Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

ko’rsatayotgan jon, jon tufayli tirik bo’lgan ruh - badiiy g’oyadir. 
Demak, g’oya ijodkorning qalamga olinayotgan voqyelikka munosabatidir. Mavzu esa aks 
ettirilayotgan voqea-hodisalarning umumlashmasi, yig’indisi, ya’ni badiiy asar uchun tayanch bo’lgan 
asosiy fikr va maqsad ob’ektidir. 
Yana bir mulohaza. “Gap roman yoki qissa mavzuining nechog’li muhimligi yoki dolzarbligida 
emas, balki shu muhim va dolzarb mavzuni yoritishda yozuvchining badiiy salohiyati, mahoratida 

---

46 
ekan-da?..” degan ritorik tushuncha ko’p gapiriladi. Lekin shu salohiyat, mahorat qanday qilib voqye 
bo’lishi yechilmaydi. 
Aslida, chiroqning shishasini – mavzu desak, shu mavzuni kerakli narsaga aylantirayotgan, uning 
ardog’ida yonayotgan pilikka – uning yorug’lik nuriga, shu nurning toza yolqiniga bog’liq. Pilik 
notekis bo’lsa, zaruriy ishlov berilmagan bo’lsa – uning yonishidan shisha darrov qorayadi, natijada 
yorug’lik nurining ta’sir doirasi kamayadi, yorug’lik darajasi xiralashadi. Xuddi shunday, mavzu 
g’oyani asraganidek, uning yonishiga imkon tug’dirganidek, g’oya mavzuni yorqin qilib 
(xiralashtirmasdan) yoritishi lozim. Ana shundagina, ya’ni ular bir-biriga jon berib va jon olib, 
birlashib, yaxlit bir mazmunni ifoda qilganlaridagina – poetik ahamiyat kasb etadilar; jonlanadilar, 
muhitni va odamlarni kerakli nur bilan yoritadilar. Ana shu holatni bunyod etish – salohiyatdir, badiiy 
mahoratdir. 
Ijodkor – voqelik – fikr-maqsad – munosabat. O’z-o’zidan ayonki, bular bir-biri bilan 
mustahkam bog’langan zanjirlardir. Ma’lumki, voqyelik haqidagi fikr o’z-o’zidan tug’ilmaydi, u 
kuzatish, tahlil qilish, o’rganish asosida paydo bo’ladi. bu jarayonda – tabiiyki . nimadir inkor qilinadi, 
nimadir ma’qullanadi. Nimanidir ma’qullash yoki inkor qilish esa, albatta, munosabatni taqozo etadi. 
Chunki munosabat bo’lmasa tasdiqlash, ma’qullash ham, rad qilish, qoralash ham bo’lmaydi. 
Ijodkorning oddiygina, novdagi bargni tasvirlashi yoki unda hosil bo’layotgan kurtakni madh etishi 
ham o’ziga xos munosabatdir. Ya’ni bu tabiatning muayyan bir hodisasiga qarash va u orqali 
o’quvchida ma’lum bir kayfiyat uyg’otishdir.”(A.Ulug’ov, 26-bet). 
Bu fikrlarning yaqqol misolini ko’raylik. hamid Olimjon 1937 yil bahorida Qozog’istonda bo’lib, 
qozoq xalqining hayoti bilan tanishadi. hasan Qayg’i, Jambul kabi oqinlar ijodini o’rganadi, ularning 
xalq qalbida yashayotganini ko’radi. O’z umrini ham sarhisob qiladi. Orzu-umidlarga, boqiy xayollarga 
to’lib-toshadi. Martning oxirlarida Toshkentga keladi va ertalab uyg’onganida ishxona derazasi oldida 
bir to’p o’rik chaman bo’lib, oppoq gullagan. Ko’ngildagi o’y-orzulari ham o’rikdan turtki olib ochila 
boshlaydi, uning xabari qog’ozga to’kiladi:
Derazamning oldida bir tup 
O’rik oppoq bo’lib gulladi... 
Bu xabarni eshitgan o’quvchida ham turli-tuman fikrlar uyg’onadi. Lekin shoir nima demoqchi? 
O’rik gullari-hayotning navbahori, navbahorning ilk elchisi shoir qalbidagi qaysi kechinmalarni yuzaga 
chiqarar ekan? Bu kechinma, hissiyot, fikrlar oqimi sizu bizni o’ziga oshno qilarmikan? Shoir his-
tuyg’ulari bizning kechinmalarimizni ham uyg’ota olarmikan? hayajonga sola bilarmikan? hayot 
ritmini so’z va obrazlarning harakati orqali ifodalay olarmikan? Bu emosionallikni, romantikani, 
ularning turfa ranglarini bo’yi-basti bilan ko’rsatib, qalblarimizga zarur bo’lgan estetik “ozuqani” bera 
bilarmikan? 
Novdalarni bezab g’unchalar 
Tongda aytdi hayot otini. 
Va shabboda qurg’ur ilk sahar 
Olib ketdi gulning totini. 
har bahorda shu bo’lar takror, 
har bahor ham shunday o’tadi. 
Qancha tirishsam ham u beor 
Yellar meni aldab ketadi. 
Ko’rinyaptiki, o’rikning gullashi shoir qalbidagi kechinmalarni uyg’otdi: har bahor o’rik 
gullarning mazasini shabboda olib ketadi. Bu yil shunday takrorlanyapti. Inson umri ham shunga 
o’xshash emasmi? Eng zavqqa, kuchga, shodlikka to’lganingda-gullaganingda hayoting rishtalari gul 
kabi sochilmasmikin?..