Abu abdulloh

 «AL-ANFOL» SURASI. 
 
«Sizdan o‘ljalar haqida so‘raydilar, aytingizki, o‘ljalar Olloh va uning 
rasulinikidur. Bas, Ollohdan qo‘rqingizlar va o‘zaro sulh qilingizlar!». 
 
Ibn Abbos «Al-Anfol»— «o‘ljalar» degani»,— deydilar. 
 
Qatoda «Riyhukum»—«quvvatingiz» ma’nosida»,— deydilar («Al-Anfol» — 1-oyat, 
«riyhukum» — 46-oyat) 
 
«Nofila»— «o‘lja» demakdur. 
 
Sa’id ibn Jubayr bunday deydilar: «Men Ibn Abbosdan «Anfol» surasi haqida so‘radim, u 
kishi «Bu sura Badrda nozil bo‘lgan»,— dedilar». 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
150
 
«Ash-Shavkat»— «tig‘» (tig‘li qurol) ma’nosida (7-oyat) «Murdifiyna» so‘zi «ketma-ket, 
guruh-guruh» ma’nosida, masalan «radafaniy» yoki «ardafaniy» deyiladi, ma’no-si — 
«mendan keyin keldi» deganidur (9-oyat) «Zuquu» — «jisman tatib ko‘ringizlar» degani, 
«og‘izda tatib ko‘ringizlar» degani ermas (14-oyat) «Fa-yarkumahu» —«toki to‘plasin» 
ma’nosida (37-oyat) «Fa-sharrid»—«ajrat, qochir, qo‘rqit» deganidur (57- oyat) «Va in 
janahuu» — «va agar ular moyil bo‘lsalar» demakdur (61- oyat) «Yusxina» — «mag‘lub 
etmog‘i, ko‘p qon to‘kmog‘i» deganidur (67- oyat). 
 
Mujohid «Mukoan va tasdiyatan» (35-oyat)— «qo‘llarini og‘izlariga tiqib hushtak 
chalishdan va qarsak urishdan iborat bo‘ldi» degan ma’nodadur»,— deydilar. 
 
«Li-Yusbituuka» — «seni hibsga olmoq uchun» degani (30- oyat) 
 
Olloh taoloning qavli: «Darhaqiqat, Olloh taoloning dargohidagi maxluqlarning 
eng yomoni karu gunglar bo‘lib, ular hech tushunmaslar» (22- oyat). 
 
Ibn Abbos bunday deydilar: «Darhaqiqat, Olloh taoloning dargohidagi maxluqlarning eng 
yomoni karu gunglar bo‘lib, ular hech tushunmaslar» degan oyati karima Abduddor 
qabilasiga mansub bir guruh odamlar to‘g‘risida bo‘lib, Olloh taolo «Ey mo‘minlar, Olloh 
taolo birlan uning rasuli sizlarni o‘zlari yaroqli (munosib) qilgan narsaga da’vat qilishsa, 
qabul qilingizlar va bilib qo‘yingizlarki, Olloh taolo banda birlan uning qalbi o‘rtasida 
to‘siq bo‘lur va albatta sizlar uning dargohiga borib to‘planursizlar»,— deydi (24-oyat) 
«Istajiybuu» — «javob qilingyzlar, qabul qilingizlar» degani, «limo yuhyikum» — 
«sizlarni o‘zlari yaroqli (munosib) qilgan narsaga» degan ma’nodadur» 
 
Abu Sa’id ibn al-Mu’allo raziyallohu anhu bunday deydilar: «Namoz o‘qib turgan erdim, 
Janob Rasululloh yonimdan o‘tib ketayotib meni chaqirdilar. Men namozimni 
tugatgunimga qadar oldilariga bormadim, keyin namozimni tugatib bo‘lib, qoshlariga 
borgan erdim, menga: «Chaqirganimda huzurimga kelmog‘ingga nima monelik qildi, axir 
Olloh taolo «Ey mo‘minlar, Olloh taolo birlan uning rasuli sizlarni.. da’vat qilishsa, qabul 
qilingizlar (javob beringizlar)!» — «deb aytgan-ku!» — dedilar. So‘ng, yana : «Men 
senga masjiddan chiqmasimdan burun Qur’ondagi eng buyuk surani o‘rgatib 
qo‘yaman»,— dedilar-da, masjiddan chiqmoqchi bo‘lib ilgari yurdilar, shunda men ul 
zotga o‘zlari menga aytgan gaplarini eslatdim». 
 
Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan biri o‘shal eng buyuk sura 
xususida so‘zlab: «Bu yetti oyatdan iborat «Fotiha» surasidur»,— deydilar. 
 
1-bob. Olloh taoloning qavli: «Parvardigoro, agar bu (Qur’on) haqiqatan ham 
sening Kitobing bo‘lsa, ul holda bizga osmondan tosh yog‘dirgil yoki boshqa 
biror dardli azob yuborgil!» (32- oyat) 
 
Ibn Uyayna bunday deydilar: «Olloh taolo Qur’onda «matar» deganda, faqat (o‘zi 
osmondan nozil qiladirgan) azobni nazarda tutadi, arablar buni «gays» deyishadi. 
Masalan, Olloh taolo. «Ular noumid qilingach, (tepalaridan) gays (balo, azob) 
yuboradirgan uning (Olloh taoloning) o‘zidur»,— deydi». 
 
Anas ibn Molik bunday deydilar: «Abu Jahl: «Parvardigoro, agar bu (Qur’on) haqiqatan 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
151
ham sening Kitobing bo‘lsa, ul holda bizga osmondan tosh yogdirgil yoki boshqa biror 
dardli azob yuborgil!»—dedi. Shunda Olloh taolo «(Ey Muhammad), siz oralarida bo‘la 
turib, Olloh taolo hargiz ularga azob bermas va Olloh taolo ular istigfor aytgan holda 
hargiz ularga azob berguvchi ham ermas, Olloh taolo qaysi amallari uchun ularga azob 
bermasin?! Vaholanki, ular o‘zlari mutavallisi bo‘lmasalar-da, musulmonlarning Al-Masjid 
ul-Haromga kirib ibodat qilmoqlariga monelik qilurlar, uning mutavallilari bo‘lsa, faqat 
taqvodor kishilardurlar, lekin ularning ko‘plari buni fahmlamaslar» degan oyati 
karimasini nozil qildi (33— 34- oyatlar). 
 
2-bob. Olloh taoloning qavli: «(Ey Muhammad), siz oralarida bo‘la turib, Olloh 
taolo hargiz ularga azob bermas va Olloh taolo ular istig‘for aytgan xolda 
hargiz ularga azob berguvchi ham ermas» 
 
Anas ibn Molik bunday deydilar: «Abu Jahl: «Parvardigoro, agar bu (Qur’on) haqiqatan 
ham sening Kitobing bo‘lsa, ul holda bizga osmondan tosh yogdirgil yoki boshqa biror 
dardli azob yuborgil!» — dedi. Shunda Olloh taolo «(Ey Muhammad), siz oralarida bo‘la 
turib, Olloh taolo hargiz ularga azob bermas va Olloh taolo ular istigfor aytgan holda 
hargiz ularga azob berguvchi ham ermas, Olloh taolo qaysi amallari uchun ularga azob 
bermasin? Vaholanki, ular... musulmonlarning Al-Masjid ul-Haromga kirib ibodat 
qilmoqlariga monelik qilurlar...» degan oyati karimasini nozil qildi». 
 
Olloh taoloning qavli: «Dunyoda fasod qolmaguncha va din butkul Olloh taolo 
uchun bo‘lmaguncha ularga qarshi urush qilingizlar!» (39- oyat) 
 
Nofi’ raziyallohu anhu bunday deydilar: «Bir kishi Ibn Umar raziyallohu anhuning 
qoshlariga kelib: «Ey Abu Abdurrahmon, Olloh taolo o‘z Kitobida «Agar ikki toifa 
mo‘minlar urushsalar...» deb zikr qilganini eshitmaganmisiz, Olloh taolo o‘z Kitobida zikr 
qilgani kabi urush qilmog‘ingizga nima monelik qiladi?»—dedi. Ibn Umar: «Ey jiyanim, 
bu oyatning hukmiga uchib urush qilmayman, bu oyatning hukmiga uchganimdan ko‘ra, 
Olloh taoloning «Kimki bir mo‘minni qasddan o‘ldirsa...» degan oyatiga rioya qilganim 
afzal!»—dedilar. Boyagi odam: «Axir, Olloh taolo «Fitna (fasod) qolmaguncha ularga 
qarshi urush qilingizlar!» deb aytgan-ku?!—dedi. Ibn Umar: «Janob Rasulullohning 
zamonlarida shunday qilganmiz, u vaqtda Islom hali zaif erdi, agar kishi o‘z dini 
xususida fitna qilsa, uni yo o‘ldirar yoki kishanband qilishar erdi. Hozir ersa, Islom 
mustahkamlandi, endi fitna sodir bo‘lmaydi»,— dedilar. Ibn Umarning o‘z fikrlaridan 
qaytmayotganlarini ko‘rgan boyagi odam: «Ali va Usmon haqida fikringiz qanday?»—
dedi. Ibn Umar: «Ali va Usmon xususida nima ham derdim, sizlar afv qilmoqdan bosh 
tortganlaringizda Olloh taolo Usmonni mag‘firat qilgan erdi, Ali xususiga kelsak, u Janob 
Rasulullohning amakilarining o‘g‘li va kuyovlaridur»,— dedilar-da, qo‘llari birlan ishora 
qilib: «Mana bu ko‘rib turganingiz uylari bo‘ladi»—deb aytdilar». 
 
Sa’id ibn Jubair rivoyat qiladilar «Ibn Umar huzurimizga chikdilar, shunda bir kishi 
«Fitnaga qarshi urush qilmoq xususida fikringiz qanday?» —deb u kishidan so‘radi. Ibn 
Umar «Sen fitnaning nima erkanligini bilasanmi o‘zi? Muhammad sallallohu alayhi va 
sallam mushriklarga qarshi urush qilgan erdilar, mushriklarga qo‘shilmoqlikning uzi 
fitnadur, ul zotning qilgan urushlari sizlarning mol-mulk uchun qilgan urushlaringiz kabi 
emasdur!» — dedilar». 
 
Ikki yuz (kofirni) mag‘lub qilurlar» degan oyati karimasini nozil qildi. Olloh taolo ularning 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
152
jihodga hozirligini yengillashtirish birlan birga sabr-toqatini ham kamaytirdi, jihodga 
hozirligini qancha yengillashtirgan bo‘lsa, sabr-toqatini ham shunchalik kamaytirdi 
(ya’ni, ilgarigi oyatda bir musulmon o‘nta kofirni mag‘lub etmog‘i farz qilingan bulsa, 
keyingi oyatda Olloh taolo bir mo‘minning ikki kofirni mag‘lub etmog‘ini farz qilib, 
musulmonlarga yengillik tug‘dirdi)» 
 
3-bob Olloh taoloning qavli: «Ey nabiy sallallohu alayhi va sallam, siz 
mo‘minlarni jihodga qiziqtiringiz, agar sizlardan yigirmata sabrli mujohid 
bo‘lsa, ular ikki yuz (kofirni) mag‘lub qilurlar va agar sizlardan yuzta mujohid 
bo‘lsa, ular kofirlardan ming kishini mag‘lub qilurlar, chunki ular (kofirlar) 
befahm qavmdurlar» (65- oyat) 
 
Ibn Abbos raziyallohu anhu bunday deydilar: «Olloh taoloning «agar sizlardan yigirmata 
sabrli mujohid (jihod qiluvchi) bulsa, ular ikki yuz (kofirni) mag‘lub qilurlar» degan oyati 
karimasi nozil bo‘lganda bir musulmonning o‘n kofirga bas kelmog‘i taqdir qilindi. Sufyon 
«yigirmata (sabrli) mujohid bo‘lsa, ular ikki yuz (kofirni) mag‘lub qilurlar» degan oyat 
nozil bo‘ldi, keyin «Endi Olloh taolo sizlarga yengillik tug‘dirdi» degan oyati karima (66- 
oyat) nozil bulib, yuz musulmonning ikki yuz kofirni mag‘lub etmog‘i taqdir qilindi» — 
deb ko‘p marta aytar erdilar. Sufyon «mo‘minlarni jihodga qiziqtiringiz, agar sizlardan 
iigirmata sabrli mujohid bo‘lsa» degan oyati karima nozil buldi» — deb ham ko‘p 
takrorlar erdilar. Sufyon va Ibn Shubruma «mo‘minlarni jihodga qiziqtiringiz» degan qavl 
xususida so‘zlab «Shu kabi amri ma’ruf va nahiy munkar qilmoqligimiz lozim, deb 
hisoblayman»,— deyishadi. 
 
 «BAROAT» SURASI 
 
«Valiyjatan» (16- oyat) — «bir narsaning ichiga kiritilgan har qanday narsa (ya’ni, 
maxfiy tutilgan narsa), «ash-shuqqatu» (42-oyat) — «safar», al-xabol» (47-oyat)—
«fasod» («o‘lim» degan ma’nosi ham bor), «va lo taftinniy» — «meni haqorat qilma, 
meni urishma, menga tahdid qilma» (49- oyat), «karhan» va «kurhan» bir ma’noda 
bulib, «noxush, istamay» (53-oyat) deganidur. «Mudaxxalan» (57-oyat) — «bosh 
suqadirgan, berkinadirgan joyni», «yajmahuuna» (57- oyat) — «yugurishib ketadilar», 
«al-mu’tafikot» (70- oyat) — «chappa qilingan, ostin-ustin qilingan (shaharlar)», «adn» 
(72-oyat)— «abadiy, hamisha turadirgan», «al-xavolif» (87- oyag) — «xonanishin, uyda 
o‘ltiradigan xotinlar», «al-xayrotu» (88- oyat) — «yaxshiliklar, afzalliklar», «murjavna» 
(105-oyat)—«orqaga surildilar, kechiktirildilar», «shafo» (108-oyat)— «qirg‘oq, lab», 
«juruf» (108-oyat)—«ariq, soy», «hor» (108-oyat)—«o‘pirilgan» «lavvohun» (114-oyat) 
— «achinuvchi, rahmdil» degan ma’nodadir. Agar quduq buzilib keqa, «quduq o‘pirilib 
ketdi» deyiladi» 
 
1-bob Olloh taoloning qavli: «Olloh taolo va uning rasuli tarafidan sizlar ila 
shartnoma tuzgan mushrik qabilalarga nafrat e’lon qilinur!» (1- oyat) 
 
«Azonun» (2- oyat) — «e’lon» demakdur. 
 
Ibn Abbos bunday deydilar: «Uzunun» (61- oyat) — «rost so‘zlaydi» ma’nosida, 
«tutahhiruhum va tuzakkiyhim biho> (103-oyat) har ikkalasi bir ma’noda bo‘lib, «pok 
qilursiz» deganidur. Zakot — toat va ixlosdur, chunki zakot bermasalar, Olloh taolodan 
bo‘lak tangri yo‘qligiga shahodat keltirmagan bo‘ladilar «Yuzohiuuna» — «o‘xshaydilar» 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
153
(30-oyat)» 
 
Barro raziyallohu anhu bunday deydilar: «Eng keyin nozil bo‘lgan oyat — «Sendan fatvo 
so‘raydilar, sen ularga: «Olloh taolo sizlarga kimsasiz qolganlar xususida fatvo berur» — 
deb aytgil» degan oyatdur va eng keyin nozil bo‘lgan sura — «Baroat» surasidur». 
 
2-bob. Olloh taoloning qavli: «Endi, ey mushriklar, bu mamlakatda to‘rt oy 
yurib olinglar va bilinglarki, sizlar Olloh taoloni ojiz (zaif) qilolmassizlar, Olloh 
taolo kofirlarni albatta rasvo qilguvchi zotdur!» (2- oyat) 
 
«Siyhuu» — «yuringlar» deganidur. 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu bunday deydilar: «Abu Bakr raziyallohu anhu meni 
(«Hajjat ul-Vido’» dan oldingi) o‘sha haj vaqtida ikki jarchiga bosh qilib jo‘natdilar. Ular 
Nahr kuni Minoda turib «Kelasi yili mushrik haj qilmaydi, yalang‘och odam Baytullohni 
tavof etmaydi» deb ovoza qilmoqlari lozim erdi». 
 
Humayd ibn Abdurrahmon bunday deydilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Ya’lo 
ibn Abu Tolibni ulovlariga mingashtirib oldilar-da, unga «Baroat» surasini e’lon qilmoqni 
amr qildilar». 
 
Abu Hurayra: «Nahr kuni Hazrat Ali ham biz birlan birgalikda Mino ahliga «Baroat» 
surasini e’lon qilib, «Kelasi yili mushrik haj qilmaydi, yalang‘och odam Baytullohni tavof 
etmaydi» deb jar soldilar»,— deydilar. 
 
3-bob. Olloh taoloning qavli: «Va (bu oyatlar) buyuk haj kunida Olloh taolo 
birlan uning rasuli tarafidan odamlarga (qilingan) e’londurki, Olloh taolo va 
uning rasuli mushriklardan bezordur (nafratlanur), bas agar sizlar tavba 
qilsangizlar, bu o‘zingizga yaxshidur va agar bosh torqangizlar, bilingizlarki, 
sizlar Olloh taoloni ojiz (zaif) qilolmassizlar, (ey Muhammad), kofirlarga dardli 
azob borligidan darak beringiz!» (3- oyat) 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu bunday deydilar: «Abu Bakr raziyallohu anhu meni o‘sha 
haj vaqtida ikki jarchiga qo‘shib jo‘natdilar. Ular Nahr kuni Minoda turib «Kelasi yili 
mushrik haj qilmaydi va yalang‘och odam Baytullohni tavof etmaydi» deb ovoza 
qilmoqlari lozim erdi». 
 
Xumayd ibn Abdurrahmon bunday deydilar: «Janob Rasululloh Ya’lo ibn Abu Tolibni 
ulovlariga mingashtirib oldilar-da, unga «Baroat» surasini e’lon qilmoqni amr qildilar». 
 
Abu Hurayra: «Nahr kuni Hazrat Ali ham biz birlan birgalikda Mino ahliga «Baroat» 
surasini e’lon qilib, «Kelasi yili mushrik haj qilmaydi va yalang‘och odam Baytullohni 
tavof etmaydi» deb jar soldilar»,— deydilar. 
 
Olloh taoloning qavli: «Mushriklardan sizlar birlan shartnoma tuzganlarninggina 
(muhlatlarini poyoniga yetkazingiz)» (3- oyat) 
 
Humayd ibn Abdurrahmon bunday deydilar: «Abu Bakr raziyallohu anhu Hajjat ul-
Vido’dan ilgarigi haj vaqtida Rasululloh sallallohu alayhi va sallam «Kelasi yili mushrik 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
154
haj qilmaydi va yalang‘och odam Baytullohni tavof etmaydi» deb odamlarga e’lon 
qilmoqni amr qilgan kishilarga Abu Hurayrani ham qo‘shib jo‘natdilar». 
 
4-bob. Olloh taoloning qavli: «Qasamlariga vafo qilmagan kufr rahnamolariga 
qarshi urush qilingizlar!» (12- oyat) 
 
Zayd ibn Vahb rivoyat qiladilar: «Biz Huzayfaning huzurlarida erdik. Shunda ul kishi: 
«Bu oyat ashoblaridan faqat uch kishi, munofiqlardan ersa, faqat to‘rt kishi qoldi, 
xolos»,— dedilar. Bir badaviy: «Sizlar Muhammad sallallohu alayhi va sallamning 
bizlarga xabar berguvchi ashoblarisizlar, uylarimizni vayron qiluvchi va qimmatbaho 
mol-dunyomizdan o‘g‘irlovchi anavilarning oqibati ne bo‘lg‘ay, bilmagaymiz»,— dedi. 
Huzayfa: «Ular fosiqdurlar, ha, to‘g‘ri, ulardan faqat to‘rttasigina qoldi, xolos. Ulardan 
biri keksayib qolgan bo‘lib, agar sovuq suv ichsa, o‘sha zahotiyoq qayt qiladi»,— 
dedilar». 
 
5-bob. Olloh taoloning qavli: «Oltin va kumush to‘plab, uni Olloh taolo yo‘lida 
sarf qilmaydirganlarga dardli azob borligidan darak beringiz!» (34- oyat) 
 
Abu Hurayra raziyallohu anhu bunday deydilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: 
«Qiyomat kuni qaysi biringizningdir to‘plagan boyligingiz boshi silliq ilonga aylanadi»,— 
dedilar». 
 
Zayd ibn Vahb rivoyat qiladilar: «Men Abu Zarrning yonidan o‘tib ketayotib, unga: «Bu 
yerga qo‘nganingizning boisi nedur?» —dedim. Abu Zarr: «Shomga borgan erdik»,— 
dedi. Men «Oltin va kumush to‘plab, uni Olloh taolo yo‘lida sarf qilmaydirganlarga dardli 
azob borligidan darak beringiz!» degan oyatni tilovat qildim. Muoviya: «Bu oyat bizning 
xususimizda ermas, kitob ahllari to‘g‘risidadur»,— dedi. Men «Bu oyat bizning hamda 
ularning haqidadur»,— dedim». 
 
6-bob. Olloh taoloning qavli: «Ul kuni to‘plagan boyliklari jahannam o‘tida 
qizdirilib, peshonalari, ikki biqinlari hamda orqalariga bosiladi va «Uzlaringiz 
uchun g‘amlagan boyligingiz mana shu-dir! Endi, g‘amlagan boyligingizning 
mazasini bir totib ko‘ringiz-chi!» deyiladi» (35- oyat) 
 
Xolid ibn Aslam bunday deydilar: «Abdulloh ibn Umar qoshimizga chiqib: «Bu (ya’ni, 
yuqoridagi) oyat zakot haqida oyat nozil bo‘lmasidan ilgarigi oyatdur, zakot haqidagi 
oyat nozil qilingach, Olloh taolo zakotni mol-dunyoni halollovchi (poklovchi) vosita 
qildi»,— dedilar». 
 
7-bob. Olloh taoloning qavli: «Haqiqatan ham oylarning soni Olloh taolo 
qoshida o‘n ikki oydur, Olloh taolo Kitobida, osmonlar birlan yerni yaratgan 
kundan e’tiboran, ulardan to‘rttasi muqaddas oylardur» (36- oyat) 
 
«Al-Qayyimu» (36- oyat) — «to‘g‘ri, haqiqiy» degan ma’noda. 
 
Abu Bakra bunday deydilar: «Rasululloh salallohu alayhi va sallam: «Zamon osmonlar 
birlan yer yaratilgan kundagidek (bir maromda) almashinib (aylanib) turibdi. Yil o‘n ikki 
oydan iboratdur, ulardan to‘rttasi muqaddas bo‘lib, uchtasi ketma-ket keladi, bular — 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
155
zulqa’da, zul-hijja va muharram oylaridur, bittasi, ya’ni rajab oyi jumodiy birlan sha’bon 
oylari oralig‘ida»,— dedilar». 
 
8-bob. Olloh taoloning qavli: «... ular ikkalasi g‘orda erkanliklarida, ul 
yo‘ldoshiga: «Xafa bo‘lma, Olloh taolo biz birlandur!» — deb aytganida...» (40- 
oyat) 
 
Abu Bakr raziyallohu anhu bunday deydilar: «Biz, ya’ni Janob Rasululloh va men 
ikkalamiz gorda (mushriklardan qochib berkinib olgan) erdik, men mushriklarning izlarini 
ko‘rib: «Yo Rasulalloh, agar ulardan birortasi (gorga) qadam qo‘yganida, bizni ko‘rib 
qolgan bo‘lur erdi!»—dedim. Janob Rasululloh: «(Bu yerda) ikkimiz yolgiz, deb xayol 
qildingmi, uchinchimiz Olloh taoloning o‘zidur!» — dedilar». 
 
Ibn Abu Mulayka rivoyat kiladilar: «Ibn Abbos birlan Abdulloh ibn Zubayr o‘rtalarida 
kelishmovchilik yuz berganda, Ibn Abbos Abdulloh ibn Zubayr xususida: «Uning otasi 
Zubayr ibn Avvom, onasi Asmo binti Abu Bakr, xolasi Oisha raziyallohu anho, buvisi ersa 
Safiyyadur» — deb aytdim»,— deydilar». 
 
Roviy Abdulloh ibn Muhammad bunday deydilar: «Men Sufyondan mazkur hadisning 
isnodini so‘raganimda, ul kishi: «Ibn Jurayj bizga hadis rivoyat qildi, shu asnoda bir 
odam Ibn Jurayjning xayolini bo‘ldi, natijada u hadisning isnodini aytishni unutdi»,— 
dedi» (Mazkur hadisning ma’nosi mujmalroq bo‘lib, Ibn Abbosning Abdulloh ibn Zubayr 
haqidagi ta’riflari bilangina kifoyalanadi. Aslida voqea mana bunday bo‘lgan erdi: xalifa 
Muoviya vafot etgandan so‘ng, uning o‘rniga o‘g‘-li Yazid ibn Muoviya o‘ltirdi. Ammo, 
Abdulloh ibn Zubayr unga bay’at qilmadi. Yazid ibn Muoviya o‘lgandan keyin ersa, 
Abdulloh ibn Zubayr o‘zini xalifa deb e’lon qildi. Hijoz, Misr, Iroq, Xuroson va Shom 
aholisining ko‘pchiligi unga bay’at qildi. Bu vaqtda Muhammad ibn Ali ibn Abu Tolib va 
Abdulloh ibn Abbos Imom Husayn vafotlaridan buyon Makkada yashashar erdi. Abdulloh 
ibn Zubayr ularning ikkalalarini ham o‘ziga bay’at qilmoqqa da’vat qildi. Lekin, Ibn Abbos 
va Ibn Ali: «Biz, toki butun aholi birlashib, yagona xalifalik barpo qilinmas erkan, biror 
xalifaga bay’at qilmasmiz!» — deb bundan bosh tortishdi. Shunda ko‘pgina kishilar 
ularning bu fikriga qo‘shilishdi. Bundan g‘azablangan Ibn Zubayr ularni hibsga oldi. 
Buning xabari Kufani ishg‘ol qilib, ul yerdagi hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan Muxtor ibn Abu 
Ubaydga yetgach, u Ibn Zubayrga qarshi qo‘shin tortib borib, Ibn Abbos birlan 
Muhammad ibn Alini ozod qildi, so‘ng Ibn Zubayrga qarshi urush qilishga ulardan izn 
so‘radi. Ammo, ular bunga rozilik berishmadi. Xuddi ana shu vaqtda Ibn Abbos Abdulloh 
ibn Zubayrning nasabini ta’riflab, unga qarshi urush qilmoqning gunoh erkanligini aytgan 
erdilar). 
 
Ibn Abu Mulayka rivoyat qiladilar: «Ibn Abbos birlan Ibn Zubayr oralarida 
kelishmovchilik yuz bergan erdi. Shunda men Ibn Abbosning huzurlariga borib «Ibn 
Zubayrga qarshi urush qilmoqchimisiz? Olloh harom qilgan narsani halol 
qilmoqchimisiz?» — dedim. Ibn Abbos bunday dedilar: «Xudo saqlasin! Olloh taolo 
harom qilingan narsani halol qilmoqlikni Ibn Zubayr birlan Banu Umayyaga taqdir qilgan. 
Olloh taologa qasamyod qilurmanki, men parvardigor harom qilgan narsani hech qachon 
halol qilmasman. Odamlar menga «Ibn Zubayrga bay’at qilingiz»— deyishdi. Shunda 
men «Ibn Zubayr xalifalikka munosib kishi. Uning otasi Zubayr ibn Avvom Janob 
Rasulullohning doimiy dastyorlari bo‘lgan, onasi Asmo — «Zotun-nitoq» (ya’ni, Janob 
Rasulullohning hijrat qilmoqlari uchun hozirlangan yo‘l jihozlari birlan yeguliklar solingan 

Sahihi Buxoriy. 3-jild. Imom al-Buxoriy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
156
qopning og‘zini bog‘lashga narsa topilmaganda, Asmo belbog‘larini uzib, uning og‘zini 
bog‘laganlar. Shunda Janob Rasululloh Asmoni «Zotun-nitoq» — «Kamarbasta, kamar-
band» deb ataganlar), xolasi — mo‘minlarning onasi Oisha, ammasi — 
payg‘ambarimizning xotinlari Xadicha, buvisi ersa payg‘ambarimizning ammalari 
bo‘lmish Safiyyadur» — deydim. Ibn Zubayrning o‘zi xususiga kelsak, u islomda 
sobitqadam va Qur’on qorisidur. Banu Umayya haqida so‘zlrydirgan bo‘lsak, ular 
qarindosh bo‘lgani uchungina men birlan bordi-keldi qilurlar. Meni Banu Umayya tarbiya 
qilgan bo‘lsa ham, ularning saxovatli, fazilatli kishilari tarbiya qilgan. Ibn Zubayr ersa 
Banu Tavit, Banu Usoma va Banu Humayd qabilalarini Banu Umayyadan ustun qo‘ydi, 
natijada Abdulmalik ibn Marvon g‘olibona yurish qilib, Ibn Zubayr dumini xoda qilib 
qochdi». 
 
Ibn Abu Mulayka rivoyat qiladilar: «Biz Ibn Abbosning huzurlariga kirdik. Shunda Ibn 
Abbos bunday dedilar: «Ibn Zubayrning qilayotgan ishini ko‘rmaysizlarmi? Men Ibn 
Zubayrni yo‘lga solish uchun jon-jahdim birlan kurashdim, Abu Bakr va Umar xalifalik 
qilishganda bul qadar jon kuydirmagan erdim, chunki ular Ibn Zubayrga nisbatan barcha 
yaxshi xislatlarga boyrok, kishilar erdilar. Men o‘zimga-o‘zim «Ibn Zubayr 
payg‘ambarimizning ammavachchalari, Zubayr ibn Avvomning o‘g‘illari, Abu Bakrning 
ham (nabira) o‘g‘illari, Xadichaning jiyanlari, Oishaning ham jiyanlari-ku! Demak, Ibn 
Zubayr meni mensimayotir, meni o‘zining xos odamlaridan qilishni istamayotir. U meni 
o‘zidan uzoqlatib, yaxshi ish qilmadi. Agar Banu Umayya mening g‘amimni yeydirgan 
bo‘lsa, yemay qo‘ya qolsin, mening g‘amimni ulardan ko‘ra, boshqalar yegani 
ma’qulroqdur!» — dedim».