A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va

13.2. Ish haqining shakllari va turlari
Ishlab chiqarishning texnik asoslaridagi, ishchilar meh-
natining mazmunidagi, ularga bilim berish va kasbkorlikka
o‘rgatish borasidagi o‘zgarishlar munosabati bilan ish haqi
shakli va tizimlari ham o‘zgarib boradi. Ish haqini tashkil
etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqtbay va ishbay shakllari
farqlanadi. Vaqtbay ish haqida uning darajasi xodimning
malakasi, mehnatning sifati va ishlagan vaqtiga qarab
belgilanadi. U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab
bo‘lmaydigan, balki ular aniq vazifalar doirasini bajarish
bilan belgilanadigan vaqtda (masalan, injener-texnik

---

96
xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar
va shu kabilarga haq to‘lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish
texnologik jarayonining borishi bilan belgilanadigan va
bevosita ishchiga bog‘liq bo‘lmagan paytlarda (masalan
konveyerlar va avtomat liniyalarida ishlash) qo‘llaniladi.
Ishbay ish haqida ish haqining miqdori mahsulot birligi
uchun belgilangan to‘lovga muvofiq, tayyorlangan mah-
sulotning soniga bog‘liq bo‘lishini nazarda tutadi. Mahsulot
birligi uchun tarif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish
normasiga taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi.
Ishbay-mukofot tizimi bir qancha ko‘rsatkichlar uchun
mukofot berishni nazarda tutadi. Ishbay-progressiv haq
to‘lashda ishchining belgilab qo‘yilgan norma doirasida ishlab
chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun asosiy va
o‘zgarmas rassenka bo‘yicha ish haqi beriladi, normadan
yuqorisiga esa oshirilgan haq bo‘yicha pul to‘lanadi. Ishbay-
ish haqining tizimida yakka tartibdagi, jamoa va ijara
pudratida qo‘llaniladigan mehnatga haq to‘lash farqlanadi.
Bunda olingan tayyor mahsulot uchun uning sifati va ishlab
chiqarish chiqimlarini hisobga olib haq to‘lanadi. Haq
to‘lashning jamoa shaklida ish haqi brigada, sex va boshqa
bo‘linmaning pirovard mehnat natijalariga bog‘liq qilib
qo‘yiladi. Bunda har bir xodim faqat o‘ziga berilgan shaxsiy
topshiriqlargagina emas, balki shu bilan birga bo‘linmaning
butun ish hajmini ham bajarishdan manfaatdor bo‘ladi.
Mamlakatda ish haqining umumiy darajasi jamiyat ishlab
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasiga: foydala-
niladigan asosiy kapital va tabiiy resurslar miqdoriga, texno-
logiyaga, mehnat sifati va uning unumdorligiga ta’sir qiluvchi
boshqa omillarga bog‘liq.
1) Aniq mehnat bozorida ish haqining shakllanishi. Endi
ish haqining umumiy darajasidan uning aniq stavkasining

---

97
aniqlanishini tahlil qilishga o‘tamiz. Ish haqining miqdori
avvalo ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif ta’siri ostida
shakllanadi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talab ishga yollovchining
xohishini aks ettiradi.
Kasaba uyushmalari jamoa shartnomalari tuzishda
monopol holatga ega bo‘lgan tadbirkorlarga qarshilik ko‘rsatish
yo‘li bilan ham ish haqi stavkasini oshirishga erishishi mumkin.
Buning natijasida ish haqini oshirish bilan bog‘liq qo‘shimcha
sarflar, yangi ishchi kuchini yollash natijasida olinadigan
qo‘shimcha mahsulot hajmidan ortiq bo‘ladi.