Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

майдонга келди. Бу даврда геосиѐсий кучларнинг жойлашуви ҳам 
тубдан ўзгарди. Урушдан олдин йирик сиѐсий марказлар 

---

347 
ҳисобланган Германия, Австрия-Венгрия, Россия, Усмонийлар 
империялари парчаланди, уларнинг ҳокимияти остида бўлган 
халқлар, миллатлар ва айрим ҳудудлар янги статус олди. 
Биринчи Жаҳон урушининг иқтисодий, ҳарбий, молиявий ва 
бошқа натижаларига тўхталиб ўтирмай, жаҳон сиѐсати ва халқаро 
муносабатлар нуқтаи назаридан унинг қатор якунларига эътибор 
қаратиш лозим. Бу шунинг учун ҳам муҳимки, асосий геосиѐсий 
жараѐнлар ва умуман жаҳон сиѐсати 1918 йилдан Иккинчи Жаҳон 
уруши бошланган 1939 йилгача, энг аввало, мана шу якунлар 
асосида ривожланди. 
1. Жаҳонда миллий-давлат қарама-қаршилиги ва кураши 1917 
йилдан бошлаб синфий-мафкуравий қарама-қаршиликка айлангани, 
инсоният антагонистик зиддиятлар негизида бир-бирига қарши 
муросасиз иккита лагерга бўлиниб кетгани Иккинчи жаҳон 
урушининг муҳим якунларидан бири бўлди. Бу уруш келтириб 
чиқарган фалокатлар ва ижтимоий норозиликлар фақат 
Россиядагина эмас, балки бутун Европада, мустамлакаларда ҳам 
инқилобий вазият яратди. 
1917 йилда Россияда рўй берган социалистик инқилоб ғалабаси 
уруш тугамагани сабабли бошқа давлатларнинг диққатини у қадар 
жалб этмади. Шунинг учун ҳам Совет Россияси ва Германия, 
Австрия-Венгрия, Туркия ва Болгария ўртасида тузилган Брест 
сулҳ шартномаси муайян даражада уларнинг эътиборидан четда 
қолди. Бу сулҳ Россия учун нечоғли бефойда бўлишидан қатъий 
назар, бир неча давлатларнинг уни айни Совет давлати сифатида 
тан олишлари нуқтаи назаридан ҳам, Совет Россиясининг 
пролетариат диктатурасини қарор топтириши учун вақтдан ютиши 
жиҳатидан ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. 
Европа ва жаҳоннинг бошқа давлатлари фақат уруш тугагандан 
кейингина янги пайдо бўлган, “капитализмни ўзининг асосий 
душмани”, ўзини “капитализмнинг гўркови” деб эълон қилган
Совет Россиясининг бўлғуси таҳдидлари муносабати билан 
чинакамига бонг ура бошладилар. Энди айни рус инқилобининг 
ғалабаси Биринчи Жаҳон урушининг энг салбий оқибати бўлгани 
ҳаммага аѐн бўлганди. 
Уруш 
бошларида немислар томонидан эълон этилган 
“Немислар раҳбарлик қиладиган катта ва қудратли Марказий 
Европа, жаҳоннинг барча мустамлакаларини назорат қиладиган 
қудратли немис давлати” лойиҳалари энди Европага ҳам, жаҳонга 

---

348 
ҳам ҳеч қандай стратегик хавф туғдирмай қўйган эди. Эндиликда 
биргаликда яшашнинг умуминсоний қонунлари ва халқаро 
муносабатларнинг асосий тенденцияларини икки антагонистик 
система – капитализм ва социализм ўртасидаги геостратегик кураш 
белгилаб беришини барча тушуниб олган эди. 
Агар 1917 йилгача буюк давлатлар ўз ташқи сиѐсатида, жаҳон 
ҳукмронлиги йўлида олиб борган мустамлакачилик урушларида, 
сайѐранинг моддий бойликлари, табиий ва инсон заҳиралари учун 
қонли урушларда асосан геосиѐсий ва миллий манфаатларидан 
келиб чиққан бўлсалар, янги шароитда энди синфий ѐндашувни ҳам 
ҳисобга олишларига тўғри келди.
Моҳиятан, Рим папаларининг ўз вақтида барча кишиларни бир 
дин остида бирлаштиришга уринган сиѐсатини инсонларга синфий 
мансублиги (эксплуататорлар ва эксплуатация қилинувилар) нуқтаи 
назаридан қараган Совет Россияси (СССР) ўзига хос йўсинда давом 
эттирди. Барча мамлакатларнинг пролетариатини (капиталистик 
корхоналарнинг ишчиларини) эксплуатациядан озод этиш ва 
уларни жаҳон миқѐсида бирлаштириш, синфий асосдаги, миллий 
мансубликни ҳисобга олмайдиган, жаҳон геосиѐсий системасини ва 
конфигурациясини тубдан ўзгартиришни мақсад қилган янги 
типдаги давлатни бунѐд этиш ғоялари бутун капиталистик дунѐни 
даҳшатга солди. 
“Бутун дунѐ пролетарлари, бирлашингиз!” шиорини ўз ташқи 
сиѐсати ва геосиѐсий тамойилларига асос қилиб олган СССР дунѐга 
келган биринчи кунданоқ Европа ва жаҳонда пролетар инқилобини 
ѐйиш борасида фаолият бошлаб юборди. Бу Европа мамлакатлари 
ва АҚШни шунга мувофиқ равишда СССРга қаши яккалаш 
сиѐсатини ўтказишга ва жиддий тадбирлар кўришга мажбур қилди. 
Совет Россиясини яккалаб қўйиш Версаль системасининг 
асосий вазифаларидан бири сифатида эълон этилди. Россия 
Версалга, Вашингтонга ва сулҳ музокаралари олиб борилган бошқа 
жараѐнларга таклиф этилмади, аксинча, 1918-1922 йилларда унга 
қарши мамлакат ичида ҳам, хорижда ҳам умуммиллий кураш эълон 
қилинди. Жаҳон социал-демократлари Россияга қарши курашга 
кўтарилди, халқаро ишчи ташкилотлари тарқатилди ва манъ 
этилди. Россия фақат хорижий давлатлардангина эмас, балки 
ўзининг собиқ иттифоқчилари – ишчи ва социал-демократик 
ташкилотлардан ҳам ажратиб қўйилди.

---

349 
2. Биринчи Жаҳон урушининг асосий якунларидан ва Версаль 
системасининг фарқли жиҳатларидан бири – жаҳонда ва Европада 
анъанавий куч мувозанатининг ўзгариши, “буюк империяларнинг 
манфаатларининг тартибга солиниши”га асосланган халқаро 
муносабатлар системасига янги-янги давлатларнинг қўшилиши ва 
улар орасида “тенг ҳуқуқли муносабатлар” тамойилининг эълон 
этилиши бўлди. Олдинлари Германия, Австрия-Венгрия, Россия ва 
Усмонийлар империялари таркибига кирган мамлакатлар тузилган 
сулҳ шартномаларига мувофиқ мустақил давлат статуси билан 
Версаль системасига киритилди. Австрия, Венгрия, Польша, 
Югославия, Чехословакия, Болгария, Руминия, Греция, Эстония, 
Латвия, Литва ва бошқа мамлакатлар собиқ империялардан 
ажралиб чиқди ва мустақил давлатга айланди. Умуман, Версаль 
системасига 44 та давлат кирди. Бундан ташқари Версаль 
системасига кирмаган Украина, Беларусь, Озарбайжон, Грузия ҳам 
ўз мустақиллигини эълон қилди ва ўзини расман тан олдириш учун 
халқаро майдонда дипломатик фаолият бошлади. 
3. Янги жаҳон системасининг яратилиши Биринчи Жаҳон 
урушининг асосий якуни деб ҳисобланади. Давлатлараро ва умуман 
халқаро муносабатларда эндиликда Версаль системасига амал 
қилиниши лозим эди. Бу системанинг асосий тамойиллари ва 
шартлари 1919 йил 28 июнда Версаль саройида қабул қилинди
1
.
Версаль системасининг характерли хусусиятларидан бири 
шунда эдики, у Европа ва жаҳонда большевиклар таъсирини 
сусайтириш, коммунистик ғояларни тарғиб қилаѐтган СССР билан 
курашни аъзо давлатлар олдига (Миллатлар Лигасининг аъзоси 
бўлган давлатлар кўзда тутилади) асосий мақсад сифатида қўйди. 
Версаль 
системаси қатнашчилари 1921-1922 йилларда 
Вашингтонда тўпланишди ва 44 давлатнинг розилигини олган 
ҳолда Миллатлар Лигасини барпо этиб, бу давлатлараро
ташкилотга муайян ваколатлар беришди. Бу эса давлатлараро 
1
Сулҳ шартномаси ва унга илова қилинган битта баѐнномадан иборат бўлган бу асос ҳужжат Европада ва 
жаҳонда юзага келган реал аҳвол ва кучлар нисбатини тасдиқлаб бериш билан бирга, урушдан кейинги 
ҳудудлар, чегаралар, мамлакатларнинг ҳарбий аҳволи ва ҳарбий кучларини, улар устидан назорат 
механизмларини, бу ишларда етакчи давлатларнинг ролини аниқлаб берди. Версаль шартномасини ишлаб 
чиқиш ва қабул қилишда тўрт гуруҳга бўлинган 44 давлат қатнашди: 1) етакчи давлатлар – АҚШ, Англия, 
Франция, Италия ва Япония; 2) Версалда ҳуқуқий томонидан вакил этилган давлатлар – Бельгия, Бразилия, 
Ҳиндистон, Греция, Хитой, Польша, Боливия, Уругвай; 3) уруш давомида Германия билан дипломатик 
муносабатларини узган давлатлар – Эквадор, Перу, Уругвай; 4) бетараф давлатлар. Германиянинг собиқ 
иттифоқчилари билан 1919-1922 йилларда Сен-Жермен, Трианон, Нейн, Севр ва Вашингтонда имзоланган 
бошқа шартномалар ва битимлар Версаль сулҳ шартномаси қоидаларини тўлдирди ва уларнинг ҳаммаси 
биргаликда жаҳонда шаклланган сиѐсий, иқтисодий, давлатлараро ва бошқа муносабатларни йўлга 
соладиган ягона Версаль системасини ташкил этди. 

---

350 
муносабатларда янги воқелик бўлди. Ўша вақтда Миллатлар 
Лигасининг Устави қабул қилинди, Бош Ассамблея бунѐд этилди, 
Бош котиб ва Котибият сайланди. Бундан ташқари Миллатлар 
Лигасининг Кенгашига АҚШ, Англия, Франция, Италия ва 
Япониядан иборат беш доимий аъзо сайланди. 
1921-1922 йилларда Вашингтон конференциясида Миллатлар 
Лигаси аъзоси бўлган давлатлар сайѐрада тинчлик ва хавфсизликни