A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va

Korxonaning tijorat sirlari — ishlab chiqarish, texnologik
ma’lumotlar, boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bog‘liq

---

123
bo‘lib, ularni oshkor qilish korxona manfaatlariga zarar
etkazishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlardir.
Ko‘pincha «tijorat sirlari» tushunchasidan tashqari kor-
xonaning «ishlab chiqarish sirlari» tushunchasi ham qo‘l-
laniladi. U ishlab chiqarish usullari, texnologiyalar, texnik
kashfiyotlar, tadqiqot ishlari, mehnatni tashkil qilish, aloqa
tarmog‘i va shu kabilar haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga
oladi.
— Bugungi bozor munosabatlari, ayniqsa raqobatchilik
muhiti sharoitlarida korxona tijorat va ishlab chiqarish
sirlarining oshkor qilinishi uning ahvoliga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar iste’mol-
chilarini yo‘qotishga olib kelishi mumkin.
16.2. Korxonaning bankrotlik holati
O‘zbekiston Respublikasining 1996- yil 30- avgustdagi
«Bankrotlik tug‘risida»gi Qonuni kreditorlarning da’volarini
qondirish maqsadida xo‘jalik yuritish subyektlari bo‘lmish
yuridik va jismoniy shaxslarni bankrot bo‘lgan, deb e’tirof
etish shartlari tarkibini belgilab berdi.
Xo‘jalik subyektining bankrotlik holati deyilganda qarz-
larning majburiyatlari mol-mulkidan oshib ketganligi
sababli tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) haq to‘lash
yuzasidan kreditorlarning talablarini qondirishga qodir
emasligi, shu jumladan, byudjetga va byudjetdan tashqari
fondlarga majburiy to‘lovlarni ta’minlashga qodir emasligi
tushuniladi.
Kreditorlarning talablarini bajarish muddati boshlangan
kundan e’tiboran xo‘jalik yuritish subyekti uch oy mobaynida
ularni bajara olmayotganligi yoki bajarishga qodir emas-
ligining muqarrarligi sababli uning joriy to‘lovlarini to‘xtatib

---

124
quyilishi xo‘jalik yuritish subyekti bankrot bo‘lishining tashqi
alomati hisoblanadi.
Bankrotlik fakti xo‘jalik sudi tomonidan e’tirof etilganidan
yoki xo‘jalik yuritish subyekti ixtiyoriy ravishda tugati-
layotganida uning o‘zi bankrot bo‘lganligini rasman e’lon
qilganidan keyin xo‘jalik yuritish subyekti bankrot bo‘lgan
hisoblanadi.
Bankrotlik tizimining muhim tashkil etuvchilaridan biri
korxonaning moliyaviy ahvolini diagnostika qilish,
yaqinlashib kelayotgan inqirozli holatni nazorat qilish va
o‘z vaqtida uning oldini olish bo‘lib, korxona boshqaruvining
asosiy vazifasi hisoblanadi.
Korxonaning ravnaq topishi va inqirozga yuz tutishi bir
qator omillarning o‘zaro ta’siridan kelib chiqib, ular tashqi
va ichki omillarga bo‘linadi. Тashqi omillarga korxonaga
hech qanday ta’sir ko‘rsata olmaydi. Ichki omillar esa
korxonada ishning qanday tashkil etilganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Korxonaga tashqi (sosial) va ichki (texnik) omillarning
o‘zgarishiga qay darajada moslasha olganligi, bu borada uning
qobiliyatini rivojlanganligi nafaqat firmaning yashovchanligini
saqlab qoladi, balki uning gurkirab rivojlanishini ta’minlaydi.
Korxona faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi
omillarga quyidagilar kiradi:
— aholi ehtiyojining hajmi va tarkibi;
— aholi pul jamg‘armasining va daromadining qay dara-
jada ekanligi, xarid qobiliyati;
— mamlakat ichki siyosatining yo‘nalishi va barqarorligi;
— fan va texnikaning rivojlanganligi;
— madaniylik darajasi, ya’ni iste’mol normasi va odatlar,
ayrim tovarlarni afzal ko‘rib, boshqa tovarlardan voz kechish;
— xalqaro raqobat, bunda xorijiy firmalarning arzon
mehnat yoki mukammal texnologiyalar evaziga muvaffaqiyat
qozonishi.

---

125
Bankrotlikning dastlabki belgilariga qo‘yidagilar kiradi:
a) hisobotlar berilishining kechiktirilishi. Bu korxonaning
moliyaviy xizmati yomon yo‘lga qo‘yilganligidan darak
beradi;
b) balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotlar
tizimidagi keskin o‘zgarishlar, ayniqsa:
— hisob raqamida mablag‘ning kamayishi;
— debitorlik qarzlarning ortishi (qarzlarning keskin
kamayib ketishi ham mahsulot sotishda muammolar paydo
bo‘lganligidan darak beradi);
— debitorlik schyotlarining eskirishi;
— debitorlik va kreditorlik qarzlari balansining buzilishi;
— kreditorlik qarzlarining ko‘payishi (hisob raqamida pul
bor bo‘lsa-da, kreditorlik qarzlarining keskin kamayib ketishi
ham, shuningdek, faoliyat hajmi kamayganligini bildiradi);
— mahsulot sotish hajmining kamayishi (mahsulot sotish
hajmining keskin ortib ketishi ham ko‘ngilsiz oqibatlarga olib
kelishi mumkin, chunki bu holda qarzlar balansining buzilishi,
agar xaridlar, kapital sarflar o‘ylamasdan qilinishi bankrotlikka
olib kelsa-da, bundan tashqari mahsulot sotish hajmining ortishi
korxonaning tugatilishi oldidan bozorga mahsulotning ko‘plab
chiqarilishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin);
d) korxonadagi nizolar, biron-bir rahbarning ishdan
bushatilishi, chiqarilayotgan qarorlarning ko‘payib ketishi
va h.k.