Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

 “Географик 
детерминизм” 
назарияси: 
Рус 
классик 
геосиѐсатида Л.И.Мечников (1838-1888) сиѐсий географиянинг 
асосий тадқиқотчиси ва “географик детерминизм”нинг асосчиси 
бўлди. Унинг асосий асари “Цивилизация ва катта дарѐлар. 
Ҳозирги жамиятлар ривожининг географик назарияси” вафотидан 
кейин (1889) нашр этилган.Бу китоб рус геосиѐсатида илк бор 

---

156 
табиий-географик омилларнинг инсон ва давлат тараққиѐтига 
таъсири масаласига бағишланган асардир
1
.
Табиат ва гидросферанинг жамият ва давлат ривожидаги роли 
масаласига тўхталар экан, Мечников барча цивилизациялар 
ривожининг асосий босқичлари инсоннинг гидросфера билан 
алоқасига, уни ўз эҳтиѐжларига бўйсундириши ва табиат устидан 
ҳукмронлик қилишига боғлиқ, деб ѐзди. 
Цивилизациянинг асосини дарѐ, денгиз ѐки океан ташкил 
этади, деган тушунчасига мувофиқ равишда Мечников инсоният 
тараққиѐти тарихини уч асосий даврга бўлди. У ҳар бир босқич 
инсоннинг гидросферанинг борган сари янги воситалари – олдин 
дарѐлар, кейин денгизларни, ниҳоят океанлардан фойдаланишни 
ўрганиши билан белгиланади, деб ҳисоблади. Олим жамият 
ривожида ҳамиша сув, сув ҳудудлари ва улар томонидан 
яратиладиган имкониятлар ҳал қилувчи рол ўйнайди, деб 
ҳисоблади ва сайѐравий цивилизация тарихини сув йўлларидан 
фойдаланиш тарихи билан боғлади. 
Шу тезисга мувофиқ, Мечниковнинг цивилизация таснифида 
уларнинг учта асосий тури: дарѐ, денгиз ва океан цивилизациялари 
ажратиб кўрсатилган. Мечников томонидан ажратиб кўрсатилган 
бу цивилизациялар тарихий тараққиѐтига кўра, ўзгаради ва кейинги 
даражага ўтади. 
Мечниковнинг 
фикрича, 
инсонларнинг 
дарѐлардан 
фойдаланиши, дарѐ соҳилларида овулларнинг пайдо бўлиши ва 
ривожланиши ибтидоий жамият даврида ѐпиқ тамаддуннинг пайдо 
бўлишига мувофиқ бўлади. Кейинги даврда денгиз цивилизацияси 
томонидан сиқиб қўйилган бу тамаддун йирик давлатлар ва 
халқларни қамраб олган, кенг ишлаб чиқариш ва савдо 
муносабатларига эга бўлган янада юқорироқ ва ривожланган 
ижтимоий тузилмага ўз ўрнини бўшатиб беради. Унинг айтишича, 
инсонлар океанлардан фойдалан бошлаган ва уларни ўз 
эҳтиѐжларига мослаштирган вақтдан бошлаб цивилизациянинг энг 
юқори босқичига қадам қўйилади, бу цивилизациянинг энг юксак 
босқичи бўлган капитализмга тўғри келади. 
Маконни эгаллаш билан боғлиқ масалани кўриб чиқар экан, 
Мечников оригинал геосиѐсий назарияни таклиф этди ва инсонлар 
фақат ўз ижтимоий-сиѐсий даражасига мос бўлган маконни 
эгаллашлари ва фойдаланишлари мумкин, деган хулосага келди. У 
1
Мечников Л.И. Цивилизации и великие реки. М., 1995. 

---

157 
дарѐларни ўзлаштириш ва унинг қирғоқларида турар жойларни 
барпо этиш учун инсонлар қулдорлик ва мустабидчиликдан, 
денгизларни 
ўзлаштириш 
учун 
– 
крепостнойчиликдан 
фойдаланганлар, океанларда ҳукмронлик қилиш учун эса эркин 
меҳнат, тенглик ва бирдамлик тамойилларидан фойдаланиш керак 
бўлади, деб ҳисоблади. Олим табиат устидан ҳукмронлик учун 
курашда инсонларнинг бирдамлиги кучайган сари ижтимоий тузум 
шакли шунга мувофиқ равишда ўзгарган ва цивилизациялар 
алмашган, деб ҳисоблади
1
. 
Рус геосиѐсий мактабининг XIX асрдаги атоқли тадқиқотчилари