A k a d e m I y a kriminalistik taktika

  
3-§. Murdaning tashqi ko‘rinishini ko‘zdan kechirish 
 
Murdaning  tashqi  ko‘rinishini  ko‘zdan  kechirish  u  aniqlangan  va 
hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish paytida amalga oshiriladi. 
Agar  ko‘zdan  kechirish  sharoitlari  noma’qul  bo‘lsa,  u  holda  boshqa 
joyda  ko‘zdan  kechirish  harakati  o‘tkaziladi  (ko‘pincha  bu 
o‘likxonalarda  o‘tkaziladi),  ammo  bunday  ko‘zdan  kechirish  sud-tibbiy 
ekspertizasi tarkibiga kirmaydi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  JPKning  138-moddasiga  binoan, 
murdani ko‘zdan kechirishda tergovchi ushbu harakatni o‘tkazish uchun 
sud-tibbiyot  mutaxassisini  jalb  qiladi.  Ko‘zdan  kechirishga  tergovchi 

 
77 
rahbarlik qiladi va sud-tibbiyot mutaxassisi uning boshqaruvida ishlaydi. 
Mutaxassisning  ishtiroki  tergovchining  shaxsiy  ko‘zdan  kechirish 
harakatini o‘tkazish majburiyatini undan soqit qilmaydi. 
Murdani  ko‘zdan  kechirish  umumiy  va  detalli  bosqichdan  iborat. 
Umumiy  ko‘zdan  kechirish  paytida  quyidagilarni  tadqiq  qilib,  ularni 
bayonnomada qayd qilish lozim: 
–  murdaning  jinsi,  uning  topilgan  joyi,  boshqa  predmetlarga 
nisbatan  joylashishi,  umumiy  ko‘rinishi  va  holati  (uning  alohida 
jismlarining bir-biriga nisbatan joylashishi); 
–  murdani  ko‘zdan  kechirgandan  so‘ng  uning  boshqa  joyga  olib 
o‘tilganligi; 
– murdaning qanday kiyimda aniqlanganligi; 
–  murda  bilan  birgalikda  qurol  yoki  jarohat  yetkazish  predmeti 
borligi va holati; 
– tan jarohatlarining umumiy ta’rifi, ularning tanada, kiyim ostida 
(lokalizatsiyasi) yoki ochiq tana joylarida joylashishi. 
Shundan so‘ng murda detalli ravishda ko‘zdan kechiriladi va uning 
belgilari tadqiq etilib, batafsil qayd qilinadi. Dastlab murdaning yotgan 
joyi,  qanday  holatdaligi  aniqlanadi,  keyin  u  boshqa  joyga  olib  o‘tiladi, 
chunki  murdani  sudrab  boshqa  joyga  olib  qo‘yganda  uning  tagida 
mavjud  bo‘lgan  predmetlar  buzilishi  mumkin.  Eng  oxirida  murdaning 
kiyimi tekshiriladi. Agar sharoit taqozo etsa, yechintiriladi va uning har 
bir  kiyimi  alohida  ko‘zdan  kechiriladi.  Kiyimni  ko‘zdan  kechirganda 
uning rangi, materialining nimadan ekanligi, jabrlanuvchining kattaligiga 
qarab tikilganligi, cho‘ntaklarida nima borligi va shu kabi boshqa o‘ziga 
xos belgilari borligini aniqlash lozim. 
Kiyimlarda  bo‘lgan  jarohatlanish  belgilariga,  ya’ni  tirab  o‘q  otish 
belgilariga  alohida  e’tibor  berish  lozim  bo‘ladi  va  undan  hosil  bo‘lgan 
kirlanishlarga  diqqat  bilan  qaraladi.  Kiyimda  bo‘lgan  barcha  taajjubli 
holatlar qayd qilinadi: tashqariga chiqarilgan cho‘ntaklar, ochilgan yoqalar, 
kiyimning ayrim qismlari yo‘qligi (masalan, qishki paytda odamning bosh 
kiyimi yoki poyabzali yo‘qligi), murdadagi kiyimning va ichki kiyimning 
noto‘g‘ri kiyilganligi holatiga (ayniqsa ayollarda) katta e’tibor beriladi. 
Murdani  ko‘zdan  kechirganda  uning  qo‘llarida  kiyimning  tolalari, 
tuproq  va  o‘simliklarning  zarralari  hamda  boshqa  mikroobyektlarning 
bor  yoki  yo‘qligini  aniqlash  lozim  bo‘ladi.  Agarda  qo‘llari  mushtum 
shaklida  aniqlangan  bo‘lsa,  uning  tagiga  oq  qog‘oz  qo‘yib,  mushtni 
ochish  zarur  va  shunda  uning  kaftida  va  barmoqlarida  bo‘lgan  zarralar 
qog‘ozga  tushadi.  Bundan  tashqari,  qog‘ozga  tushgan  zarralar  o‘ralib, 

 
78 
alohida  konvertda  saqlanishi  lozim.  Konvert  esa  tergovchi  va 
xolislarning  imzosi  va  muhr  bilan  tasdiqlanadi.  Unda  zarralarning 
qayerda  va  qachon  olinganligi  bayon  qilinib,  jinoyat  ishining  raqami 
ko‘rsatiladi.  Ish  jarayoni  shunday  harakatlar  bilan  cheklanib  qolmaydi, 
chunki  tergovchi  murdaning  tirnoqlari  tagida  qanday  zarralarning 
borligini  aniqlash  uchun  ularni  maxsus  qaychi  bilan  oladi  va  tirnoq 
taglarida  bo‘lgan  zarralarni  har  bir  barmoq  uchun  olingan  alohida 
probirkalarga solib, po‘kak bilan yopadi va tegishli yozuvlarni qayd etib, 
xolislar  bilan  tasdiqlaydi.  Jarohatlangan  tanada  aniqlangan  mikroobekt-
larning 
:
sud-tibbiyot  mutaxassisiga  topshirilishi  maqsadga  muvofiqdir. 
Biroq  bu  harakatlarni  laboratoriya  sharoitlarida  o‘tkazish  kerak.  Ba’zi 
hollarda  mikroobyektlar  (changlar,  har  xil  kirlar,  o‘simlik  zarralari) 
odamning sochlari va quloqlarida qoladi va ular shaxsning ma’lum joyda 
bo‘lganligini ta’riflash mumkin. Ularni sochlardan ajratish uchun paxtali 
taroq bilan tarash lozim. Paxtada tegishli zarralarning moddalari yopishib 
qoladi,  taraganda  bosh  tagiga  oq  qog‘oz  yoki  polietilen  mato  yozish 
lozim.  Shundan  so‘ng  bu  qog‘oz  yoki  polietilen  mato  o‘raladi. 
Quloqlardan esa zarralar paxtali tampon yordamida olinadi. 
Agar murda o‘likxonaga yuborilgan bo‘lsa, o‘likxona xodimlariga 
murdaning  kiyimlarini  alohida  joyga  olib,  saqlab  qo‘yish  haqida 
yo‘riqnoma  beriladi.  Tergovchining  ishtirokisiz  murdaning  kiyimini 
qoqish, tozalash mumkin emas. 
Olingan  kiyimni  shu  zahotiyoq  ko‘zdan  kechirish  lozim.  Eng 
yaxshisi  bu  ko‘zdan  kechirishni  xonada  o‘tkazish  hisoblanadi.  Agar 
kiyim  ho‘l  yoki  nam  bo‘lsa,  uni  avvalo  xonaning  haroratiga  qarab 
quritiladi.  Ko‘zdan  kechirishdan  avval  ehtiyot  choralarini  amalga 
oshirish  zarur,  chunki  kiyimda  tasodifiy  obyektlar  bo‘lmasligi  kerak. 
Shuni  esda  tutish  lozimki,  tergovchi  va  tergov  harakatining  boshqa 
ishtirokchilari  o‘z  kiyimlari  bilan  murdaning  kiyimiga  tegmasdan  uni 
ko‘zdan  kechirishlari  lozim.  Murdaning  kiyimi  oq  yuzalik  ustiga 
qo‘yiladi.  Bu  yuzalik  esa  polietilen  tasmasiga  ega  bo‘ladi  va  kiyimda 
bo‘lgan barcha zarralar shu tasmaga yopishadi. Mikroobyektlarning aniq 
joylashgan o‘rnini belgilash uchun kiyimni silkitish mumkin emas yoki 
kiyimni bekorga taxlab, ichki tomonga ag‘darish man etiladi. Kiyimning 
har bir predmeti alohida ko‘zdan kechiriladi. 
Kiyimni  ko‘zdan  kechirishda  uning  ko‘zga  tashlanuvchi  belgilari 
aniqlanadi.  Mikroobyektlar  aniqlaganda,  agar  ular  oddiy  ko‘z  bilan 
kuzatilsa  yoki  lupa  yordamida  aniqlansa,  ko‘zdan  kechirish 
bayonnomasida qayd etiladi. Bundan tashqari, ularning shakli, kattaligi, 

 
79 
olib  yurish  predmetidagi  joylashishi  ko‘rsatiladi.  Agar  mikroobyektlar 
kiyimda  mustahkam  turgan  bo‘lmasa,  ularni  ajratib,  alohida  o‘rab 
qo‘yish  kerak.  Mustahkam  mikroobyektlar,  ya’ni  kiyimga  yopishgan 
zarralarni  (agar  qon  izlari  yoki  begona  tolalar  kiyimning  tolalari  bilan 
bog‘lanib qolgan bo‘lsa) ajratish kerak bo‘lmaydi. 
Ba’zi hollarda mikrozarralar kiyimning cho‘ntaklarida, yoqalarning 
orqa  qismlarida,  etaklarning  tagida  bo‘lishi  mumkin.  Ulardan  topilgan 
chang,  qum,  o‘simlik  zarralari  odamning  biron-bir  joyda  bo‘lganligini 
anglatadi.  Cho‘ntaklarda  ular  bor  bo‘lgan  predmetlarning  (masalan, 
o‘g‘irlangan narsaning mikroobyektlari, qurolning yoni) mikroobyektlari 
bo‘lishi  mumkin.  Ko‘zdan  kechirish  paytida  kiyimning  shu  joylarida 
mikroobyektlarning borligiga ishonch hosil qilish lozim va ularni joyidan 
qo‘zg‘atmasdan saqlab, kiyimni laboratoriya tadqiqotiga yuborish kerak. 
Tanilmagan murda fotografik suratga signalitik usulda qayd etiladi. 
Hodisa  sodir  bo‘lgan  joyni  ko‘zdan  kechirish  bayonnomasidan 
tashqari,  murdaning  holati  bo‘yicha  tegishli  sxema  chizib,  unda 
murdaning jarohatlari qanday aks etganligini ham ko‘rsatish zarur. 
Agar  murdani  qayta  ko‘zdan  kechirish  yoki  qayta  sud-tibbiy 
ekspertizasidan o‘tkazish zarur bo‘lsa, u holda murdaning ko‘milgan joyi 
eksgumatsiya qilinadi va bundan avval tergovchi tegishli qaror chiqaradi. 
Ko‘milgan  joy  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  uning  qarindoshlaridan, 
tanishlaridan  yoki  qabristonning  dafn  etish  kitobi  ro‘yxatidan  aniqlash 
mumkin.  Eksgumatsiya  (murdani  ko‘milgan  joyidan  chiqarib  olish) 
tergovchi, xolislar va sud tibbiy xodimi ishtirokida o‘tkaziladi. Xristian 
qabristonlarida  eksgumatsiya  qilganda  yog‘ochli  tobut  chiqariladi, 
musulmon  qabristonida  esa  eksgumatsiya  qilinganda  jasadning  o‘zi 
chiqariladi va ko‘zdan kechiriladi. Barcha aniqlangan obyektlar jasadni 
eksgumatsiya  qilish  va  ko‘zdan  kechirish  bayonnomasida  qayd  etiladi 
(JPKning 141, 151-moddalari). 
 
4-§. Ko‘zdan kechirishning boshqa turlari  
 
Predmet va hujjatlarni ko‘zdan kechirish. Agar daliliy ashyo bo‘la 
oladigan  predmet  va  hujjatlarni  ko‘zdan  kechirish  hodisa  sodir  bo‘lgan 
joyni  ko‘zdan  kechirish  jarayonida  o‘tkazilayotgan  bo‘lsa,  ushbu 
obyektlarning barcha belgilari hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish 
bayonnomasida aks ettiriladi. Bir qator vaziyatlarda (masalan, predmet yoki 
hujjatni  ixtiyoriy  topshirilganda  va  uni  tintuv  yoki  olib  qo‘yish 
o‘tkazilganda) ular mustaqil ravishda ko‘zdan kechiriladi. Ko‘zdan kechirish 

 
80 
predmetni umumiy ko‘rinishidan boshlanadi, uning nomlanishi aniqlanadi, 
nima maqsadlarda ishlatilishi va holati, o‘ziga xos belgilari, buzilishlari va 
xususiyatlari ko‘rsatiladi, chunonchi, predmetning muayyan shaxsga tegishli 
bo‘lishi,  uning  ishlatilganlik  darajasi  (yangi  ishlatilgan  buyum),  tergov 
qilinayotgan hodisaga aloqasi, unda qo‘l izlarining borligi, har xil yozuvlar 
mavjudligi va shu kabilar o‘rganib chiqiladi. 
Hujjatlarni ko‘zdan kechirganda uning mazmuni, tashqi ko‘rinishi, 
shakli,  rekvizitlari,  nimada  va  qanday  obyektda  ijro  etilgani,  imzolari, 
muhr va shtamplarning yasalishi va boshqa belgilariga ahamiyat beriladi. 
Soxtalashtirish belgilarini aniqlash uchun kriminalistika sohasida ishlab 
chiqilgan  usul  va  vositalar  qo‘llaniladi.  Shubhali  vaziyatlarda  hujjatni 
kriminalistik ekspertizaga yuboriladi. 
Hayvonlar  va  ularning  jasadlarini  ko‘zdan  kechirish.  Bunday 
ko‘zdan  kechirish  harakatining  maqsadi  biror-bir  hayvonlarni  ma’lum 
xo‘jalik  yoki  muayyan  shaxsga  tegishli  bo‘lishi  to‘g‘risidagi  belgilarni 
aniqlab,  ularning  aynanligini  topishdan  iborat.  Hayvonlarni  ko‘zdan 
kechirganda uning turi, zoti, rangi, jinsi, yoshini aniqlash lozim. Bundan 
tashqari,  hayvonning  tamg‘asi,  taqalash  uslubi,  ma’lum  bir  belgilangan 
predmeti  (masalan,  bo‘yin  boylagich)ning  borligi,  o‘ziga  xos  belgilari, 
rangi, jarohatlardan qolgan izlariga qarab, uning ma’lum xo‘jalikka yoki 
muayyan shaxsga tegishli bo‘lishini aniqlash mumkin. 
Ko‘rsatilgan belgilarni aniqlash va tegishli so‘zlarni to‘g‘ri ishlatish 
maqsadida  ko‘zdan  kechirishga  mutaxassisni  (masalan,  veterinar  yoki 
zootexnikni) jalb etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Hodisa  sodir  bo‘lmagan  xonalar  va  ochiq  joylarni  ko‘zdan 
kechirish  (ko‘pincha,  bunday  joylarga  omborxonalar,  savdo,  ishlab 
chiqarish yoki turar joylar kiradi). Bunday ko‘zdan kechirishning asosiy 
vazifalari sifatida quyidagilar xizmat qiladi: 
–  xonaning  qayerda  joylashganligi,  undan  foydalanishdan 
ko‘zlangan maqsad nimadan iboratligi, qo‘riqlash tizimi va tergov uchun 
muhim bo‘lgan boshqa belgilarini aniqlash; 
–  ochiq  joyni  ta’riflaydigan  belgilarni,  o‘simlik  qatlamini,  tuproq 
turini,  suvli  joylar  borligini,  binolar,  yo‘llar,  sun’iy  yoritish 
chiroqlarining borligi kabilarni bilish; 
–  joyning  qanday  belgilarga  egaligi  va  obyektlarning  qanday  holda 
joylashishini  o‘rganish.  Bunday  talab  tegishli  shaxsning  joy  to‘g‘risidagi 
bilim darajasini aniqlash maqsadida o‘rganiladi. Masalan, gumon qilinuv-
chi  o‘zining  alibisiga  (aybsizligini  bildiruvchi  holatiga)  tayanib,  bo‘lgan 
joyini  ta’riflab  beradi.  Tergovchi  ushbu  joyni  ko‘zdan  kechirib,  gumon 
qilinuvchining ko‘rsatmasi voqelik bilan to‘g‘ri emasligini aniqlaydi. 

 
81 
Transport  vositalarini  ko‘zdan  kechirish  quyidagi  maqsadlarda 
o‘tkaziladi: mashinaning o‘ziga xos belgilarini uning tipi, modeli, davlat 
raqami, avtomashinaning benzin baki va motorining raqamini, ta’mirlash 
izlarini,  benzin  baki  yoki  kuzovining  boshqa  rangga  bo‘yalganligini, 
dizayn holati buyum-suvinerlarning borligini aniqlash; 
–  avtomashinaning  boshqa  transport  vositalari  yoki  odamlar  bilan 
o‘zaro to‘qnashuvidan kelib chiqqan izlarni aniqlash; 
–  jabrlanuvchi  va  boshqa  shaxslar  tomonidan  qoldirilgan  izlar  va 
buyumlarni tadqiq etish; 
–  avtomashinaning  texnik  holatini  aniqlash  maqsadida  rulning 
holati, tormoz va yoritish tizimi, g‘ildiraklarning rezina qatlamini (rezina 
bo‘shliqlarida  bo‘lgan  bosim,  protektorlarning  holati,  g‘ildiraklardagi 
barcha  bo‘limchalar  va  rezina  qatlamida  ignasimon  nayzachalarning 
borligini) tekshirish; 
–  g‘ildiraklarning  o‘zaro  yaqinlashib  (yoki  uzoqlashib)  ketishi, 
mashina  agregatlarining  holati,  kardan,  salbsimon  asbob  va  ressorlar, 
orqa  ko‘zguning  mustahkam  o‘rnatilishi,  oyna  yuvgichlar,  oldingi  va 
orqa  oynalarning  o‘rnatilishi,  benzin  bakining  yaxshi  o‘rnatilganligi  va 
elektron tizim holati va shu kabilar o‘rganiladi. 
Avtomashinada  mikroobyektlarni  qidirishga  va  ularning  aniqlani-
shiga  e’tiborni  qaratish  lozim.  Bunday  mikroobyekt  –  qon,  bosh  miya 
zarralari,  suyuqlik  zarralari,  kiyim  yoki  jun  zarralari  bo‘lishi  mumkin. 
Ularni odatda g‘ildiraklardan, ressorlardan, suv sepgichlardan, bamperl-
ardan  topish  mumkin.  Avtomashinaning  tagida  ham  bunday  obyektlar 
bo‘lishi mumkin. 
Transport  vositasini  ko‘zdan  kechirish  paytida  bu  tergov  harakatida 
ishtirok  etish  uchun  mutaxassis-kriminalist,  avtomashinalar  bo‘yicha 
mutaxassis va mashina haydovchisi jalb etilishi mumkin. 
Odatda,  avtomashina  aniqlangan  joyida  ko‘zdan  kechiriladi.  Bunga 
nisbatan yanada to‘laroq ko‘zdan kechirish bu harakatni o‘tkazishga qulay-
roq  bo‘lgan  joyda,  masalan,  garajda  yoki  avtomashinalar  hovlisida  olib 
boriladi. 
Guvohlantirish ko‘zdan kechirishning alohida bir turi bo‘lib, ayb-
lanuvchi,  gumon  qilinuvchi,  guvoh  yoki  jabrlanuvchining  badanini 
ko‘zdan  kechirib,  hodisaning  belgilari  va  alohida  belgilarni  topishdan 
iborat.  Shunga  asosan,  tirik  shaxsni  guvohlantirish  uning  jismoniy 
daxlsizligiga aloqador huquqlarining cheklanishi bilan bog‘liq. Shuning 
uchun bu harakat tergovchining qaroriga binoan o‘tkaziladi. 

 
82 
Tergov  guvohlantirishi  sud-tibbiy  guvohlantirishidan  farq  qiladi, 
chunki  sud-tibbiy  guvohlantirish  sud-tibbiy  ekspertizasining  bir  turi 
hisoblanadi. Sud-tibbiy guvohlantirishida quyidagi masalalarni hal etish, 
ya’ni  tan  jarohatlari  yetkazilganligining  aniq  vaqti,  ularning  qayerda 
joylashganligi,  jarohatlanish  darajasi,  jismoniy  buzilishlarning  tug‘ma 
yoki jarohatdan kelib chiqqanligini aniqlash talab etiladi. Tergov guvoh-
lantirishida  esa  odam  badanining  qayerida  jarohatlar  borligi,  hodisa 
joyidan qolgan bo‘yoq zarralari, tuproq va boshqa zarralarning badanda 
qolganligi,  transport  vositasi  yoki  kiyimdan  qolgan  zarralarning  bor-
yo‘qligi, badanda qanday belgilar mavjudligi (masalan, tatuirovka, chan-
diq, so‘gal, kuyish izlari va ularning qayerda joylashganligi) aniqlanadi. 
Agarda  guvohlantirish  badanning  ma’lum  joylarini  ochib 
ko‘rishdan  iborat  bo‘lsa,  u  holda  xolislar  va  bu  tergov  harakatini 
o‘tkazuvchi  tergovchi  guvohlantiriladigan  shaxsning  jinsiga  mansub 
bo‘lishi  lozim.  Guvohlantirish  paytida  (shaxsning  qadr-qimmatini 
kamsituvchi  yoki  sog‘ligiga  zarar  yetkazuvchi  harakatlarni  qilish  yoki 
shu kabi harakatlarni o‘tkazish man etiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
83 
 
 
V bob. SO‘ROQ
 
QILISH VA YUZLASHTIRISH TAKTIKASI 
 
1-§. «So‘roq qilish» tushunchasi: turlari va ahamiyati 
 
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual qonunchiligida ilk 
bor  nomdosh  kodeksda  so‘roq  qilishning  umumiy  qoidalari  belgilanib, 
alohida ko‘rsatilgan (JPKning X bobi). 
So‘roq  qilish  –  bu  tergov  va  sud  harakati  bo‘lib,  jinoyat  ishining 
to‘g‘ri hal qilinishi maqsadida so‘roq qilinuvchidan unga ayon bo‘lgan va 
ish bo‘yicha ahamiyatga ega ma’lumotlarni olishdan iborat. Shunga asosan, 
so‘roq qilish harakati: 
–  jinoyat-protsessual  qonuni  tomonidan  boshqariluvchi  protsessual 
harakat sifatida ko‘riladi; 
– kriminalistik jihatdan qonun va ma’naviyat chegaralarida o‘ziga xos 
taktikasiga ega; 
–  tergov  qilinayotgan  voqeaga  nisbatan  olinadigan  axborot  bilan 
cheklangan bo‘ladi. 
So‘roq qilish – eng ko‘p tarqalgan tergov va sud harakatidir. Har bir 
jinoyat ishi bo‘yicha tergovchi va sud tomonidan guvohlar, jabrlanuvchilar, 
gumon  qilinuvchilar,  ayblanuvchilar  va  sudlanuvchilar  so‘roq  qilinadi. 
So‘roq  yordamida  jinoyat  to‘g‘risidagi  axborotning  asosiy  qismi 
tekshiriladi va tegishli axborot olinib, jinoyatning sabablari va maqsadlarini 
aniqlashda, uning  kelib chiqishiga ko‘makdosh bo‘lgan  holatlarni  yuzaga 
chiqarishda  ishlatiladi.  Nihoyat,  so‘roq  –  bu  so‘roq  qilinuvchiga  bevosita 
tarbiyaviy jihatdan ta’sir etish vositasidir. 
O‘zining  ta’rifi  bo‘yicha  so‘roq  qilish  –  bu  ko‘p  rejali,  murakkab, 
jinoyat-protsessual,  kriminalistik,  tashkiliy,  ruhiy  va  ma’naviy  jihatlarga 
ega  harakat.  So‘roq  qilishda  kriminalistik  taktika,  sud  psixologiyasi, 
mantiq, pedagogika va sud etikasi bilimlaridan keng foydalaniladi. So‘roq 
qilish harakati yig‘indi (kompleksi) ta’rifga ega. 
So‘roq qilish jarayonini to‘rt bosqichga bo‘lish mumkin: 
1) so‘roq qilinuvchidan axborotni talab qilib olish; 
2) olingan axborotni yanada aniqroq qilish, muayyanlashtirish; 
3) olingan axborotga baho berish va uni maydalashtirish; 
4) olingan axborotni bayonnomada qayd etish. 
So‘roq qilish harakati bir nechta turlarga bo‘linadi. 

 
84 
So‘roq qilinuvchining jinoyat-protsessual holati bo‘yicha: 
– gumon qilinuvchini so‘roq qilish;  
– ayblanuvchini so‘roq qilish;  
– jabrlanuvchini so‘roq qilish;  
– guvohni so‘roq qilish. 
 Shaxsning yoshi bo‘yicha so‘roq qilish:  
– voyaga yetmaganni so‘roq qilish; 
– voyaga yetganlarni so‘roq qilish. 
So‘roq qilish ketma-ketligi va axborot hajmi bo‘yicha: 
– dastlabki so‘roq;  
– qo‘shimcha so‘roq;  
– qayta so‘roq qilish.  
Tergov holatining ta’rifi bo‘yicha: 
– ziddiyatli tergov holatida so‘roq qilish;  
– ziddiyatsiz tergov holatida so‘roq qilish. 
 So‘roq qilish harakatining gumon qilinuvchi qatnashchilari bo‘yicha 
so‘roq  so‘roq  qilinuvchi  shaxsdan  tashqari  boshqa  shaxslarni  taklif 
etmasdan  so‘roq  qilish  hamda  so‘roq  qilinuvchi  shaxs  bilan  birgalikda 
boshqa  shaxslarni  (himoyachi,  ekspert,  mutaxassis,  tarjimon,  pedagog, 
voyaga yetmaganning onasi yoki otasini yoki qonuniy vakillarni, prokuror, 
tergov bo‘limining boshlig‘i, tergovchilar guruhining rahbarini) taklif qilib 
so‘roq qilishga bo‘linadi. 
So‘roq  qilish  joyi  bo‘yicha  so‘roq  qilish  tergovchining  xonasida 
so‘roq  qilish  va  boshqa  joyda  so‘roq  qilishga  bo‘lib  o‘rganiladi.  So‘roq 
qilishning  ketma-ketligi  va  hajmi  bo‘yicha  bo‘linishi  shundan  iboratki, 
dastlabki  so‘roqda  shaxs  ilk  bor  so‘roq  qilinadi.  Agar  so‘roq  qilinuvchi 
shaxs ba’zi bir savollar bo‘yicha to‘liq hajmda axborot bermagan bo‘lsa, u 
holda uni qo‘shimcha so‘roq qilish lozim bo‘ladi. Tergovchini qiziqtirgan 
holat  (obyekt)  bo‘yicha  so‘roq  qilinuvchi  bergan  ko‘rsatuv  tergovchida 
shubha  uyg‘otsa  yoki  bu  haqiqatga  to‘g‘ri  bo‘lmasa,  u  holda  tergovchi 
shaxsni qayta so‘roq qiladi. 
Ziddiyatsiz  tergov  holatida  so‘roq  qilinuvchi  tergovchiga  voqelikka 
to‘g‘ri  keluvchi  ko‘rsatuvlarni  bayon  etadi  va  ish  bo‘yicha  haqiqatni 
aniqlashda yordam beradi. Ziddiyatli tergov holatida so‘roq qilish tergov-
chi  va  so‘roq  qilinuvchi  shaxsning  manfaatlariga  qarama-qarshi  bo‘lib, 
so‘roq  qilinuvchi  to‘g‘ri  ko‘rsatuv  berishdan  u  yoki  bu  darajada  bosh 
tortadi,  faktlarni  tavsif  etganda  voqelikka  to‘g‘ri bo‘lgan  holatdan  yoki 
uni to‘liq ta’riflashdan o‘zini tortadi. Tergovchi esa haqiqatni aniqlashga 
intilib, so‘roq qilinuvchi shaxs bilan ziddiyatli holatga borib qoladi. 

 
85 
So‘roqning  natijali  bo‘lishi  tergovchining  so‘roq  qilinuvchi  shaxs 
to‘g‘risida  yaxshi  ma’lumotga  ega  bo‘lishiga  bog‘liq.  Tergovchi  so‘roq 
beruvchi shaxsning o‘rniga fikran o‘zini qo‘yib, xatti-harakatlarini bashorat 
qilishi lozim va qonun hamda ma’naviyat chegaralarida o‘zida bor bo‘lgan 
dalillarni va axborotlarni ishlatishi zarur. 
So‘roq qilinuvchini jinoyat-protsessual holati bo‘yicha so‘roq qilish 
turlarining  har  biri  o‘ziga  xos  xususiyatlariga  ega  va  ular  taktik 
usullardan  iborat.  So‘roq  qilinuvchining  esdan  chiqargan  hodisa 
lavhasini  yodiga  keltirishga  yordamlashish,  yolg‘on  ko‘rsatuv  berish 
paytida uni fosh etish ham taktik usullarga tegishli. 
So‘roq  qilishni  boshqa  asoslarga  ko‘ra  ham  tasniflash  mumkin. 
So‘roq  qilish  haqiqatni  aniqlash  bo‘yicha  haqiqatga  to‘g‘ri  so‘roq  va 
yolg‘on (soxta) so‘roqqa bo‘linadi. Yolg‘on so‘roq, o‘z navbatida, so‘roq 
qilinuvchining o‘ziga o‘zi ayb qo‘yish holati va ushbu shaxsga nisbatan 
qoralovchi  uydirmalar  qo‘yish  holatiga  bo‘linadi.  Bunday  tasnif  so‘roq 
qilishning taktik jihatdan to‘g‘ri natijalarga ega bo‘lishi maqsadida ishlab 
chiqilgan.  
So‘roqning qonunga to‘g‘ri bo‘lishi uning asosli ravishda va qonun 
talablariga  rioya  qilib  o‘tkazilganligini  bildiradi.  Jinoyat  ishi 
qo‘zg‘atilgandan  so‘ng  tergovchi  quyidagi  shaxslarni  so‘roq  qilishga 
haqli: 
– jabrlanuvchini (JPKning 54, 114-121-moddalari); 
–  guvohni,  agar  ushbu  shaxsda  tergovni  qiziqtiradigan  faktlar  va 
ma’lumotlar borligi taxmin etilsa (JPKning 66, 114-121-moddalari); 
–  jinoyatni  sodir  etishda  gumon  qilinuvchi  shaxsni  (JPKning  47, 
109-112-moddalari); 
– ayblanuvchi, sudlanuvchi tariqasida jinoiy javobgarlikka tortilgan 
shaxsni (JPKning 45, 109-112, 442-moddalari); 
–  alohida  topshiriqqa  ko‘ra  so‘roq  qilinadigan  guvohni  (JPKning 
36, 347-moddalari). 
So‘roq  qilishda  qonun  talablariga  rioya  etish  deganda,  uning 
protsessual  qonunning  barcha  talablariga  muvofiq  kelishi  tushuniladi  va 
tergovchi o‘z harakatlarini shu talablarga asoslab amalga oshiriladi. Masa-
lan, voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‘roq qilishda 
uning himoyachisi ishtirok etishi zarur, tergovchining ruxsati bilan qonuniy 
vakil  yoki  (JPKning  553-moddasi),  tarjimonning  ishtirok  etishi  mumkin 
(JPKning 20-moddasi), so‘roqning umumiy davom etish vaqti bir kunda 8 
soatdan  oshmasligi  lozim  (JPKning  107-moddasi),  so‘roq  qilinuvchi 
ko‘rsatmalarini  o‘z  qo‘li  bilan  yozish  huquqiga  ega  (JPKning  106-

 
86 
moddasi).  Yuqoridagi  kabi  holatlar  ana  shu  qonun  talablaridan  kelib 
chiqadi.  Inson  sha’ni  va  qadr-qimmatini  kamsitadigan,  uning  shaxsiy 
hayotiga  taalluqli  ma’lumotlarning  tarqalib  ketishiga  olib  keladigan, 
sog‘lig‘ini  xavf  ostiga  qo‘yadigan,  asossiz  ravishda  unga  jismoniy  va 
ma’naviy  azob-uqubat  yetkazadigan  harakatlarni  qilish  yoki  qarorlar 
chiqarish taqiqlanadi (JPKning 17-moddasi). 
So‘roqning  voqelikka  to‘g‘ri  bo‘lishi,  uning  har  tomonlama  va 
to‘liq  aks  etishi  bu  harakatning  qonuniylik  talablariga  to‘g‘ri  bo‘lishini 
ko‘rsatuvchi kafolat sifatida namoyon bo‘ladi. 
Co‘roq  qilishda  qonunchilik  talablariga  rioya  etilishi  so‘roq 
qilinuvchilarni  va  sud  zalida  hozir  bo‘lgan  jamoani  qonunga  hurmat 
ruhida tarbiyalaydi. 
Qonunchilik va ma’naviyat o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq tushuncha-
lardir. Jamiyat  qonunchiligi  ma’naviy  asos  va  ma’naviy  jihatni  qamrab 
olgan.  Ma’naviylik  qonuniylik  talablariga  aniq  rioya  qilishni  taqozo 
etadi.  Jinoyat-protsessi  qonunlarining  buzilishi  ma’naviy  normalarning 
buzilishiga  olib  keladi.  Shuning  uchun  tergov  jarayonida  bajariladigan 
tegishli  harakatlar  qonun  bilan  adolatning  uzluksiz  bog‘liqligini  yaqqol 
ko‘rsatadi. Bularga quyidagilar kiradi: 
– guvohni ko‘rsatuv berishdan bosh tortishi yoki yolg‘on ko‘rsatuv 
berishi uchun jinoiy javobgarlikka tortilishi to‘g‘risida ogohlantirish; 
–  ayblanuvchiga  har  bir  dalilni,  shuningdek,  ekspert  xulosasining 
ahamiyatini obyektiv ravishda tushuntirish; 
–  gumon  qilinuvchi  va  ayblanuvchiga  chin  ko‘ngildan  aybini  o‘z 
bo‘yniga  olish  holatini  uning  aybini  yumshatuvchi  holat  sifatida  har 
tomonlama tushuntirish; 
–  so‘roq  qilinuvchining  ma’naviy  va  diniy  e’tiqodlarini  hurmat 
qilish; 
– so‘roq jarayonini vaqt bo‘yicha cheklash; 
–  dastlabki  tergov  ma’lumotlarini  oshkor  qilmaslik  va  shaxsning 
shaxsiy  hayoti  to‘g‘risida  hech  kimga  ma’lum  qilmaslik  hamda  uning 
maxfiyligini saqlash; 
– iltimosnomalarni qabul qilish to‘g‘risida qarorga kelgandan so‘ng 
tergovchi o‘zining vakolatlarini mohirona ishlatishi; 
– ma’naviy tamoyillarga asosan ruhiy aloqa bog‘lash; 
– tergovchining xatti-harakatlari o‘zga shaxsning qadr-qimmatini past-
ga urmasligi va kishilar bilan muloqotda odob-axloq normalariga tayanishi.  
Tergovchi so‘roq qilganda baqirmasligi, shaxsni haqorat qilmasligi 
kerak. So‘roq qilinuvchiga nisbatan tergovchi odob va ehtirom ko‘rsatib, 

 
87 
sabr-matonat  bilan  o‘zining  yuqori  madaniy  yuksakligini  namoyon 
qilishi,  kerakli  so‘zlarni  topib,  so‘roq  qilinuvchi  bilan  o‘rtasidagi 
kelishmovchilikni bartaraf etishi lozim.