A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va

11.5. Ishlab chiqarish quvvati va undan
foydalanish sxemalari
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy
yo‘llaridan biri mavjud ishlab chiqarish fondlaridan foyda-
lanishni yaxshilashdir. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan
qanchalik to‘la va unumli foydalanilsa, ko‘proq mahsulot
ishlab chiqariladi, mahsulotning tannarxi kamayadi, korxo-
naning foydasi va samaradorligi oshadi.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati vaqt birligi ichida
belgilangan assortiment va nomenklatura, mavjud dastgohlar,
ishlab chiqarish maydonlaridan to‘liq foydalanilgan holda
mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini ifodalaydi.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati natura birligida
o‘lchanadi. Masalan, metallurgiya sanoatida ishlab chiqarish
quvvati tonnada, to‘qimachilikda yigirilgan ip tonnada, gaz-
lamalar metrda, avtotraktor tarmoqlarida avtomobillar va
traktorlar donalab o‘lchanadi.
Ishlab chiqarish quvvati korxonaning texnik darajasi,
unumdorligi, kadrlar malakasi, xom ashyolarning sifati va
mahsulotlarning assortimentiga qarab o‘zgara boradi.
Korxonalarda ishlab chiqarish quvvatini hisoblash uchun
quyidagi ma’lumotlar bo‘lishi lozim:
— mavjud uskunalar va agregatlarning soniga rejalash-
tirish davrida yangitdan kiritilgan uskunalar qo‘shiladi, bunda

---

84
jismoniy va tabiiy sharoit ta’sirida yemirilgan uskunalar
hisobga kiritilmaydi;
— korxonalar va sexlarning ishlab chiqarish maydonlari
haqidagi ma’lumot;
— korxonalarning ish rejimi, ya’ni smenalar soni
(ta’mirlashga to‘xtash vaqtisiz), ish vaqti fondi;
- uskunalar, agregatlarning unumdorlik normasi.
Ishlab chiqarishda turli uskunalardan foydalanish,
korxonaning quvvati asosiy texnologik jarayonlarni
bajaradigan yetakchi sexlar, bo‘linmalar yoki agregatlarning
quvvatlariga binoan hisoblanadi.
Тurli korxonalar (birlashmalar)ning ishlab chiqarish
quvvatini hisoblashda ularning xususiyatlari inobatga olinadi
va quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Q = D
s
 × D
u
 × D
iv
,
bu yerda,
Q – korxonaning ishlab chiqarish quvvati;
D
s
– bir turdagi dastgohlar soni;
D
u
– vaqt birligidagi bir dona dastgohning unumdorligi;
D
iv
– dastgohlarning ishlash vaqti.
Yil boshida belgilangan ishlab chiqarish quvvati – kirish
quvvati, yil oxiridagisi esa chiqish quvvati deyiladi. O‘rtacha
yillik ishlab chiqarish quvvati quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
Q
ur
 = Q
k
 + (Q
t
 × N
1
) / 12 - (Q
ch
 × N
2
) / 12,
bu yerda,
Q
k
– kirish (rejalashtirilayotgan yil boshidagi) quvvat;
Q
t
– yil davomida ishga tushirilgan quvvat;
Q
ch
– chiqish (yil oxiridagi) quvvat;
N
1
– rejalashtirilayotgan davrdagi ishlab chiqarish quv-
vatidan foydalanilmagan oylar soni;

---

85
N
2
– rejalashtirilayotgan davrda, ishga tushirilgan ishlab
chiqarish quvvatidan foydalanilgan oylar soni.
Asosiy fondlardan va ishlab chiqarish quvvatidan foyda-
lanishni yaxshilash ijtimoiy ishlab chiqarishning samara-
dorligini oshirishga, kapital mablag‘ sarflamay qo‘shimcha
mahsulot ishlab chiqarishga, mahsulot tannarxini kamay-
tirishga imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi
sharoitda respublikada ulardan unumli foydalanishga katta
e’tibor berilmoqda.
Sanoat asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari
samaradorligini oshirishda korxonalarda texnologik uskuna-
larning ish smenasini ko‘paytirish katta ahamiyatga egadir.
Uskunalardan intensiv foydalanishni yaxshilash uchun
korxonaning texnika va texnologiyasini takomillashtirish,
mashinalarning ish tezligini oshirish, metall quyishga,
ximiyaviy jarayonlarga sarflanadigan vaqtni qisqartirish,
shuningdek, kadrlar malakasining texnikaviy saviyasini
oshirish zarur.