Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 
1.D.Quronov va boshqalar. Adabiyotshunoslik lug’ati, -Toshkent: 
Akademnashr, 2020. 
2.S.Ahmad. Kelinlar qo‘zg‘oloni. “Sharq” nashriyot-matbaa konserni bosh 
tahri bosh tahririyati. Toshkent - 2000. 
3. U.Normatov. Bedorlikda o‘tgan umr. “O‘zbekiston adabiyoti va 
san’ati”gazetasi, 2010-yil 48-son. 
MA’NAVIY MUSHTARAKLIK 
Ismigul NIZOMOVA
ToshDO‘TAU 2-kurs talabasi 
Annotatsiya. O‘zbek adabiyoti va madaniyati ravnaqiga hissa qo‘shgan 
betakror so‘z san‘atkori Said Ahmad asarlaridagi hayot manzaralari, insonning 
nozik qalb kechinmalari tasviri o‘zining milliyligi, xalqchil va teranligi bilan 
adabiyot muxlislarining mehriga sazovor bo‘lgan. Mazkur maqolada ikki buyuk 
yozuvchi Said Ahmad va Shukur Xolmirzayev qalamiga mansub “Qorako‘z 
majnun” va “Ko‘kboy” hikoyasi qiyosiy o‘rganilgan. Har ikki asardagi mavzu, 
qahramonlar xarakteriga xos xususiyatlar haqida fikr yuritilgan. Hikoyalar 
o‘rtasidagi o‘zaro farqli va umumiy jihatlar ochib berildi. 
Kalit so‘zlar: hikoya, din, farzand, vafo, davr, sadoqat, oila, mehr-muhabbat. 
O‘zbek adabiyotida kichik nasr – hikoya ustasi sifatida tanilgan adib Said 
Ahmadning badiiy mahorat ila yozgan novella, hajviy hikoya va romanlari milliy 

---

235 
adabiyotimiz rivojiga munosib tuhfa sifatida qo‘shilgan. Uning mustaqillik 
yillarida yaratilgan asarlari, qolaversa, “Ufq” romani o‘zining mavzu dolzarbligi, 
urush va urush payti voqealarini bekam-u ko‘st va haqqoniy tasvirlaganligi bilan 
kitobxonni o‘ziga tortadi.
Adib hikoyalarida tasvirlangan voqealarda esa siz-u bizga tanish bo‘lgan
odamlar orasida kuzatiladigan nuqson va kamchiliklar hajv qilinadi. Adib yaratgan 
hikoyalari: “Ko‘zlaringda o‘t bor edi”, “To‘lqinlar”, “Tuynuk”, “Paypoq”, “Gul 
haqida”, “Lochin” o‘zining nihoyatda sodda va ixchamligi bilan alohida ajralib 
turadi. Adib hikoyalarini mutolaa qilish jarayonida hikoya qahromonlarining 
xarakteri, ularda ko‘zga tashlanadigan insoniylikka zid qusurlarni adib o‘zining 
mohirona so‘z qo‘llash san‘ati bilan ochib berganligining guvohi bo‘lishimiz 
mumkin. 
Adibning zamonaviy hikoyalaridan biri “Qorako‘z majnun” hikoyasida 
keltirilgan voqealarda ifodalangan sadoqat, diyonat, iymon, adolat, mehr-shafqat, 
e‘tiqod kabi fazilatlarning qaysidir ma‘noda sustlashishi, ularni odamlardan emas, 
balki jonivorlardan kutilgan fazilatdek qaralgani bejiz emas. Chexov ta‘biri bilan 
aytganda: “Sadoqat- bu odamlar yo‘qotgan, ammo itlar tomonidan saqlanib qolgan 
fazilatdir”. 
Hikoyaning e‘tiborga molik jihatlarini tahlilga olamiz: “Kichkinagina, belida 
belbog‘dek ikkita-biri qora, biri jigarrang chizig‘i bor. Xuddi kimdir ataylab 
bo‘yab qo‘yganga o‘xshab ko‘rinadi. Tumshug‘i bilan ikki ko‘zi qop-qora. Bir 
ko‘zining tepasida to‘mtoq qoshi ham bor”- deya tasvirlangan bu it Saodat ayaning 
birdan-bir ovunchog‘i va hamrohi. U Saodat aya bilan doimo bir xil kayfiyatda: 
xafagarchilik-u xursandchilikda birga. Adib Qorako‘z majnunni mehr bilan 
tasvirlashi bejiz emas. Chunki hikoyada inson zotidan kutiladigan ba‘zi 
fidoyiliklarni it o‘z egasiga ko‘rsatadi. Birgina Saodat aya kasalxonada yotganida 
farzandlari haftada bir keladi yo kelmaydi. Qorako‘z esa ko‘kragini qorga berib 
hovlida, bir oy deraza tagida yotadi [Said A., 2001; 91-b].
Bir oydan beri o‘g‘li surunkasiga kampirning tushiga kiradi. Na yotishida, na 
turishida halovat bor. O‘g‘lini o‘ylagani-o‘ylagan. Yoshi saksonga yaqinlashib, 

---

236 
kuch-quvvatdan qola boshlagan kampir, bolamni ko‘rmay o‘lib ketamanmi, deb 
kuyib yonadi.
Bir kuni farzandlarining uyidan qaytayotganida u yoqdan bu yoqqa shoshib 
yurayotgan odamlarni ko‘rib, yuragi hapqirib ketgan ona, nihoyat, yo‘lida intizor 
bo‘lgan farzandini uyga qaytganini ko‘rib shodlanadi. Farzand diydoriga oshiqib 
quchoqlashadi. 
Kampir o‘g‘liga nazar solib, ezilib ketadi. Qarib, adoyi tamom bo‘pti. 
Basharasiga ham o‘sha tomonlarning tafti urib, o‘zbekligi qolmabdi. Ellik bir 
yoshda yetmish yashar chol bo‘lib qo‘ya qopti, deb ko‘nglidan o‘tkazadi. 
Oradan bir qancha vaqt o‘tib ota-bobolari e‘tiqod qilgan islom dinidan qaytib, 
boshqa dinni qabul qilgani ma‘lum bo‘ladi. Ona uchun din, diyonat, milliy 
qadriyatlar, el-yurtchilik hamma narsadan ustun turadi. Shuning uchun 
Bo‘rixondan ko‘ngli soviydi, bu bola meniki emas, bo‘ri tuqqan deb, farzandidan 
voz kechadi. Qizining iztiroblari,o‘g‘lining o‘z dinidan, e’tiqodidan qaytganligi, 
ota-bobolari qadriyatlari va dinini toptaganligi mushtipar onaning ko‘zidan yoshini 
oqizadi va umrining oxirgi kunlari iztirob bilan tugashini ko‘rsatadi. Imom xatib 
Saodat ayaning “Hoji badal” bo‘lganligi haqidagi hujjatni topshirganda, o‘zingga 
shukur, Allohim, deya oladi, xalos. Bu xushxabar uning tugab borayotgan umriga 
umr ulagan edi. Bu hol shamning o‘chish oldidan bir lop etishiga o‘xshardi. 
Hikoyada Qur‘oni karimning “Baqara” surasidan oyat hamda Hadisi sharifdan 
bir hadis epigraf sifatida keltiriladi. Bu ko‘chirmalar Bo‘rixon va Qorako‘z 
majnunni qiyofasini ro‘yi- rost ochib beradi. Itning vafosi bir o‘g‘ilning ona 
ko‘nglini vayron qilishiga nisbatan yuksak ma‘naviy martabalarda turishi hamma 
vaqt ulug‘vorlik kasb etadi. 
Bu kabi ulug‘vorlik fazilatini zamonaviy adabiyotimiz namoyondasi Shukur 
Xolmirzayevning “Ko‘kboy” nomli hikoyasida ham ko‘rsak bo‘ladi. Ikki 
hikoyadagi o‘xshashlik va farqli jihatlarni umumiy jihatdan qiyoslaganda, adibning 
hikoyasiga singdirilgan va yuklatilgan ma‘no va mazmunni uqish va o‘quvchiga 
yetkazish bilan samaradorlikka erishsa bo‘ladi.

---

237 
“Ko‘kboy” hikoyasida birinchi hikoyadagi kabi vafodor it va uning egasiga 
sadoqati haqida yozilsa ham mavzularni qamrab olish jihatidan “Qorako‘z 
majnun” ushbu hikoyadan farq qiladi. “Dumi uzun, quloqlari qalin jun orasiga 
yashirinib ketgan, oyoqlari ingichka ko‘k rangli it”- deya tasvirlangan Ko‘kboy 
yoshligidan ovchi it sifatida tarbiyalanadi va egasi bilan birga bir nechta ovlarga 
qatnashadi. Qish kunlarining birida, ov paytida, egasi juda uzoqqa tinimsiz 
yugurgani natijasida oyoqlari ishlamay, tomirlari tortishib hushini yo‘qotadi. Shu 
paytdagi itning holatini yozuvchi kitobxon ko‘z o‘ngida jonlantiradi. 
“Ko‘kboy egasining tevaragida g‘inshir, hurar edi. Keyin uni choponi baridan 
tortqilay boshladi. U egasini hech mahal bunday ahvolda ko‘rmagan edi. Nihoyat, 
ovchining boshida cho‘nqayib o‘tirdi-da, tumshug‘ini osmonga ko‘tarib ingichka 
uvladi. So‘ng yalinib egasiga yana qaradi. Yana uni tortqilashga tushdi. Egasi 
qo‘zg‘almas, lekin uning burni tegib turgan qor asta-sekin sarg‘ayib borardi”. 
Yoki bo‘lmasa “… chiqib borarkan, qordagi qorayib yotgan jasad yonida bir-
biri bilan talashayotgan ikkita hamjinsini ko‘radi. Otilib borib, ularga o‘zini urdi. 
Bunday bo‘lishini kutmagan bo‘rilar ikki tarafga qarab qochdi. It ovchini gir 
aylanib hidladi va shahd bilan bo‘rilarning biriga otildi. Jasad ustiga kelib qolgan 
ikkinchi bo‘ri tishlarini taqillatib uni qarshi oldi. Lekin Ko‘kboy hozir tap 
tortadigan emas edi. U ashaddiy yirtqichga aylangan, ko‘ziga hech narsa 
ko‘rinmasdi” [Shukur X., 27-b]. 
Hikoyalardagi ushbu sadoqat va vafoning mushtarakligini qiyoslaymiz: 
“Magnitafondan kampirning ovozini eshitgan Qorako‘z majnun akkillar, yerni 
timdalab, orqasiga tuproq otardi. U odamlarni jonidan bezor qilib, tinmay vovullar, 
u yoqdan- bu yoqqa yugurib akkillagani akkillagan edi. Shu payt to‘rtinchi 
qavatdan kimdir varanglatib o‘q uzdi. Qorako‘z vangillab yonboshiga ag‘darildi. 
Orqa oyog‘ini bir-ikki silkitib jimib qoldi.Qorako‘z kampirning ovozi kelayotgan 
bolaxona tomonga yuzini burgancha jonsiz yotardi” [Said A. Qorako‘z majnun. 
Hikoyalar to‘plami.– Toshkent: O‘zbekiston, 2001, 107-b]. 
“Kechki payt Salqin opa itni izlab keldi. It hamon ertalabgi alfozda yotardi. 
Opa o‘kirib yig‘ladi va itning bo‘ynidan quchoqladi. It paxmoq dumini qimirlatib, 

---

238 
ayolning qo‘lini yaladi. So‘ng, Salqin opa itning bo‘ynidan tortdi, ammo it 
qo‘zg‘almadi. Kesak bilan urdi, turmadi. Uning bag‘ri go‘rga yopishib qolganga 
o‘xshardi. Opa yana yig‘ladi va uyga qaytib, non bilan bir hovuch oqqand olib 
kelib, itning oldiga qo‘ydi. It ularga sovuqqina qaradi-yu, ammo hidlab ham 
ko‘rmadi. Ayol tag‘in uyiga olib ketmoqchi bo‘ldi. It tag‘in jilmadi. Ko‘kboy yana 
ikki kun shu ko‘yi yotdi. Uchinchi kuni odamlar uning muzlab qolgan jasadini 
ko‘rdilar” [Shukur Xolmirzayev. Saylanma. 1-jild. Hikoyalar. – Toshkent.: 2003, 
28-b]. 
Yuqorida qayd etilgan mulohaza va fikrlarni jamlab adiblarning hikoyaga 
singdirgan falsafasi va dunyoqarashiga e‘tibor bersak, ulardagi xilma-xillik, o‘ziga 
xos yondashuv bilan bir qatorda umumiy o‘xshash jihatlariga ham guvohi 
bo‘lamiz. Said Ahmad “Qorako‘z majnun” hikoyasi orqali ichki dunyosi o‘ziga 
xos, ruhan teran, insonparvar, e‘tiqodidan qaytmaydigan, shularga munosib 
ravishda mulohaza yuritadigan qahramonga, ya’ni Saodat ayaga, Qorako‘z 
majnundek vafodor, egasiga sodiq bir itni doimiy hamroh qiladi va farzandlaridan 
kutadigan nimaiki fazilat bo‘lsa, it obrazi orqali ushbu fazilatlarni 
mujassamlashuvini ochib beradi. 
Shukur Xolmirzayev hikoyasida ham quruq nasihatgo‘ylik, qolibga solingan 
iboralarni deyarli uchratmaymiz. Adib hikoyasida yangi obraz yaratishga va 
insondagi 
fazilat-u 
nuqsonlarni borligicha ko‘rsatishga urinadi. Uning 
qahramonlari o‘zga yozuvchilarning qahramonlariga o‘xshamagan: goh do‘lvor, 
goh to‘pori, goh dag‘al va chapani kishilar. Adib “Ko‘kboy” hikoyasida asar 
g‘oyasini, badiiy topilmalarini ochiq aytavermagan. Kitobxon hikoyani o‘qish 
jarayonida xulosani o‘zi chiqaradi. Hikoyani oddiy va ravon uslubda bayon qilib, 
qahramonlar va ularning fe‘l-atvori, sadoqati, mehr-muhabbatini his qilishni 
kitobxon zimmasiga yuklaydi. Ikkala hikoyani o‘qigan kitobxon qalbida ikki 
asosiy obraz it va uning vafosi, mehr-muhabbati ba‘zida insonlarnikidan ham 
yuksakroq xislat sifatida namoyon bo‘lishi mumkinligini yaqqol sezadi.
Har ikkala hikoya so‘ngida egasi vafot etgandan so‘ng yashashni istamagan, 
hayotdan umidini uzgan sadoqatli itlarning o‘limi fojiali tarzda yakun topgan.

---

239