A k a d e m I y a kriminalistik taktika

 
3-§. Protsessual harakatlar taktikasi 
 
Protsessual harakat taktikasi uni o‘tkazishga tayyorgarlikni amalga 
oshirish,  qayd  etish  va  natijalariga  baho  berish  bo‘yicha  tegishli  taktik 
usullarning ishlatilishini talab qiladi va ular o‘ziga xos tizim hosil qilib, 
ushbu protsessual harakatning taktikasi sifatida ifodalanadi. 

 
17 
Tergov  va  sud  harakati  taktikasi  qonunchilik  talablariga  mutlaqo 
rioya  qilgan  holda  uni  maksimal  ravishda  faol  bo‘lishini  ta’minlashga 
qaratilgandir. Ushbu vazifaning yechilishi prosessual harakatning taktik 
tuzilishini,  unga  kiruvchi  xossalarning  mazmunini  belgilab  beradi, 
chunki  har  bir  taktik  xossa  noprosessual  harakatning  ma’lum  bosqichi 
sifatida  ifodalanadi.  Umumiy  ravishda  ushbu  bosqichlarning  ketma-
ketligi quyidagi yo‘llar bilan belgilanadi: 
– protsessual harakatga tayyorgarlik ko‘rish; 
– protsessual harakatni o‘tkazish; 
– protsessual harakatning jarayoni va natijalarini qayd qilish; 
– olingan natijalarga baho berilgan muayyan jinoyat ishi bo‘yicha 
ularning isbotlovchi axborot tizimidagi ahamiyati va o‘rnini belgilash. 
Ushbu bosqichlarning har birini amalga oshirishda qo‘llaniladigan 
taktik  usullar,  har  bir  bosqichning  xususiyatlariga  asosan,  ular  oldida 
turgan vazifalarni yechishga yordam beradi. 
Protsessual harakatni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish. 
Ushbu  bosqichda  protsessual  harakat  vazifalari  qo‘yilib,  ularning 
mazmuni  tahlil  etiladi,  jinoyat  bo‘lgan  joyni  qo‘riqlash,  ushbu  harakatni 
o‘tkazish, ishtirokchilar doirasi, qanday texnik-kriminalistik vosita va usul-
larni qo‘llash, tezkor imkoniyatlar, jamoatchilik vakillari va mutaxassislar 
yordamidan foydalanish mezonlari belgilanadi va hal etiladi. 
Protsessual harakatni o‘tkazish uchun shakllangan vazifalar uni o‘tka-
zish rejasida aks etadi. Mazkur reja ko‘rsatilgan vazifalardan, uni o‘tkazish 
joyi va vaqtini belgilashdan tashqari, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
–  agar  shaxslar  yoki  obyektlarga  nisbatan  ushbu  noprotsessual 
harakat o‘tkaziladigan bo‘lsa, ular to‘g‘risidagi axborotga ega bo‘ladi; 
–  protsessual  harakatni  o‘tkazish  uchun  zarur  bo‘ladigan  dalillar 
yoki ushbu harakatning o‘tkazilishiga sababchi bo‘lgan holatlar hisobga 
olingan tavsiyalarga ega bo‘lishi lozim; 
–  dalillar  va  tezkor  axborotning  qay  tarzda  ishlatilishi  hamda 
qanday  usullar  orqali  protsessual  harakat  jarayonida  qo‘llanilishi 
to‘g‘risida tavsiyalar bo‘lishi kerak; 
– protsessual harakatning qanday taktik usullarni ishlatish, ularning 
ketma-ketligi,  qanday  tergov  holati  jarayonida  o‘tkazilishi,  ya’ni 
protsessual harakatning ishtirokchilari o‘zlarini qanday tutishlari hamda 
zaruriy texnik vositalarni ishlatish jihatlari hisobga olinishi zarur. 
O‘zbekiston  Respublikasining  Jinoyat-protsessual  kodeksi  o‘tka-
ziladigan  tergov  harakatlarini  «Isbot  qilishning  umumiy  shartlari»  bobida 
aks etib, 87-moddasida bevosita ro‘yxati ko‘rsatilgan. 

 
18 
Tergov  harakatlarini  o‘tkazish  to‘g‘risidagi  qarorni  tergovchi  o‘z 
ixtiyori bo‘yicha qabul qiladi, chunki u shu qarorlarning qonuniy tartibda 
va o‘z vaqtida o‘tkazilishi uchun to‘la javobgardir. 
Protsessual harakatni o‘tkazish uchun uning muhim ahamiyatga ega 
bo‘lgan elementi ishtirokchilar doirasini belgilashdan iborat.  
Qonunga  binoan  tergov  harakatlarining  majburiy  va  nomajburiy 
ishtirokchilari  bir-biridan  farq  qiladi.  Tergovchidan  tashqari  majburiy 
ishtirokchi  sifatida  tegishli  vaziyatlarda  qonun  xolislarni,  mutaxassisni, 
tarjimonni,  pedagogni  yoki  voyaga  yetmaganning  qarindoshlarini, 
himoyachining  ishtirokini  qayd  etadi.  Lekin  amaliy  tarafdan  majburiy 
ishtirokchilar  doirasi  yanada  kengroq  bo‘lishi  mumkin  (ular  ichiga 
guvohlar,  jabrlanuvchilar,  ayblanuvchilar,  ma’muriyat  vakillari  va 
hokazolarni  qo‘shganda).  Ayrim  holatlarda  qonunda  ko‘rsatilmagan 
bo‘lsa-da,  tergovchilar  amaliyot  talablariga  ko‘ra  tergov  harakatini 
o‘tkazishda  yordamchi  sifatida  mutaxassislarni  jalb  etishi  mumkin 
bo‘ladi  (masalan,  o‘g‘irlik  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish,  yo‘l-
transport  hodisasi  yoki  yong‘in  joyini  ko‘zdan  kechirish  paytida).  Shu 
bois, tergov harakatining bo‘lajak qatnashchilarini belgilashda tergovchi 
qonun talablariga rioya qilgan holda, amaliyot ishlab chiqqan tartiblarga 
qarab va alohida turdagi jinoyatning tergov qilish xususiyatlariga e’tibor 
berib, ushbu tergov harakatini o‘tkazishi lozim bo‘ladi.  
Tergovni tashkil etish o‘ziga xos faoliyat bo‘lib to‘rtta pog‘onadan 
iboratdir. Tergovni tashkil etishning birinchi pog‘onasi eng oliy pog‘ona 
bo‘lib, barcha dastlabki tergov qarorlari va tergov organlari (garchi ular 
har xil vazifalarga mansub bo‘lsa-da) faoliyatini qamrab oladi. Ikkinchi 
pog‘onasi  yagona  vazirlikka  mansub  dastlabki  tergov  va  surishtiruv 
organlarining  faoliyati  bo‘lib,  ko‘rsatilgan  vaziyatda  –  ichki  ishlar 
organlarining faoliyatidir. Ushbu pog‘ona dastlabki tergov organlarining 
eng omilkor tuzilishini, ularni boshqarishni, zaruriy rivojlanish darajasi-
ni,  ular  faoliyatining  natijali  bo‘lishini  va  ularning  vosita  va  faoliyat 
uslublari takomillashganligini ko‘rsatuvchi bir tizimli choralar yig‘indisi 
sifatida namoyon bo‘ladi. 
Muayyan jinoyatni tergov qilishni tashkil etish – uchinchi, tashkiliy 
faoliyatning  uslubiy  pog‘onasi  sifatida  tan  olingan.  Ushbu  pog‘onada 
kriminalistik uslubiyat ishlab chiqqan tavsiyalarni tipik tergov vaziyatida 
maqsadga muvofiq ishlatib, buning uchun eng maqbul sharoitlar yaratish 
va eng yuqori natijali xulosalarni qo‘lga kiritib, ushbu harakatlarga  eng 
kam  vaqt,  vosita  va  kuch  sarf  qilish  orqali  maqsadga  yetishish  talab 
qilinadi. 

 
19 
Tergovni  tashkil  etishning  to‘rtinchi,  ya’ni  so‘nggi  pog‘onasi 
alohida  tergov  harakatini  yoki  tashkiliy-texnik  choraning  o‘tkazilishini 
tashkil etishni talab qiladi. Mazkur pog‘ona ishni tashkil etishning taktik 
pog‘onasi bo‘ladi. Bu tergov harakatining maqsadlarga yetishishi uchun 
choralar  yig‘indisi  bo‘lib,  muayyan  tergov  vaziyatida  eng  natijali  va 
maqsadga  muvofiq  texnik-kriminalistik  taktik  usul  va  vositalarni 
qo‘llashni  taqozo  etuvchi  tizim  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Tashkiliy 
vositalar sifatida ushbu pog‘onada ko‘pincha tashkiliy va tashkiliy-texnik 
choralar  qo‘llaniladi.  Ushbu  harakatlar  asosiy  tergov  harakatiga 
tayyorgarlik  ko‘rish  bosqichida  amalga  oshiriladi.  Ulardan  tashqari, 
ushbu maqsadlarga avvalroq o‘tkaziladigan tergov harakatlari, shuning-
dek, taktik kombinatsiyalar ham xizmat qilishi mumkin. 
Tergov  harakatini  boshlashdan  avval  tergovchi  uni  o‘tkazish 
bo‘yicha quyidagilarni hisobga olishi lozim: 
–  tergov  harakati  o‘tkazilishining  asoslanganligi  va  tegishli 
dalillarning mavjudligi; 
–  ushbu  harakatni  to‘g‘ri  olib  borish  uchun  to‘g‘ri  taktik  qaror 
qabul qilib, qonunda belgilangan protsessual qarorni chiqarish; 
–  tegishli  tayyorgarlik  harakatlarini  amalga  oshirish  (chaqiruv 
qog‘ozi  yuborib,  shaxsni  so‘roqqa  chaqirish,  mutaxassislarni  ishga  jalb 
etish, tergov harakatining rejalarini tuzish va hokazo). 
Yuqoridagilar  tergov  harakatining  alohida  bosqich  sifatida  tan 
olinishini  taqozo  etadi.  Aynan  ushbu  bosqichlarda  zarur  kuchlarni  jalb 
etish  va  ularni  joy-joyiga  qo‘yish,  ular  o‘rtasidagi  hamjihatlik,  zaruriy 
texnik vositalar bilan ta’minlash kabi masalalar hal qilinadi. 
Protsessual  harakatning  o‘tkazilishi.  Mazkur  bosqichda  qabul 
qilingan reja amalga oshiriladi va tergovchi yoki sud o‘z oldiga qo‘ygan 
masalalarni hal qiladi. Bu bosqichda taktik usullar bevosita qo‘llaniladi, 
isbotlovchi axborot olinadi va uni qo‘lga kiritish uchun zaruriy sharoitlar 
vujudga keltiriladi, tusmollar tekshiriladi. 
Protsessual  harakatni  taktik  jihatdan  o‘tkazish  mazmuniga  ushbu 
harakatning  jinoyat  ishi  bo‘yicha  o‘tkaziladigan  harakatlar  tizimidagi 
o‘rniga ma’lum darajada ta’sir qiladi. Bu esa tergov harakatlari misolida 
yaqqol ko‘rinadi. 
Tergov  harakatlari  o‘zining  jinoyat  protsessidagi  roli  bo‘yicha, 
odatda, dastlabki va kelgusi tergov harakatlariga taqsimlanadi. Dastlabki 
tergov  harakatlari  tergov  qilishning  dastlabki  bosqichida  jinoyat  ishi 
qo‘zg‘atilgandan keyin o‘tkaziladi. Qonun ba’zi harakatlarni jinoyat ishi 
qo‘zg‘atilishidan oldin ham o‘tkazilishiga quyidagi maqsadlarga xizmat 
qilgandagina ruxsat beradi: 

 
20 
–  tergovchiga  voqeaning  mazmuni  nimadan  iboratligi,  uni  sodir 
etish mexanizmi va uning sabablari to‘g‘risida hamda hodisa to‘g‘risida 
ma’lumot bersa; 
–  jinoyatning  «issiq  izidan»  ochilishini,  jinoyatchilarni  aniqlab, 
ularni  qidirishda  ko‘maklashuvchi  zaruriy  axborotni  qo‘lga  kiritilishini 
ta’minlab bersa; 
–  subyektiv  yoki  obyektiv  omillarga  ko‘ra,  yo‘q  qilingan  xavfi 
bo‘lgan dalillarning olinishini ta’minlasa; 
–  isbotlash  predmetini  to‘liq  qamrab  oladigan  tergov  tusmollarini 
ko‘rish uchun dastlabki axborotni olishga yordam bersa. 
Dastlabki  va  kechiktirib  bo‘lmaydigan  tergov  harakatlarini  o‘zaro 
aralashtirish  maqsadga  muvofiq  bo‘lmaydi,  chunki  kechiktirib 
bo‘lmaydigan tergov harakatlari – bu shunday harakatlarki, ularni zudlik 
bilan  amalga  oshirish  lozim  bo‘ladi.  Ko‘pincha,  ushbu  harakatlar 
dastlabki tergov harakatlari sifatida ham namoyon bo‘ladi, chunki aynan 
shu harakatlardan tergov jarayoni boshlanadi. Masalan, o‘g‘irlik jinoyati 
belgilari  aniqlanganda  kechiktirib  bo‘lmaydigan  dastlabki  tergov 
harakati sifatida hodisa joyini ko‘zdan kechirish tergov harakatini zudlik 
bilan o‘tkazish kerak bo‘ladi.  
Kelgusi  tergov  harakatlari  tergov  jarayoning  ikkinchi  va  uchinchi 
tergov  bosqichlarida  amalga  oshiriladi  va  dastlabki  bosqichda  olingan 
dalillar  tadqiq  etiladi,  tusmollar  har  tomonlama  tekshiriladi,  jinoyat 
tarkibiga kiruvchi elementlar isbotlanadi, jinoyatning sodir etilishiga va 
uni yashirish jihatlariga e’tibor beriladi. Agar dastlabki tergov harakatlari 
taktikasi uchun eng belgilovchi omil sifatida vaqt namoyon bo‘lsa hamda 
qo‘qqisdan  harakat  qilish  amalga  oshirilsa,  kelgusi  tergov  harakatlari 
taktikasi  kombinatsiyalash  xususiyatiga  ega  bo‘ladi.  Bunda  bir  necha 
tergov harakatlari yagona kompleks sifatida birlashadi va bitta maqsadga 
qaratilgan bo‘lib, taktik kombinatsiyani hosil qiladi. 
Protsessual  harakat  jarayoni  va  uning  natijalarini  qayd  etish. 
Protsessual  harakatning  ushbu  bosqichidagi  taktikasi  prosessual 
harakatga  oid  butun  mazmun  va  qo‘lga  kiritilgan  natijalarni  maksimal 
holda  to‘liq  va  aniq  tavsif  etishga  qaratilgan.  Qayd  qilishning  taktik 
usullari,  avvalambor,  tegishli  sharoitlarni  tanlash  yoki  vujudga 
keltirishga  yo‘naltirilgan  bo‘lib,  qonunga  binoan  texnik-kriminalistik 
vosita va usullarni maksimal ravishda qo‘llab, isbotlovchi axborotni aks 
ettirishga  mo‘ljallangan.  Ushbu  bosqich  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lib, 
tegishlicha prosessual qayd qilinmasa, olingan axborot isbot kuchiga ega 

 
21 
bo‘lmasligi va tergovchi yoki sud harakatining behudaligiga olib kelishi 
mumkin. 
Olingan natijalarga baho berish va ularning ahamiyatini belgilash. 
Bu  yakunlovchi  bosqich  bo‘lib,  olingan  dalillarni  haqiqatga  to‘g‘ri  va 
isbotlashda  ularning  qay  darajada  ahamiyatli  bo‘lishi,  shuningdek, 
qanday  yo‘llar  bilan  ishlatish  lozimligini  belgilab  beradi.  Ushbu 
bosqichda  protsessual  harakatda  uchragan  xatolar  aniqlanadi,  xatolar 
qanday  oqibatlarga  olib  kelgani  yoki  olib  kelishi  kuzatiladi  va  ushbu 
protsessual  harakatni  yangidan  o‘tkazilishi  belgilanadi.  Protsessual 
harakatni  qayd  qilgan  hujjat  ham  baholanadi  va  uning  mazmunida  aks 
etgan  protsessual  harakat  jarayoni  va  natijalari  voqelikka,  to‘liqlik 
talablariga,  mantiqqa  to‘g‘ri  bo‘lishiga  va  tavsifning  to‘g‘ri,  ketma-
ketlikda  bayon  etilishiga,  so‘zlar  aniq  va  oydin  bo‘lishiga,  zaruriy 
protsessual rekvizitlarga ega bo‘lishiga diqqat bilan qaraladi va ko‘zdan 
kechiriladi. 
«Tergov  harakatlari»  tushunchasiga  kelsak,  tergovchining  proses-
sual  harakatlari  jinoyat  ishini  har  tomonlama,  to‘liq  va  obyektiv  hal 
etishga qaratilgan. Shu ma’noda tergovchining barcha jinoyat-protsessual 
harakatlarini tergov harakatlari deb atash mumkin bo‘ladi. Ammo tergov 
harakatlari  jinoyat  protsessual  harakatlariga  nisbatan  (ish  bo‘yicha 
tegishli qarorlar chiqarish, ehtiyot chorasini qo‘llash, jinoyat protsessida 
ishtirok  etuvchi  shaxslarga  ularning  huquqlari  va  burchlari  to‘g‘risida 
tushuntirish  va  hokazo)  qisman  farq  qilib,  isbot-dalillarni  aniqlashga, 
ularni tekshirishga va mustahkamlashga qaratilgan. 
Shunday  qilib,  tergov  harakatlari  –  bu  jinoyat  protsessi  qonunlari 
tomonidan  belgilangan  va  davlatning  majburlash  kuchi  bilan 
ta’minlangan hamda jinoyatlarni tergov qilishda ish bo‘yicha ahamiyatga 
ega bo‘lgan dalillar to‘g‘risida faktik ma’lumotlarni aniqlash, qayd etish, 
tekshirish  va  baho  berish  maqsadlarida  xizmat  qiladigan  operatsiya  va 
usullar  yig‘indisi  sifatida  ta’riflanishi  mumkin.  Har  bir  tergov  harakati 
ma’lum  turdagi  isbotlovchi  axborotni  aniqlashga  va  aks  etishda 
ishlatiladigan o‘ziga xos o‘rganish usullari sifatida namoyon bo‘ladi. 
Agar  jinoyat  ishini  tergov  qilishda  amalga  oshirilgan  tergov 
harakatlari  jinoyat  protsessi  qonunlariga  zid  ravishda  o‘tkazilsa,  bu 
harakatlar natijasida olingan dalillar o‘z kuchini yo‘qotadi.  
 
 
 

 
22 
 
 
II bob. KRIMINALISTIK TUSMOLLAR VA TERGOVNI 
REJALASHTIRISH 
 
1-§. «Kriminalistik tusmol» tushunchasi, asosiy belgilari, turlari va 
ishlatish shakllari 
 
Isbotlash va o‘rganish jarayoni sifatida namoyon bo‘lgan tergovning 
xususiyatlari.  Jinoyatlarni  dastlabki  tergov  qilish  yoki  ish  bo‘yicha 
surishtiruv  o‘tkazish  layoqatli  organlarning  huquq  normalari  tomonidan 
tartibga solingan faoliyati bo‘lib, ularning maqsadi «jinoyatlarni tez va to‘la 
ochishdan,  jinoyat  sodir  etgan  har  bir  shaxsga  adolatli  jazo  berish  hamda 
aybi  bo‘lmagan  hech  bir  shaxs  javobgarlikka  tortilmasligi  va  hukm 
qilinmasligi» uchun aybdorlarni fosh etishdan hamda qonunni to‘g‘ri tatbiq 
etilishini ta’minlashdan iboratdir (JPK 2-moddasi). 
Jinoyat  protsessida  isbotlash  o‘rganish  bilan  birgalikda  ko‘riladi, 
ammo  o‘rganish  predmeti  isbotlash  predmetidan  keng  bo‘lib,  isbotlanishi 
lozim  bo‘lgan  faktlarni  aniqlashdan  tashqari  boshqa  faktlar  va  axborot 
manbalarini  aniqlashdan  iborat:  o‘rganish  tergovchining  bilimiga  bog‘liq 
bo‘lib,  isbotlash  vositasiga  aylanadi  hamda  ish  bo‘yicha  o‘tadigan 
shaxslarga oid har bir xulosaning asoslanishini talab qiladi. 
Jinoyat to‘g‘risidagi ma’lumot bir zumda qo‘lga kirmaydi. Bu faktlarni 
o‘rganish va dalillarni har tomonlama, sinchkovlik bilan tekshirish natijasida 
shakllanadi.  Tergovning  dastlabki  bosqichida  ko‘pgina  faktlar  to‘g‘risida 
muayyan bo‘lmagan, ehtimollik darajasiga ega bo‘lgan fikrga kelish mum-
kin. Masalan, ko‘pincha tergovning boshida jinoyat bo‘lganmi, bo‘lmagan-
mi, go‘yoki jinoyat sodir etilgan deb mish-mish tarqatilganmi yoki jinoyat 
o‘rniga  baxtsiz  hodisa  ro‘y  berganmi  degan  masala  ko‘ndalang  bo‘ladi. 
Bundan  tashqari,  muayyan  jinoyat  kim  tomonidan  sodir  etilganligini  aniq 
aytish  qiyin  bo‘lib,  uning  qanday  maqsadlarda,  qachon,  qayerda,  qanday 
vaziyat va shart-sharoitlarda, qanday  holatlarda sodir etilganligini aniqlash 
masalasi qo‘yiladi. Bu haqda faqat ehtimollik jihatidan fikr yuritish mumkin. 
Jinoyat to‘g‘risidagi bilimlarning shunday ehtimollikka doir ta’rifi 
tergovning dastlabki bosqichida dalil bo‘yicha axborotlarning noto‘liqligi, 
ziddiyatlarga ega bo‘lishi bilan belgilanadi. Faktlarni asta-sekin tahlil etish, 
ularni  tekshirish,  voqelikka  to‘g‘ri  bo‘lgan  axborotning  to‘planishi  bilan 
ehtimollik  ta’rifiga  ega  fikrlar  to‘liq  va  aniq  bo‘lgan  ma’lumotlar  bilan 
almashadi, taxminlar o‘z o‘rnini aniq xulosalarga bo‘shatib beradi. 

 
23 
Ehtimollikdan  aniq  ma’lumotga  (bilimga)  o‘tish  –  o‘rganish 
jarayonning  qonuniyati  bo‘lib,  u  jinoyatlarni  tergov  qilish  faoliyatiga  ham 
mansubdir.  Ushbu  qonuniyat  asosida  o‘rganish  uslublari  ishlab  chiqiladi. 
Ularning  ichida  tusmollarni  tuzish  va  tekshirish  uslubi  o‘ziga  xos  o‘rinni 
egallaydi. 
Tusmol  jinoyatni  tergov  qilish  jarayonida  layoqatli  shaxs  tomonidan 
o‘rganiladigan  hodisaning  mohiyatini  tushuntirib  beruvchi,  asoslangan, 
voqelikda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan yoki hodisaning, ayrim hollarning, 
faktlarning kelib chiqishini va ular o‘rtasidagi aloqalarni ta’riflovchi taxmin 
sifatida ifodalanadi. 
Ushbu ta’rifga ko‘ra, tusmol fikr yuritish shakli, faktlarni tushuntirib 
berish  va  o‘rganish  uslubi  rolini  bajarib,  ehtimollikka  oid  bilimning  aniq 
bilimga aylanishini ta’minlaydi. 
Tusmolning  mohiyatiga  bilish  uchun  uni  har  tomonlama,  ya’ni 
psixologiya,  mantiq,  modellashtirish  nazariyasi,  sud  dalillari  nazariyasi 
nuqtai nazaridan o‘rganish lozim bo‘ladi. 
Psixologik  nuqtai  nazardan  qaraganda,  tusmol  –  tasavvurning 
murakkab  mahsuli  bo‘lib,  voqelik  to‘g‘risida  bevosita  qabul  qilib  olingan 
obrazlar va tasavvurlarning yangi obrazlariga ko‘chib, bevosita kuzatishdan 
tashqari muayyan axborotga aylanishidir. 
Masalan, hodisa sodir bo‘lgan joyda buzilgan eshikdagi izlar aniqlan-
ganda, tergovchining tajribasi va maxsus bilimlarga asoslanadigan bo‘lsak, 
taxminga ko‘ra, jinoyatchining nima harakat qilgani, qanday qurollar ishlat-
gani  va  ularni  qayerdan  qidirish  kerakligi  hamda  xonadonga  shu  qurollar 
bilan kirish tarzini qanday bartaraf etish to‘g‘risidagi tasavvur shakllanadi. 
Boshqariladigan  tasavvur  qilish  qobiliyati  tergovchi,  ekspert,  tezkor 
xodimning  zaruriy  kasbiy  xususiyatlaridan  biri  bo‘lishi  lozim.  Tasavvur 
asossiz bo‘lmasligi uchun u tegishli faktlarga asoslangan voqelikka to‘g‘ri 
bo‘lishi hamda tajriba va maxsus bilimlar orqali boshqarilishi kerak. 
Mantiq  jihatdan  tusmol  –  gipotezaning  bir  turi  bo‘lib,  bevosita 
kuzatilmagan  faktlar,  ularning  kelib  chiqishi  to‘g‘risidagi  ehtimol  tutilgan 
taxmin sifatida ifodalanadi. Uning tuzilishi quyidagilardan iborat: 
–  tusmolning  asoslari  (ya’ni  ma’lum  axborotga  ko‘ra  tusmol 
ko‘riladi); 
– hodisaning mohiyati, uning kelib chiqishini va faktlarning o‘zaro 
bog‘liq  bo‘lishini  tushuntirib  beradigan  taxminiy  fikr  (tusmolning 
mazmuni); 
–  tusmolni  ilgari  surishda  ishlatiladigan  fan  ma’lumotlari  yoki 
tajriba  nizomlari  (jinoyatlarni  tergov  qilish  amaliyotini  umumlashtirish 
asosida). 

 
24 
Masalan, «xonadonda o‘g‘irlik qanday tarzda sodir etilgan» degan 
savolga  «kalitni  tanlab  yoki  qulfni  ochish  uskunasi  asosida»  degan 
tusmol bevosita kuzatilmagan o‘g‘irlik haqida, uning sodir etilishi tarzi 
to‘g‘risidagi  taxminiy  fikr  sifatida  ifodalanadi.  Bunday  fikrga  kelish 
uchun,  bir  tomondan,  hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  va 
jabrlanuvchini  so‘roq  qilish  natijalari  asos  bo‘lsa,  boshqa  tomondan, 
tajriba ma’lumotlari, kriminalistika nizomlari ularni to‘ldiradi. 
Tusmol gipotezaning turi sifatida aniqlangan faktlarga nisbatan zid-
diyatsizligi, tekshirishga  imkoniyat  borligi,  oddiyligi, tergov  jarayoniga 
aloqasi bo‘lgandan so‘ng yanada keng hodisalarni tadqiq etilishi uchun 
ularni tahlil qilishga imkon yaratib berishi lozimligi kabi xususiyatlarga 
ega bo‘lishi kerak. 
Modellashtirish  nazariyasiga  tayanib,  tusmolni  hodisaning  fikran 
axborot beruvchi modeli elementi sifatida qabul qilish mumkin. 
Tusmol  modelda  fikran  «o‘ziga  xos  ildizni»  shakllantirib,  o‘sha 
ildiz atrofida axborot to‘planadi, ushbu axborot baholanadi va u yoki bu 
faktning dalil sifatida ishlatilishi to‘g‘risidagi savollar hal etiladi. 
Tusmollar har xil asoslarga ko‘ra tasniflanishi mumkin: 
–  taxminning  mazmuni  bo‘yicha  (jinoyat  hodisasiga  aloqador 
tusmollar); 
– ta’riflanadigan faktlarning hajmi bo‘yicha (umumiy va xususiy); 
–  ishlatish  muhitida  va  tusmollarni  tuzgan  subyektlar  bo‘yicha 
(tergov, ekspert, tezkor-qidiruv va sud tusmollari); 
–  voqelikda  yuz  berish  darajasi  bo‘yicha  (voqelikda  yuz  berishi 
muammoli yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan tusmollar); 
– tusmollarni tuzish vaqti bo‘yicha (dastlabki bosqichdagi, kelgusi 
bosqichdagi tusmollar); 
– isbotlash predmetiga munosabati bo‘yicha (ayblov tusmoli, oqlov 
tusmoli). 
Yuqoridagilardan  tashqari,  tusmollar  tasniflanishining  boshqa 
asoslari ham mavjud. 
Umuman butun hodisaning mohiyati va mazmunini ta’riflovchi tus-
mollarni umumiy tusmollar deb ataladi. Hodisaning ayrim jihatlari, ular-
ning kelib chiqishi, holatlaridagi bog‘lanishlarni (ya’ni jinoyat kim tomo-
nidan sodir etilgani, jinoyatchining maqsadi nimadan iborat bo‘lgani va 
uning harakatlariga nimalar ta’sir qilgani, jinoyatchining aybi va boshqa 
holatlarni) ta’riflaydigan tusmollar xususiy tusmollar deb yuritiladi. 
Tusmollarning umumiy va xususiyga bo‘linishi taxminan qilingan 
harakat  va  uning  elementlari,  epizodlari,  ayrim  faktlari  orasidagi 

 
25 
munosabatni aniqlashga yordam beradi. Bu tasnif isbotlash predmeti va 
uning  chegaralarini  aniqlashda,  dalil  bo‘luvchi  axborot  manbalarini 
qidirib  topishda,  ularni  tadqiq  etishda  hamda  dalillarning  hodisaga 
aloqadorligini  oydinlashtirishda  ko‘maklashadi.  Bu  bo‘linish  faktlarni 
bir-biridan ajratib, har birini alohida tadqiq etishga, ular orasidagi o‘zaro 
munosabatni  aniqlashga,  dalillarni  baholashga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Ammo 
xususiy  tusmolning  tasdiqlanishini  umumiy  tusmolning  to‘liq  tasdiq-
lanishi deb oldindan aytish noto‘g‘ri. Chunki isbotlash predmetini to‘liq 
ravishda  ta’riflab  beruvchi  umumiy  tusmolning  tasdiqlanishi  uchun 
uning har bir elementi tasdiqlanishi kerak. 
Shunga  asosan  «tipik»  tusmollar  to‘g‘risida  gapirib  o‘tish  lozim, 
chunki  ular  muayyan  vaziyatga  doir  alohida  faktlar  va  umuman  butun 
voqelik  to‘g‘risidagi  eng  ko‘p  uchraydigan  taxminiy  fikrlar  sifatida 
ifodalanadi. Ushbu tusmollar asosida dastlabki muayyan axborotning eng 
kichik hajmi yotadi va u ilmiy jihatdan baholangan bo‘ladi. Bundan tash-
qari,  amaliyotning  umumlashtirilishiga  tayanadi.  Ushbu  umumlash-
tirishlar  aniq  va  to‘g‘ri  bo‘lgan  qoidalar  ta’rifiga  ega  bo‘lib,  muayyan 
vaziyatga  nisbatan  tipik  tusmollar  rolini  bajaradi.  Masalan,  yong‘in 
bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirganda, bu harakat «o‘t qo‘yish», «o‘z-o‘zi-
dan yonib ketish vaziyati», «olov bilan o‘ynashish yoki olovga ehtiyot-
sizlik bilan qarash», «yong‘inga qarshi qoidalarga rioya qilmaslik» oqi-
batida kelib chiqqan hodisa va shu vaziyatga xos bo‘lgan tipik tusmollar 
asosida  tekshiriladi.  Bunday  yondashish  tergovning  voqelikka  to‘g‘ri 
bo‘lishini,  uning  to‘liq  va  har  tomonlama  olib  borilishini,  bu  esa,  o‘z 
navbatida, yetarli ravishda bir yoki bir necha tusmollarga nisbatan axbo-
rot olishni va ularning har birini alohida sinchiklab, detalli tekshirilishini 
ta’minlab beradi. 
Tusmollarni jinoyat protsessining har qanday ishtirokchisi (jumla-
dan,  begona  shaxs  ham)  tuzishi  mumkin,  ammo  bu  tusmol  tergovchi 
(prokuror,  tezkor  xodim,  ekspert,  sudya)  tomonidan  qabul  qilinmagan 
bo‘lsa,  tekshiruvga  qo‘shilmaydi.  Demak,  uni  kriminalistik  tusmol  deb 
atash noto‘g‘ri bo‘ladi. 
Tusmollarni  tuzish  vaqti  bo‘yicha  tasniflash  ushbu  jarayonning 
davomiyligini  ko‘rsatadi  va  har  bir  tusmolni  undan  avvalgi  tusmolga, 
uning  mazmuni  va  tekshirish  natijalariga  qarab  baholanishini  taqozo 
etadi.  Ammo  shuni  aytish  lozimki,  «eski»  tusmollar  vaqti  o‘tishi  bilan 
o‘z  ahamiyatini  yo‘qotmaydi.  Qandaydir  sabablarga  ko‘ra,  ular 
voqelikda yuz berishi muammoli bo‘lgan tusmollar guruhidan o‘rin olib, 
tasdig‘ini topmagan bo‘lsa-da, ular to‘g‘risida unutish maqsadga muvo-

 
26 
fiq bo‘lmaydi, chunki to‘xtatib qo‘yilgan jinoyat ishi bo‘yicha dastlabki 
tergovni qayta tiklash davrida ulardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. 
Tusmollarning  voqelikda  yuz  berish  darajasi  bo‘yicha  voqelikda 
yuz berishi mumkin bo‘lgan tusmollarga bo‘linishi tergovchi faoliyatida 
faktlarni  baholash  masalasi  bilan  bog‘langan.  Tergovchi  va  ishdagi 
boshqa  qatnashchilarning  taxminlari  voqelikni  har  xil  in’ikos  qiladi: 
ba’zilari  voqelikka  yaqinlashadi, boshqalari esa  voqelikni  to‘liq  in’ikos 
qilmaydi.  Tergovning  dastlabki  bosqichida  qaysi  bir  tusmol  voqelikka 
yaqin  bo‘lishini  aniqlash  qiyin  masala  bo‘lib,  bu  muammo  tergov 
yakunida hal etiladi. 
Voqelikda  yuz  berish  darajasidan  qat’i  nazar  barcha  tusmollar 
parallel  tekshirilishi  kerak.  Ayrim  hollarda  voqelikda  yuz  berishi 
muammoli  bo‘lgan  tusmollar  jinoyatning  ochilishiga  sabab  bo‘lgan. 
Tusmollarni  tasniflashda  ularning  asosiy  va  qarama-qarshi  tusmollarga 
(yoki  kontur  tusmollarga)  bo‘linishi  hollari  uchraydi.  Masalan,  birinchi 
tusmollar  qatoriga  ayblov  tusmolini  ilgari  surish  mumkin,  ya’ni  bu 
tusmol jinoyat hodisasini taxminiy jihatdan ta’riflaydi. Ushbu tusmolga 
qarab  qarama-qarshi  tusmolni  tuzish  kerak  bo‘ladi  va  u  jinoiy 
javobgarlikka  tortilgan  shaxsning  aybsizligi  to‘g‘risidagi  kontur  tusmol 
sifatida  ifodalanadi.  Ularni  tekshirish  natijalari  qaysi  bir  tusmolning 
voqelikda  bo‘lgani  va  qaysi  bir  tusmolning  voqelikka  to‘g‘ri 
kelmaganligi  to‘g‘risida  dalolat  beradi  va  agarda  ayblov  tusmoli 
tasdiqlansa,  uni  ayblash  fikrida  to‘liq  ifodalashga  imkon  tug‘iladi. 
Tusmollar  tergov  jarayonida,  tezkor-qidiruv  faoliyatida,  ekspertizalarni 
o‘tkazishda  va  sud  majlisida  ishlatiladi.  Ko‘rsatilgan  tusmollarni 
ishlatish shakllarining har biri o‘z xususiyatlariga ega. Ammo tusmollar 
tabiatiga  ko‘ra,  prinsipial  holda  o‘zgarmasdan  qoladi,  chunki  ular  har 
qanday  vaziyatlarda  taxminiy  fikr  sifatida  shakllanib,  faktlarni 
tushuntirish  va  o‘rganish  uslubi  sifatida  ehtimollik  bilim  darajasidan 
haqiqiy  bilim  darajasiga  o‘tadi.  Shunga  ko‘ra,  jinoyatlarni  ochish  va 
tergov  qilishda  tusmollarning  kriminalistik  ta’rifga  ega  bo‘lishi  ular 
asosida vujudga kelgan vazifalarning yechilishiga asos bo‘ladi. 
Agar  jinoyat  ishining  qo‘zg‘atilishiga  tezkor-qidiruv  faoliyati 
yetakchilik qilgan bo‘lsa, u holda dastlab tezkor-qidiruv tusmoli yuzaga 
keladi.  Ushbu  tusmollarning  mazmuni  hodisaning  ta’rifi,  axborot 
manbalarining xususiyatlari bilan belgilanadi. Ma’lum shart-sharoitlarda 
ushbu  tusmol  tergov  tusmoliga  aylanadi  va  tezkor  xodim  tomonidan 
tekshirish  uchun  asos  bo‘lishi  mumkin.  Ekspert  tusmoli  bir  qator 
vaziyatlarda,  masalan,  xulosa  ehtimollik  darajasiga  ega  bo‘lganida 

 
27 
tergovchi tomonidan qabul qilinadi va tekshiriladi. Sud ham jinoyat ishi 
bo‘yicha  tusmollarini  tuzishga  haqli  bo‘lib,  ularni  sud  majlisida 
tekshirishga  yoki  tergovchiga  tekshirish  uchun  topshiriq  berishga  haqli 
hisoblanadi yoki ishni qayta tergovga yuborishi mumkin. Tusmollarning 
bir muhit faoliyatidan boshqa muhit faoliyatiga o‘tishi qonunga muvofiq-
dir.  Ular  tergovchi,  ekspert,  surishtiruv  organi  o‘rtasidagi  o‘zaro 
harakatlarni aks ettiradi.