Abduhamidov F. A

Izoxorik jarayon. 
 
Izoxorik jarayon deb, gazning o’zgarmas xajmda bir xolatdan boshqa 
xolatga o’tishiga aytiladi. 
Izoxorik jarayonda (V=const) sistemaning xajmi o’zgarmaydi. Xajm 
o’zgarmasa ish bajarilmaydi (A=0). Sistemaga berilgan issiqlik miqdori esa 
ichki energiyani o’zgartirishga sarf bo’ladi: 
V
Q
U
 
Q ning “V” indeksi gaz xajmining o’zgarmasligini bildiradi. 

---

31 
Molekulyar fizika 
Bu jarayonda sistemaning FIK i η=0% ga teng bo’adi. 
Izobarik jarayon. 
Izobarik jarayon deb, gazning o’zgarmas bosimda bir xolatdan boshqa 
xolatga o’tishiga ayatiladi.
Izobarik jarayonda sistemalarga berilgan issiqlik miqdori qisman 
sistemaning ichki energiyasiga aylanadi xamda qisman porshenni siljitishda 
bajarilgan ishga sarf bo’ladi (mexanik energiyaga aylanadi). 
Q
U
A
  
Bu jarayonda termodinamikaning birinchi qonuni to’la ishlaydi. Berilgan 
issiqlik miqdorining 40% i ish bajarishga, 60% i ichki energiyani 
o’zgartirishga sarf bo’adi. 
Izotermik jarayon. 
Izotermik jarayon deb, o’zgarmas temperaturada gazning bir xolatdan 
boshqa xolatga o’tish jarayoniga aytiladi. 
Izotermik jarayonda temperatura (T=const) o’zgarmagani uchun 
sistemaning ichki energiyasi ham o’zgarmaydi (ΔU=0). Sistemaga berilgan 
issiqlik miqdorining hammasi ish bajarishga sarf bo’ladi. 
T
T
Q
A

Shunday qilib, izotermik jarayonda gazga berilayotgan issiqlik miqdori 
gaz bajargan ishga teng. 
Bu jarayonda sistemaning FIK i η=100% ga teng bo’ladi. 
Adiabatik jarayon. 
Adiabatik jarayon deb, shunday jarayonga 
aytiladiki, bunda sistema issiqlik almashinuvi 
natijasida energiya olmaydi xam va energiya 
bermaydi xam(Q=0).
Adabatik jarayon juda tez sodir bo’ladi. 
Shuning uchun amalda issiqlik almashinish sodir 
bo’lmaydi. 
Adiabatik jarayonda Q=0 bo’lgani uchun 
0
U
A
  
bo’ladi. Bundan
yoki
U
A
U
A
  
  
Birinchi xolatda gaz tashqi kuchlar tasirida 
adiabatik siqiladi. Bunda gaz qiziydi, uning ichki 

---

32 
Abduhamidov F.A. 
energiyasi esa ortadi. Ikkinchi xolatda gaz adiabatik kengayib ish bajaradi. 
Bunda gaz soviydi va uning ichki energiyasi kamayadi (23-rasm). 
Boshqacha aytganda, adiabatik jarayonda gaz ichki energiyaning 
o’zgarishi hisobiga ish bajaradi. 
Adiabatik jarayon grafigi izotermik jarayon grafigiga o’xshasada ularning 
aniq hisoblashlar bilan aniqlangan farqlari quyidagicha. 

Gaz adiabatik kengayishda izotermik kengayishga nisbatan kam ish 
bajaradi.

Adiabatik siqilganda tashqi kuchlar bajargan ishi izotermik 
siqilgandagiga nisbatan katta bo’ladi.  
Quyidagi grafikda adiabatik siqilish va kengayishda termodinamikaning 
birinchi qonunining qo’llanilishi ko’rsatilgan.