Abu abdulloh

13-bob. Olloh taoloning qavli: «Olloh taolo muqarrar qilmadi bahiyrani va 
nasoibani va na vasiylani va na homiyni...» 
 
«Moida» so‘zi lugatda «dasturxon solib tuzab qo‘yilgan xontaxta» bo‘lib, shaklan ismi 
fo’il bo‘lsa ham, ma’nan ismi maf’uldur, ya’ni «tuzab qo‘yilgan»deganidur. Xuddi 
«Iyshatun roziyatun» va «tatliyqatun boinatun» so‘zlariga o‘xshaydi. Bular ham ismi foil 
shaklida, ammo «farovon, kishi rozi bo‘ladirgan hayot» va «taloq qilingan (ayol)» 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
143
ma’nolarini anglatadi. 
 
Sa’id ibn Musayyab bunday deydilar: «Bahiyra» — suti butlarga atalgan tuya bo‘lib, biror 
kishi uni sogishi mumkin bo‘lmagan «Soiba» ham butlarga atalgan tuya bo‘lib, 
kasallikdan tuzalgan kishi uni o‘z holiga qo‘yib yuborar erdi, unga yuk ortish mumkin 
ermas erdi». 
 
Abu Hurayra rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning bunday 
deganlarini eshitganman: «Men Amr ibn Omirni do‘zaxda ko‘rdim, u o‘z qurbonligini 
sudrab yuribdi chunki u butga atab tuyasini qo‘yib yuborgan birinchi odam erdi». 
«Vasila» — urgochi bo‘taloq tugadigan tuya bo‘lib, qurbonlik tarzida uni butlarga atab 
qo‘yib yuborishgan. «Homiy» — erkak tuya bo‘lib,uning pushtidan bir qancha bo‘taloq 
tugilgach, butlarga atab quyib yuborishgan unga yuk ortish man’ qilingan». 
 
Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Rasululloh «Men jahannamni ko‘rdim, 
lovillagan alangalari bir-birini yutyapti. Unga birinchi bo‘lib kirgan Amrni ham ko‘rdim, u 
o‘z qurbonligini sudrab yuribdi, chunki u butga atab tuyasini qo‘yib yuborgan birinchi 
odam erdi»,— dedilar» 
 
14-bob Olloh taoloning qavli: «Men ularning oralarida bo‘lgan paytimda 
ulardan xabardor bo‘lib turdim. Meni huzuringga chorlaganingdan so‘ng, sen 
o‘zing ularni kuzatib turgan erding. Sen o‘zing hamma narsaga guvohdirsan!» 
 
Ibn Abbos raziyallohu anhu bunday deydilar: «Rasululloh bir kuni xutba o‘qidilar-da «Ey 
odamlar, albatta hammangiz Olloh taolo huzurida yalang oyoq, yalang‘och va xatna 
qilinmagan holda to‘planasizlar»,— dedilar, keyin. «Avval qanday yaratgan bo‘lsak, o‘sha 
holga qaytaramiz, bu zimmamiz-dagi va’dadur, uni albatta bajaruvchidurmiz» degan 
oyatni tilovat qildilar. («Al-Anbiyo» surasi, 104-oyat) So‘ng, bunday dedilar: «Ogoh 
bo‘lingizlar, Qiyomat kuni insonlardan birinchi bo‘lib Ibrohim alayhissalomga libos 
kiydiriladi. Ogoh bo‘lingizlar, ummatlarimdan bir necha kishini chap taraflaridan mahkam 
ushlagan holda olib kelishadi. Men «Ey rabbim, bular mening ashoblarim-ku!» — 
deyman. Shunda «Albatta, siz o‘zingizdan keyin bularning qanday fitnalar sodir 
qilganlarini bilmassiz»,— deyilgay. Men Ollohning solih bandasi (Iso ibn Maryam) 
aytganlaridek «Men ularning oralarida bo‘lgan paytimda ulardan xabardor bo‘lib turgan 
erdim. Meni huzuringga chorlaganingdan so‘ng, sen o‘zing ularni kuzatib turgan erding. 
Sen o‘zing hamma narsaga guvohdirsan (xabardordursan)»—deyman. «Darhaqiqat, 
bularni tark etganingizdan buyon, bular murtadlik qilurlar» deb aytilgay». 
 
Ibn Abbos raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Payg‘ambar alayhissalom bunday dedilar: 
«Albatta sizlar Olloh taolo oldida jam’ qilinasizlar. Odamlarning ba’zilari chap 
tomonlaridan ushlanadilar. Shunda men solih banda (Iso ibn Maryam) aytganlaridek: 
«Men ularning oralarida bo‘lgan paytimda ulardan xabardor bo‘lib turdim. Meni 
huzuringga 15-bob. Olloh taoloning qavli: «Agar sen ularni azoblasang, ular o‘zingning 
bandalaringdurlar, agar ularni mag‘firat qilsang, albatta sen qudrat va hikmat 
egasisan»chorlaganingdan so‘ng, sen o‘zing ularni kuzatib turgan erding. Sen o‘zing 
hamma narsaga guvohdursan. Agar sen ularni azoblasang, ular o‘zingning 
bandalaringdurlar, agar ularni magfirat qilsang, albatta sen qudrat va hikmat 
egasisan»,— deyman». 
 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
144
 «AL-AN’OM» SURASI 
 
Ibn Abbos raziyallohu anhu bunday deydilar: «Olloh taoloning «Summa lam takun 
fitnatuhum» degan qavlidagi «fitnatuhum» so‘zi «aldov, o‘zini oqlash» ma’nosidadur 
(23-oyatda). «Ma’ruushot» —ishkomga ko‘tarib qo‘yilgan tok va boshqa o‘simliklardur 
(141-oyatda). «Hamuula»—yuk ortiladigan hayvonlardur (142-oyatda), «La-labasno» 
so‘zi «adashtirgan bo‘lur erdik» ma’nosida (9- oyatda). «Va yanavna» so‘zi 
«uzoqlashadilar, qochadilar» ma’nosida (26-oyatda). «Tubsala» so‘zi «sharmanda 
bo‘lish» ma’nosida (70-oyatda). «Bosituu aydiyhim» — «qo‘llarini cho‘zib» deganidur 
(93- oyatda). «Istaksartum» so‘zi «ko‘pchilikni adashtirdingiz» ma’nosida (128-oyatda). 
«Zaraa minal-harsi» «(Olloh taolo) yaratgan ekindan» deganidur (136-oyatda). 
«Ammash-tamalat» so‘zi «ichidagi bolasi» ma’nosida (143- oyatda). «Akinnatun» 
so‘zining birligi «kinon» bo‘lib, ma’nosi «parda» dur (25- oyatda). «Masfuuhan» so‘zi 
«oqib turgan» ma’nosida (145-oyatda). «Sodafa» so‘zi «yuz o‘girtirish» ma’nosida (157-
oyatda). «Mublisuuna» so‘zi «noumid qilindilar» deganidur (44- oyatda). «Ubsiluu» so‘zi 
«azobga giriftor qilindilar» ma’nosida (70-oyatda). «Sarmadan» so‘zi «doimo» 
deganidur. «Istahvathu» so‘zi «yo‘ldan ozdirdi» ma’nosida (71- oyatda). «Vaqrun» so‘zi 
«garanglik» ma’nosida (25- oyatda), agar «Viqrun» bo‘lsa, «yuk» deganidur. «Asotiyr» 
so‘zining birligi «ustuura» yoki «istora» bo‘lib, ma’nosi «cho‘pchak, hikoyadur (25- 
oyatda). «Al-Ba’sou» so‘zi agar «ba’s»dan bo‘lsa, «qiyinchilik, mashaqqat», agar «bu’s» 
dan bo‘lsa, «falokat,ofat» deganidur (42- oyat-da).«Jahratan» so‘zi «ochiq, oshkora» 
ma’nosida (47-oyatda) «As-Suur» so‘zi «suurat» so‘zining ko‘pligi (bo‘lib, «karnay» 
ma’nosida, 73-oyatda). «Malakuut» so‘zi «mulk» ma’nosida (75- oyatda). «Janna» so‘zi 
«qorong‘u bo‘lmoq» demakdur (76-oyatda). «Ta’olo» so‘zi «yuksak, buyuk, ulug‘» (100-
oyatda). «Va in ta’dil kulla adlin, lo yu’xaz minho» — «agarchi har qancha tavba 
qilmasin (tovon bermasin), qabul qilinmas» deganidur (70-oyatda). «Alallohi 
husbonuhu» deyilganda «Uning hisob-kitobi Ollohning zimmasida» deb tushiniladi. 
Ba’zan «Husbonun» shaytonga otiladirgan tosh ma’nosida ham qo‘llaniladi. 
«Mustaqarrun (fis-sulbi)» va «mustav-da’un (fir-rahmi)» so‘zlari «Olloh shunday zotki, 
sizlarni bir jondan paydo qilib, sizlarga ona qornida qarorgoh va ota pushtida vaqtincha 
turadirgan joy qildi» degan oyatda mavjud (98-oyat). «Al-Qinvu» so‘zi «g‘ujum» 
ma’nosida, ikkiligi ham, ko‘pligi ham «qinvoni», xuddi «sinvun» va «sinvoni»ga 
o‘xshaydi (99- oyatda). 
 
1-bob. Olloh taoloning qavli: «Parvardigor huzurida g‘aybning kalitlari bor, uni 
yolg‘iz uning o‘zidan boshqa hech kim bilmaydi» 
 
Abdulloh ibn Umar raziyallohu anhu bunday deydilar: «Rasululloh: «G’aybning kalitlari 
beshta»,— dedilar-da, «Luqmon» surasining quyidagi 34- oyatini qiroat qildilar: 
«Qiyomatning qachon bo‘lishini Ollohning o‘zigina biladi, yomg‘irni Olloh yog‘diradi, ona 
qornidagi homilaning o‘g‘ilmi qizligini Olloh biladi, hech bir odam ertaga nima ish qilishini 
bilmaydi va hech bir odam qaerda o‘lishini bilmaydi, albatta Olloh hamma narsani 
biluvchi va hamma narsadan xabardor zotdur». 
 
2-bob. Olloh taoloning qavli: «Ey Muhammad, «U sizlarga tepangizdan yoki 
oyoqlaringiz ostidan azob yuborishga yoki sizlarni guruh-guruh qilib bo‘lib 
yuborib, biringizning zararingizni ikkin-chingizga totdirishga qodirdur» deb 
aytingiz!» 
 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
145
Jobir raziyallohu anhu bunday deydilar: «Janob Rasululloh Olloh taoloning «Ey 
Muhammad, «U sizlarga tepangizdan... azob yuborishga... qodirdur» deb aytingiz!» 
degan qavlini o‘qib «Uz panohingda asra» — dedilar, «yoki oyoqlaringiz ostidan» degan 
qavlini o‘qib ham «Uz panohingda asra!» —dedilar, «yoki sizlarni guruh-guruh qilib bo‘lib 
yuborib, biringizning zararingizni ikkinchingizga totdirishga qodirdur» degan qavlini 
o‘qigach ersa, «Bu osonroq!»—deb qo‘ydilar» 
 
3-bob. Olloh taoloning qavli: «Iymon keltirgan va iymonlarini zulm birlan 
bulg‘amagan kishilar omonlik topgaylar va ular hidoyatga erishgan 
bandalardur» 
 
Abdulloh ibn Mas’ud bunday deydilar «iymonlarini zulm birlan bulg‘amaganlar» degan 
oyat nozil bo‘lganda sahobalar «Qaysi birimiz zulmdan xolimiz?» — deyishdi, shunda 
«Albatta, shirk eng katta zulmdur!» degan oyat nozil bo‘ldi» 
 
4-bob. Olloh taoloning qavli: «... va Yunusga va Lutga hidoyat qilib, 
hammalarini butun olam axlidan afzal qildik» 
 
Ibn Abbos raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Payg‘ambar alayhissalom «Hech bir banda 
«Men Yunus ibn Mattodan yaxshiroqman» demasligi lozim»,— dedilar» 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Payg‘ambar alayhissalom «Hech bir 
banda «Men Yunus ibn Mattodan yaxshiroqman» demasligi lozim»,— dedilar» 
 
5-bob. Olloh taoloning qavli: «Ana o‘shalar Olloh hidoyat qilgan kishilardur, 
o‘shalarning yo‘llarigagina yuringiz!» 
 
Sulaymon al-Ahval Mujohid raziyallohu anhu haqlarida bunday deydilar: «Mujohid Ibn 
Abbosdan «Sod» surasida sajda bormi?» — deb so‘radilar. Ibn Abbos «Ha»—deb javob 
berdilar-da, («Al-An’om» surasidagi) quyidagi oyatlarni o‘qidilar. «Biz Ibrohimga Ishoq 
va Ya’qubni hadya etdik. Bularning barchalariga hidoyat qildik. Ilgari Nuhga ham hidoyat 
qilgan erdik. Uning zurriyotidan bo‘lmish Dovud, Sulaymon, Ayyub, Yusuf, Muso va 
Horunga ham hidoyat qildik. Amali solih qiluvchilarni mana shunday mukofotlaymiz 
Zakariye, Yahyo, Ilyos va Isoga ham hidoyat qildik. Ular barchalari ham solih 
bandalardandur. Ismoil, al-Yasa’, Yunus va Lutga ham hidoyat qildik va hammalarini 
butun olam ahlidan afzal qildik. Ularning ota-bobolari, zurriyotlari va birodarlaridan 
ba’zilarini tanlab olib, ularni ham to‘g‘ri yo‘lga hidoyat qildik. Ollohning hidoyati 
shundaydur, u o‘zi xohlagan bandasiga hidoyat qilgay. Agar ular mushrik bo‘lganlarida 
erdi, qilgan amallari behuda ketgan bo‘lur erdi. Ana o‘sha zotlarga Kitob, hikmat va 
payg‘ambarlik ato etganmiz Bas, bu oyatlarni (so‘zlarni) anavilar inkor eqalar, ularni 
inkor qilmaydirgan qavmga topshirib qo‘yganmiz. Ana o‘shalar Olloh hidoyat qilgan 
kishilardur. Bas, o‘shalarning yo‘llarigagina yuringiz!» (84—90- oyatlar). Keyin (Ibn 
Abbos) «Dovud ham o‘sha payg‘ambarlardandurlar, payg‘ambaringiz sallallohu alayhi va 
sallam ularga ergashishga buyurilgandurlar»,— dedilar». 
 
6-bob Olloh taoloning qavli: «Yahudiylarga har bir tuyoqli hayvonni harom 
qildik, mol-qo‘ylarning yog‘larini ham ularga harom qildik». 
 
Ibn Abbos «Har bir tuyoqli hayvon — bu tuya birlan tuya qush»,— deydilar. 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
146
 
Boshqalar «Hoduu», ya’ni «yahudiy bo‘lganlar» degani, ammo «Inno hudno» ning 
ma’nosi» — «Albatta, bizlar tavbaqildik», «Hoid» ersa «Tavba qiluvchi»dur»,— 
deyishadi. 
 
Jobir raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Payg‘ambarimiz alayhissalom «Olloh 
yahudiylarni halok qilsin, ularga Olloh hayvonlar yog‘ini harom qilgan vaqtda, ular 
yog‘larni to‘plab, pulga sotib, pulini yedilar»,— dedilar». 
 
7-bob Olloh taoloning qavli: «Buzuq ishlarning oshkorasiga ham, maxfiysiga 
ham yaqinlashmang!» 
 
Abdulloh ibn Mas’ud raziyallouh anhu bunday deydila: «Biror kishi Ollohdan ko‘ra 
rashkliroq ermas, shuning uchun u yashirin ham, oshkora ham buzuqlik qilishni harom 
qildi. Biror kishi maqtovni Ollohchalik yaxshi ko‘rmaydi. Shuning uchun u o‘zini maqtadi» 
 
Amr ibn Murra bunday deydilar: «Men Abu Voildan «Siz bu hadisni Abdullohdan 
eshitdingizmi?» — deb so‘radim. U kishi «Ha»,— deb javob berdilar. Men «Abdulloh 
Rasulullohga nisbat berdilarmi?»—deb so‘radim. Abu Voil «Ha»,— dedilar» 
 
«Vakil» so‘zi «saqlovchi, ihota qiluvchi» ma’nosida Qubulan» «qabiyl» so‘zining ko‘pligi, 
ma’nosi—«nav’,tur» bo‘lib, azoblarning ham turi bor, har bir azob turi «qabiyl» deyiladi. 
(Bu so‘z 111-oyatda mavjud) «Zuxru-fa-l-qavli»—«usti yaltiroq — ichi qaltiroq so‘z», 
ya’ni yaramas, qabih narsani o‘rab, bezab ko‘rsatilsa, «zuxruf» deyiladi (Bu so‘z 112-
oyatda bor). 
 
8-bob. Olloh taoloning qavli: «Qiyomat kuni keltirgan iymoni foydasizdur!» 
 
«Halumma shuhadoakum»ning ma’nosi «guvohlaringizni (ulamolaringizni) 
chaqiringizlar» bo‘lib, «halumma» so‘zi hijozliklar tilida ishlatiladi, uning birligi, ikkiligi va 
ko‘pligi ham bir xil ko‘rinishdadur (bu so‘z 150-oyatda bor). 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu xabar beradilar: «Rasululloh «Toki Quyosh o‘zi botadirgan 
tomondan chiqmas erkan, qiyomat qoim bo‘lmaydi. Quyoshning mag‘ribdan chiqqanini 
ko‘rgan odamlar darhol iymon keltira boshlaydilar, ammo endigi iymon, avvalroq 
keltirmaganlari uchun, hech kimga foyda bermaydi»,— dedilar». 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu xabar beradilar: «Rasululloh: «Quyosh mag‘ribdan 
chiqmaguncha qiyomat bo‘lmaydi. Uning mag‘ribdan chiqqanini ko‘rgan odamlar darhol 
iymon keltiradilar, ammo bu vaqtda keltirilgan iymon naf qilmaydi»,— dedilar. So‘ng 
(158-) oyatni tilovat qildilar». 
 
 «AL-A’ROF» SURASI 
 
Ibn Abbos raziyallohu anhu bunday deydilar: «Riyoshan» — «mol» ma’nosida, (Osim 
qiroatida bu so‘z «riyshan» shaklida o‘qiladi, 26- oyat). «Darhaqiqat, Olloh haddan 
oshuvchilarni yaxshi ko‘rmaydi» degan jumla (55- oyat) duo va boshqa narsalar 
xususidadur «Afav» so‘zi «ko‘paysinlar» ma’nosida bo‘lib, mol yoki farzandlarning 
ko‘payishi nazarda tutiladi. (95- oyat). «Al-Fattoh» — «Hukm qiluvchi» bo‘lib, «Iftah 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
147
baynano (va bayna qavmino)» — «Biz birlan qavmimiz o‘rtasida hukm qil» deganidur. 
(89- oyat). «Nataqno» so‘zi «ko‘tardik» ma’nosida (171-oyat). «Inbajasat» so‘zi «otilib 
chiqdi» demakdur (160-oyat). «Mutabbarun»— «barbod bo‘lguvchi» ma’nosida (139-
oyat) «Oso» «achinaman» ma’nosida, «taasso» «achindi» degani (93-oyat)» 
 
Ibn Abbosdan boshqa ulamolar bunday deyishadi: «Mo mana’aka allo tasjuda» 
jumlasidagi «lo» ortiqcha bo‘lib, ma’nosi «Sajda qilmoqligingga nima monelik qildi» 
deganidur (12- oyat) «Iaxsifoni» — ikkalasi o‘ray boshladi», ya’ni «(Odam va Havo) 
ikkalalari o‘z avratlarini jannatdagi barglar birlan o‘rab, berkita boshladilar» degan 
ma’noda (22-oyat) «Savotuxumo»ning ma’nosi — «ikkalalari o‘z avratlarini» deganidur 
(22-oyat) «Mato’un» — «foydalanish» ma’nosida (24- oyat) «Qabiyluhu» — «unga 
o‘xshashlar» deganidur (27- oyat). «Iddorakuu» — «bir-birlari birlan topishurlar 
demakdur (38- oyat). Inson va hayvon a’zolarining hammasi «sumuum» deyiladi, birligi 
ersa «sammun» bo‘lib, ko‘zi, burni, og‘zi, qulog‘i, keti, olatining uchini anglatishi 
mumkin (40- oyat). «G’avosh» so‘zi «to‘shak»dur (41- oyat). «Nushran» — «yoyilgan» 
degan ma’noda (Osim qiroatida bu so‘z «bushran» deb o‘qilib, «bashorat, bashorat 
keltiruvchi» degan ma’nodadur (57- oyat). «Nakidan» «oz» yoki «qiyin» deganidur (58-
oyat) «Yag‘nav» so‘zi «yashaganlar» ma’nosida (92-oyat). «Haqiyqun»— «chin, rost» 
degani (105- oyat). «Istarhabuuhum» — «rahbatun» so‘zidan bo‘lib, «qo‘rqitdilar» 
deganidur (116-oyat) «Talqa-fu»— «yuta boshladi» ma’nosida (117-oyat) «Toiruhum» 
— «shumliklari, baxtiqaroliklari» deganidur (131-oyat) «Tufon» — «sel» degani, ba’zida 
ko‘p o‘limga ham «tufon» deyiladi (133-oyat). «Qummal»—«bit» ma’nosida (133-oyat). 
«Uruush» va «ariysh»— «imorat» bo‘lib, «ya’rishuuna» — «baland (imorat) qurardilar» 
degan ma’noda (137- oyat). «Suqita» — «pushaymon bo‘ldilar» degani (149-oyat) «Al-
Asbot»— «Banu Isroil qabilalari» (159- oyat) «Ia’duuna fis-sabti» — «Shanba kuni 
(xususida) haddan oshdilar» degani (163-oyat) «Shurra’an—«ochiq, (suv betida) 
ko‘ringan holda» ma’nosida (163-oyat) «Baiysun» — «qattiq» degani (165-oyat) 
«Axlada ilal-arzi» «er-ga (mol-dunega) mukkasidan ketdi» ma’nosida (176- oyat) 
«Sanastadrijuhum» — «ohista, ohista (halokat yoqasiga) olib kelamiz» degani (182-
oyat) «Min jinnatin»— «jinnilik (dan)» demakdur (184- oyat) «Fa-marrat bihi» — «uni 
(homilani) olib yurdi, ya’ni homilador bo‘lib yurdi» degani (189-oyat) 
«Yanzag‘annaka»— «(shayton) vasvasa qilsa» ma’nosida (200-oyat). «Toifun»— 
«vasvasa»dur (201-oyat). «Iamudduunahum» — «yordam beradilar» ma’nosida (202- 
oyat) «Xiyfatan»—«qo‘rqib» deganidur (205-oyat) «Al-Osol» so‘zining birligi «asiyl» 
bo‘lib, asr va shom oralig‘idagi paytni bildiradi (205-oyat)» 
 
1-bob. Olloh taoloning qavli: «Parvardigorim, xoh oshkor, xoh yashirin bo‘lsin, 
buzuqliklarni harom qildi» 
 
Amr ibn Murra bunday deydilar: «Men Abu Voildan: «Bu hadisni sen Abdulloh ibn 
Mas’uddan eshitdingmi?» —deb so‘radim. Abu Voil: «Ha, o‘zim eshitdim» —deb 
Abdullohga nisbat berdi-da: «Ollohdan ko‘ra rashkliroq zot yo‘q, shuning uchun ham 
Olloh buzuqlikning oshkorini ham, yashirinini ham harom qildi. Ollohdan ko‘ra maqtovni 
yoqtiradirganroq zot ham yo‘q, shuning uchun u o‘zini maqtadi»,— dedi». 
 
2-bob. Olloh taoloning qavli: «Muso va’dalashgan vaqtimizda Tur tog‘iga 
kelgach, parvardigori unga so‘zladi, shunda u: «Parvardigorim, menga 
jamolingni (tuhfa et) ko‘rsat, men seni bir ko‘ray!» — dedi. Olloh: «Sen meni 
hargiz ko‘rolmassan va lekin tog‘ tarafiga boqgil, agar ul o‘z joyida salomat 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
148
qolsa, sen meni ko‘ra olursan»,— dedi. Bas, parvardigori tog‘ga jamolin jilvasin 
tushirib erdi, tog‘ni yer birla yakson qildi va Muso behush bo‘lib yiqildi, so‘ng 
o‘ziga kelib:» (Ey poko-parvardigoro, men seng‘a tavba qildim va men 
mo‘minlarning‘ avvalidurman»,— dedi» 
 
Ibn Abbos: «Ariniy» — «Menga ato et, menga tuhfa et» degan ma’nodadir»,— deydilar. 
 
Abu Sa’id al-Xudriy raziyallohu anhu rivoyat qiladshar: «Rasulullohning huzurlariga bir 
yahudiy kelib, yuziga shapaloq yeganidan shikoyat qildi-da: «Ey Muhammad! Sizning 
ansoriy ashoblaringizdan biri yuzimga shapaloq urdi»,— dedi. Janob Rasululloh 
yahudiyni urgan ansoriyni chaqirtirdilar va: «Nima uchun yuziga urding?» — deb 
so‘radilar. Ansoriy: «Yo Rasulalloh, men yahudiylar oldidan o‘tib ketayotgan erdim. 
Shunda ulardan birining «Musoni butun insoniyatdan ulug qilgan zotga qasam 
ichamanki...» deganini eshitib qoldim. Men borib: «Muhammaddan ham ulugmi?»— 
degan erdim, u: «Muhammaddan ham»,— dedi. Jahlim chiqib, men uning yuziga 
shapaloq tortib yubordim»,— dedi. Rasululloh: «Meni boshqa payg’ambarlardan 
yaxshiroq, deb ajratmangizlar. Qiyomat kuni odamlarning hammasi behush bo‘lib 
yiqiladi. Birinchi bo‘lib men hushimga kelaman. Qarasam, ro‘paramda Muso Arsh 
ustunlaridan birini ushlab turgan bo‘ladilar. Hazrat Muso mendan avval o‘zlariga 
keldilarmi yoki Tur togida behush bo‘lib yiqilganliklari evaziga bu gal behush 
qilinmadilarmi, buni bilmagayman»,— dedilar». 
 
«Al-Mannu vassalvo» — ko‘rinishi limonga o‘xshagan shirin meva va bedanadur. 
 
Payg’ambar alayhissalom: «Qo‘ziqorin ham Olloh taolo osmondan tushirgan 
ne’matlardandur. Uning suvi ko‘z ogrigiga shifodur»,— dedilar. 
 
3-bob. Olloh taoloning qavli: «Ey odamlar, yeru osmonlarning egasi bo‘lmish 
Ollohning sizlarga yuborilgan rasuliman, deb ayting!» 
 
Abu Dardo’ raziyallohu anhu aytadilar: «Abu Bakr birlan Umar o‘zaro tortishib qolishdi. 
Abu Bakr bir narsa xususida Umarning achchiqlarini chiqargan erdilar, u kishi gazablanib 
turib ketdilar. Shunda Abu Bakr Umarning orqalaridan kechirim so‘rab qoldilar, ammo 
Umar kechirmay, Abu Bakrning yuzlariga darvozani taraqlatib yopib chiqib ketdilar. Abu 
Bakr Siddiq Janob Rasulullohning oldilariga keldilar, biz ul zot birlan birga o‘ltirgan erdik. 
Rasululloh voqe’adan xabar topganlaridan so‘ng: «Ammo, birodarlaringiz (ya’ni, Abu 
Bakr) xayriyatga birinchi bo‘lib erishgandur!»—deb aytdilar. Janob Rasulullohning bu 
gaplari Umar raziyallohu anhuga yetib borgandan so‘ng, u kishi o‘zlaridan sodir bo‘lgan 
ishga ko‘p nadomat chekdilar. So‘ng, payg’ambarimizning oldilariga kelib salom berdilar-
da, ul zotning ro‘paralarida o‘ltirib bo‘lgan voqeani aytib berdilar. Janob Rasululloh 
Hazrat Umardan gazablandi-lar. Buni ko‘rib, Abu Bakr Siddiq raziyallohu anhu: «Yo 
Rasulalloh, xudo haqi, ayb o‘zimdan o‘tgan erdi»,— deb yolvora boshladilar. Lekin, 
Rasululloh: «Hali sizlar mening do‘stimdan (ya’ni, Abu Bakrdan) yuz o‘giradirgan 
bo‘ldingiz-larmi?! Ey odamlar, men barchangizga: «Ollohning rasuliman»,— deganimda, 
sizlar: «Yolgon aytding!» — degansizlar, Abu Bakr ersa: «Rost aytdingiz!» — deb 
birinchi daf’adayoq mo‘min bo‘lgan»,— dedilar». 
 
 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
149
4-bob. Olloh taoloning «hittatun» degan qavli haqida 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh bunday deb aytdilar: «Banu 
Isroilga «Eshikdan sajda qilib kiringizlar va bizning gunohimizni afv et, deb aytingizlar, 
biz sizlarning gunohlaringizni afv eturmiz» deyilganda, ular Olloh taolo tayinlagan 
so‘zlarni o‘zgartirib, eshikdan orqalari birlan sudralib kirishdi va «hittatun — 
gunohlarimizni afv et» deyish o‘rniga, «hintatun — arpa ber» deb aytishdi» 
 
5-bob Olloh taoloning qavli: «Ey Muhammad, marhamatli bo‘lingiz, yaxshi 
amallarga buyuringiz va joqillardan yuz o‘giringiz!» 
 
«Al-Urf» — «yaxshi amallar» ma’nosida 
 
Ibn Abbos raziyallohu anhu bunday deydilar: «Uyayna ibn Hisn Madinaga kelib, jiyani 
Hur ibn Qaysning uyiga tushdi. Hur ibn Qays xalifa Umar raziyallohu anhuning yaqin 
kishilaridan erdi, chunki Hazrat Umar qorilarni yaxshi ko‘rar, ularni xoh yosh, xoh keksa 
bulsin, doim majlis va mashvaratlariga taklif qilib, suhbat qurar erdilar. Hur ibn Qays 
ham qorilardan biri erdi. Uyayna ibn Hisn Hurga «Ey jiyan, sening Hazrat Umar oldida 
hurmating bor, huzurlariga kirishga ijozat olib bergin!» — dedi. Hur ibn Qays «Men sizga 
ijozat olib beraman»,— deb va’da qildi. Hur amakisiga Hazrat Umardan ijozat so‘radi, ul 
kishi kirishga ijozat berdilar. Uyayna Hazrat Umar huzurlariga kirgandan so‘ng «Ey Ibn 
al-Xattob, siz bizga katta-katta hadyalar bermayapsiz, bizga nisbatan adolat birlan hukm 
qilmayapsiz!»—dedi. Hazrat Umar qattiq g‘azablanib, uni jazolashga qasd qildilar. Hur 
ibn Qays Hazrat Umarga «Ey mo‘minlar amiri, Olloh taolo o‘z payg‘ambariga 
«Marhamatli bo‘lingiz, yaxshi amallarga buyuringiz va johillardan yuz o‘giringiz!» — 
degandur, Uyayna ersa, ana shunday johillardan»,— dedi. Xudo haqi, Hur bu oyatni 
tilovat qilganida Hazrat Umar Olloh taoloning qavliga bosh egib, o‘zlarini bosdilar. Hazrat 
Umar Olloh taoloning Kitobi oldida ta’zim etuvchi kishi erdilar» 
 
Abdullohu ibn Zubayr «Olloh taolo «Marhamatli bo‘lingiz, yaxshi amallarga buyuringiz» 
degan oyatini odamlar axloqi xususida nozil qildi»,— deydilar. 
 
Abdulloh ibn Zubayr «Olloh taolo o‘z payg‘ambariga insoniy fazilat (axloq) bo‘lmish 
kechirimlilikka odat qilmoqni amr qildi»,— deydilar.