A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va

19.2. Тashkil topishning integratsion turlari
Strategik hamkorlikning asosiy turlari o‘zaro kelishuv
alyans, qo‘shma korxona.
O‘zaro kelishuv. O‘zaro kelishuv «mahsulot — narx»
zanjiri jarayoni bosqichida oddiy usul hisoblanadi. Ular

---

163
mol yetkazuvchilar, ishlab chiqaruvchilar, tarqatuvchilar
va sotib oluvchilarni, shuningdek so‘ngi is’temolchi tovar
va mahsulotlarni vertikal kanallar bo‘yicha birlashtiradi.
Funksional ixtisoslashish va samaradorlik boshqa turdagi
tashkilot aloqalariga bo‘lgan ehtiyojni yaratadi.
O‘zaro kelishuv va aloka turlari sotib oluvchi, yetkazib
beruvchi, ishlab chiqaruvchi, marketing, brokerlik hamkorligi
sharoitida qiyin bo‘lmagan hamkorlik munosabatlaridir.
Xaridor yetkazib beruvchi munosabatlari jihozlar, ehtiyot
qismini yetkazib beruvchi va yig‘uvchilar kabi keng doiradagi
xaridor va yetkazuvchilarni qamrab oladi.
19.2.1. Strategik hamkorlik turlarining tasnifi
Korxonaning strategik mustaqilligini va bozordagi erkin
moslashishini qo‘llab-quvvatlab turilishi vertikal integra-
tsiyalashish hisoblanadi. Kuchli texnologik sistemalarsiz
bozorda katta pozisiyalarda keng harakat qila olmaydi.
Xaridor va yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi munosabatlar
oddiy baza mahsulotlarini almashtirishdan tortib yuqori
foyda ko‘rishgacha aloqalarda hamkorlik qilish mumkin.
Hamkorlikning bu turi kuchli ijtimoiy, iqtisodiy, texnik
va servis xizmatlarini uzoq vaqt mobaynida yaratishga imkon
beradi. Bu munosabatlar mahsulot yoki jarayon, dizayn,
uzoq muddatli shartnomalar va «o‘z vaqtida joyiga» kabi
dasturlarni o‘z ichiga oladigan faoliyatlar jamlamasidan
iborat.
Kompyuter texnologiyasi sohasida faoliyat yurituvchi
korxonalar vertikal integratsiya qo‘yilishi sababli har biri
alohida o‘z ishini bajaradi. Hamkorlikdan maqsad shuki
tannarxni pasaytirish, narxlar va taxsimlash likvidligi,
yagonaligi hisobiga bo‘ladi.

---

164
Vertikal aloqalarning patensial manfaatlari.
1. Xom ashyo va materiallar xaridida mahsulotga keta-
digan xarajat miqdorlarni kamayishi.
2. Xom ashyo va kompanentlar yetkazib berishda va
mahsulotni taqsimlashdagi ishonchlilik.
3. Ishlab chiqarish zanjirining turli bosqichlarida taqsim-
lanishni yuqori samarasi.
4. Yangiliklar kiritishda soha va imkoniyatlarning
kengayishi.
5. Shu sohaga boshqa tadbirkorlarning kirib kelishi uchun
to‘siqlarning paydo bo‘lishi.
Vertikal aloqalarning salbiy taraflari.
1. Qayta integratsiyalashayotgan sohaga kapital kiritish
xatto minimal foyda ham keltirmasligi mumkin.
2. Ishlab chiqarish zanjirining bir xil emasligi talab
qilinayotgan rentabelikka erishishni qiyinlashtiradi, shuning
uchun bosqichlar o‘rtasidagi aniq bir balansga erishish qiyin.
3. Alohida ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi soha
a’nanaviy texnologiyaga asoslangan bo‘ladi va bozordagi
o‘zgarishlarga tez ko‘nikmaydi, bu esa vertikal integratsiyada
tavakkalchilikni oshiradi.
4. Optimal masshtablarga erishish harakatlari nazorat
va boshqaruv usuli tashkiliy ishning muxim shakllarini talab
qiluvchi ishlab chiqarish zanjirini yo‘qotishga sabab bo‘lishi
mumkin.
Kooperatsiyalar alyans strategiyasi. Kooperatsiya strate-
giyasi bu birinchi navbatda korxonalarning mahsulot taqsim-
lashdagi kelishuvlaridir. Ikki korxonaning kooperatsiya
strategiyasi bir yoki bir kancha maqsadlarga erishish uchun
qilingan hamkorligidir.
Kooperatsiya ishtiroki uchun uzoq muddatli va gorizantal
aloqani, shuningdek xuddi shunday boshqa aloqalar ham
taqdim qilinadi.

---

165
Gorizantal aloqa bir-biriga mos keluvchi va bir xil fao-
liyat yurituvchi hamkorlikdagi texnologiya, marketing
resurslarini katta samara berishi uchun birlashtirishi mumkin.
Gorizontal aloqalar ishlab chiqarish kulamini kengaytirish
va moliyaviy resurslarni taqsimlashni oshiradi.
Kooperatsiyaning asosiy sabablari bo‘lib bozorga erishish
mavjud tarkatish kanallarini qo‘llash xarajatlarni tejamkorlik
bilan ishlatish yoki maxsus yangiliklar va resurslarni
taqsimlash bo‘lishi mumkin.
Alyans korxonalari avval o‘zidan kelib chiqib erishil-
magan texnologik yangiliklar va tajribaga erishish imkon
yaratadi. Kooperatsiyaning maqsadi o‘zaro foyda
hisoblanadi. Ikki hamkor bir-birini funksional to‘ldirgan
holda daromad ko‘radi.