondan  qo‘rqitish  harakatlari  va  shu  kabilar  kirishi  mumkin. 
Shuni e’tiborga olish lozimki, voyaga yetmagan shaxsni so‘roq qilganda 
uning  o‘zi  to‘g‘risida  qoralovchi  ma’lumotni  berishi  holatlari  nisbatan 
ko‘proq  uchrab  turadi.  Shuning  uchun  tergovchi  voyaga  yetmagan 
shaxsga  nisbatan  hech  qanday  kuchli  ta’sir  ko‘rsatmasligi,  bosim 
o‘tkazmasligi yoki tirishqoqlik bilan javob olishga berilmasligi lozim. 
Agar  voyaga  yetmagan  ayblanuvchi  o‘z  aybiga  iqror  bo‘lishi 
to‘g‘risida ijobiy javob berayotgan bo‘lsa, tergovchi uning iqror bo‘lish 
faktini  tekshirishi  lozim,  chunki  bu  iqror  boshqa  bir  og‘ir  jinoyatni 
yashirish  maqsadi  bo‘lishi  mumkin.  Sodir bo‘lgan  jinoyatda  u  o‘zining 
rolini bo‘rttirib ko‘rsatishi ehtimoli ham bo‘ladi. Ushbu holatni tekshirish 
uchun  voyaga  yetmagan  shaxsning  ko‘rsatuvlarini  maksimal  holda 
maydalashtirish va tekshiruvchi savollarni qo‘yish kerak. Jinoyatni sodir 
etgan muayyan shaxsning bilgan masalalari bo‘yicha savol berishi lozim, 
chunki  boshqa  shaxsning  bulardan  xabardor  bo‘lmasligi  tabiydir. 
Tergovchi  ayblanuvchining  aybiga  iqror  bo‘lishi  bilan  cheklanmasligi 
kerak,  balki  uning  aybini  tasdiqlovchi  dalillarni  yig‘ishi  lozim.  Shu 

 
116 
maqsadda tergovchi jinoyat hodisasi voyaga yetmagan shaxsga qayerdan 
ma’lum  bo‘lib  qolganligini  va  jinoyat  sodir  bo‘lganda  u  qanday  ruhiy 
holatda bo‘lganligini aniqlashi lozim. Jinoyat hodisasini qabul qilish va 
eslab qolish qobiliyati voyaga yetmaganlar uchun ularning yoshiga qarab 
har  xil  bo‘ladi.  Masalan,  kichik  yoshdagi  bolalarda  diqqat-e’tiborning 
aniq-ravshan  bo‘lishi  kichik  vaqt  jarayonini  egallaydi  va  10-15 
daqiqadan  oshmaydi  (bunday  xususiyatga  5  dan  7  yoshgacha  bo‘lgan 
bolalar ega). 7 dan 10 yoshgacha bo‘lgan bolalarning diqqati taxminan 
15-20  daqiqagacha  saqlanib  turishi  mumkin.  12  yoshdan  boshlab  esa 
ularning  mustahkam  holdagi  diqqat-e’tibori  30  daqiqani  hosil  qiladi. 
Shunga  asosan,  tergovchi  so‘roqning  davomiyligini  belgilashi  lozim. 
Katta  sinf  o‘quvchilari  uchun  ulardan  so‘roq  qilish  vaqti  1  soatdan 
oshmasligi lozim. Zaruriyat bo‘lsa, tanaffus qilish kerak.  
Voyaga  yetmagan  shaxsning  ko‘rsatuvlarini  ovoz  yozish  yoki 
videoga olish vositasida qayd etish lozim va ularni voqea bo‘yicha erkin 
gapirib bergandan so‘ng bayonnomada ko‘rsatish zarur. Bayonnomadagi 
yozuv  so‘zlagan  bolaning  gapidan  farq  qilmasligi  va  uning  rivojlanish 
darajasiga mutanosib bo‘lishi kerak. Uning hikoyasi, so‘zlari va iboralari 
to‘liq  ravishda  aks  etishi  lozim.  Sudda  anglashilmovchilik  bo‘lmasligi 
uchun  tergovchi  bayonnomani  voyaga  yetmagan  shaxsga  o‘qish  uchun 
berishi  lozim  va  bu  to‘g‘rida  bayonnomada  tegishli  belgi  qo‘yiladi 
hamda ayblanuvchi tomonidan tasdiqlanadi.