Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Xo’roz hadeb go’ng titkilar edi, 
Topib oldi-ku bir dona inju. 
O’zicha dedi: “Nega kerak bu? 
Qanday bema’ni, foydasiz buyum, 
Bekor titibman go’ng uyum-uyum. 
Tentaklar borki, buni suyushar, 
Hattoki qimmatbaho qo’yishar. 
Menga nima, bu-nimaga darkor,
Topib olsaydim bir dona arpa 
Hyech bo’lmas edim bunchalik xafa. 
To’g’ri, arpada inju ko’rki yo’q, 
Lekin, jig’ildon bir oz bo’lar to’q.” 
Nodonlar borki, tentak xo’rozday fikr qiladi. 
Yerga uradi asl buyumning qadrini bilmay. 
Go’zallikning asl mohiyatini tushunmay, uni faqat o’z nafsi, manfaati nuqtai nazaridan o’lchaydigan 
farosatsiz insonlar Xo’roz obrazi vositasida g’oyatda kuchli piching (kesatiq) orqali fosh 
qilinmoqdaki, aslning , odamiylikning qadri balandligi, unga yetishish nodonlarning qo’lidan 
kelmasligi baralla uqdirilmoqda. Nodonlikdan, tentakliklan forig’lik(qutulish)ka chaqirmoqda. 
Latifa(arabcha so’z, ma’nosi “nozik, yoqimli, zarif”) xalqning o’tkir mushohadasi asosiga qurilgan 
yoqimli va nozik kulguli eng kichik va nodir “hikoya” (“zarifa”, “ajiba”) sidir. Unda eng qisqa 
shakldagi qiziq voqeaning bir epizodi nasriy yo’lda kulguli qilib aytiladi, epizod qiziqarli 
umumlashmaga, muhim fikrga, yorqin ifodaga boy bo’ladi, bu xususiyati-topqirlik va mahorat bilan 
yaratilgan bo’lsa, kishi xotirasida uzoq saqlanadi. Ayni paytda, ular og’izdan og’izga tez o’tib, 
yanada sayqallashadilar. 
Latifaning eng muhim xususiyatlaridan yana biri undagi konfliktning ikki (ijobiy va salbiy) 
qutbligidir, uning yorqin, bo’rtib ko’rinishidir; “boshqacha bo’lishi mumkin”, degan tushunchaga 
o’rin qoldirmasligidadir.
Latifa hamisha hayot bilan aloqadorlikda tug’iladi. Har bir davrning, qavmning, millatning salbiy 
illatlari ayovsiz fosh etiladi, poraxo’rlik, lo’ttibozlik, mansabparastlik, maishatbozlik, eskilik, 
go’llik, laqmalik, kaltafahmlik, farosatsizlik, ziqnalik, xasislik, uquvsizlik, dangasalik kabi 
kamchilik va nuqsonlar ustidan achchiq kulgu qo’zg’otadi. Uni yaqqol misolini gabrovoliklar 
(Bo’lg’oriya), shildaliklar (Olmoniya), qazvinliklar (Eron), shirinilar (Buxoro), oltiariqliklar 
(Farg’ona), xonqaliklar (Xorazm) latifalarida yaqqol ko’rish mumkin.
“Ziqna Shirini ko’k choy ichib, ishkomning soyasida yonboshlab yotgan edi, kimdir radiodan aytib 
qoldiki, har qaysi atom bombaning qiymati bir necha million so’m turadi! 
-E-e xudo!-deb yubordi Shirini falakka ko’z tikkancha. - Axir seni saxovatli deydilar-ku! Agar 
shunday bo’lsa, chindan bor bo’lsang, bir hikmat qil: shu bombaning aslidan bizning 

---

116 
chorboqqayam bittagina tashla, shunda kun ko’rib, odamga o’xshab yashay!”(Oxunjon Safarov. 
Shirinqishloq latifalari. Buxoro nashriyoti. 1994, 56 -bet). 
Latifaning eng kichik ko’rinishi matbuotda “xanda”lar nomi bilan yuritiladi. Xandalar biron-bir 
epizodning “qaymog’ini” - mohiyatini birdaniga kulminasion cho’qqiga chiqaradi va dialogik nutq 
vositasida uni kulgili tarzda yechimga olib keladi. Jumladan,
“Folbin mijoziga fol ochayapti.
- Ellik yoshgacha pulsizlikdan qiynalasan.
- Keyin-chi? 
- Keyinmi?.. Ko’nikib ketasan”. 
Hikoya (arabcha so’z, ma’nosi: “1) biror narsaning og’zaki bayoni, tafsiloti; 2) nasriy yo’l bilan 
yozilgan kichikroq badiiy asar”) – Izzat Sultonning asosli ta’kidlashicha, latifa mazmuniga kirgan
voqeadan kattaroq, ammo povestga mazmun beruvchi voqeadan kichikroq sarguzashtni, ko’pincha 
kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvirlaydi. Darvoqye, u “... minglab bo’laklarga bo’lingan 
romandir... kishilik taqdirining poyonsiz poemasidan bir epizod... shunday voqea va hodisani tanlab 
oladi va o’zining tor ramkasida ifoda etadi” (V.Belinskiy). Hikoyanng eng ixcham ko’rinishi 
novella (it. novella - yangilik) deb yuritiladi. “Xarakterning muayyan vaziyatdagi holati voqeaning 
keskin burilish nuqtasida, dinamik syujet, kuchli dramatizm, kutilmagan yechim asosida ko’rsatish - 
hikoya (novella) uchun eng xarakterli xususiyatdir” (T.Boboyev). Abdulla Qahhorning “Anor”, 
“Bemor”, “O’g’ri” kabi asarlari hikoya janri talablariga to’liq javob berishi bois, ular mumtoz 
hikoyalar sanaladi. Ularda kitobxon uchun yangilik bo’la oladigan turmush voqealari realistik va 
qiziqarli tasvirlangan. 
Novella janri inson hayotining tipik bir lahzasini tasvirlagani uchun, shu lahzani shunchalik yorqin 
ifodalashi kerakki, unda hamma so’zlar badiiy “yuk” tashishi, “so’z isrofgarchiligiga sabab 
bo’ladigan ortiqcha detallar ham bo’lmasligi” lozim. Bu haqiqatni so’z san’atining buyuk ustasi 
Abdulla Qodiriy “O’qish-o’rganish” maqolasida A.P.Chexovning “Chinovnikning o’limi” nomli 
g’oyatda siqiq, quyuq yozilgan hikoyasi misolida asoslaydi. U yozadi:
“Hikoyani “ser suv” (ko’p suvli) qiladigan narsalardan biri ko’rsatish o’rniga so’zlab berishdir. Agar 
Ochumilovning “Baqalamun” ekanini uning so’zlari orqali ko’rsatilmasa, avtor tomonidan 
ta’riflansa, dunyo-dunyo so’z ketar edi. Chexov buni aytib bermasdan, Ochumilovning o’z so’zi 
bilan ko’rsatadi.
Ochumilovning dastlabki fikri: 
“- Itni o’ldirish kerak, quturgan bo’lsa ham ajab emas”.
It generalga qarashli, deyilgandan keyin: 
“-It nozik, sen ho’kizday, bo’yingni qara! ” 
Yana it generalniki emas, deyilgandan keyin: 
“-Generalning itlari qimmatbaho narsalar edi. Bu bo’lsa, egasiz daydi itga o’xshaydi. Epaqalik 
yungi ham yo’q. Shunday bema’ni itni ham saqlaydimi kishi!” 
Yana, it generalniki, deyilgandan keyin: 
“-Balki qimmatbaho zotli itdir”. 
Oshpaz, it generalniki emas, degandan keyin: 
“-Bu egasiz daydi it”. 
It generalning akasiga qarashli ekani ma’lum bo’lganda:
“-Yaxshigina it ko’rinadi. O’lguncha yugurdak ko’rinadi”. 
Mana bu dialoglarga avtorning hyech qanday izohi kerak emas. Bu dialoglar ham voqeani siljitadi, 
ham hikoya qahramoni Ochumilovni xarakterlaydi...
“Baqalamun” hikoyasining biron so’zini chiqarib tashlash yoki biron so’zni qo’shish mumkin 
bo’lmaganligi, so’zga naqadar diqqat qilganligini ko’rsatadi.”
1
G.Epik turning maxsus janrlari 
Ko’pincha xat, ocherk, felyeton janrlari badiiy publisistika deb yuritiladi. “Badiiy publisistika gazeta 
janrlariga xos aktuallik, operativlikni o’ziga singdirgan eng hozirjavob janr... u mantiqiy muhokama 
1
Абдулла 
Қодирий. Кичик асарлар. Т., Ғафур Ғулом номидаги Бадиий адабиёт нашриёти, 1969, 201-202 –бетлар. 

---

117 
va obrazlar bilan ish ko’ruvchi... fikr poeziyasidir” (Ochil Tog’ayev) deb baholanadi. Bu asosning 
mag’zida ham haqiqat bor... Lekin ularning barchasi ham ana shu maxsus xususiyatlariga qaramay, 
epik turning “farzandlari” sanaladilar.
Ocherk (rus. Chertit, ocherchivat-chizmoq, bayon qilmoq, tasvirlamoq) hayotda yuz bergan 
muayyan voqea - hodisaning asosiy xususiyatlarini yoki kishilar xarakteridagi muhim belgilarni 
qisqa, ixcham, yaxlit tasvirlovchi badiiy publisistik janrdir. Ochil Tog’ayevning fikricha, “badiiy 
adabiyotga xos belletristik va gazeta janrlariga xos publisistik xususiyatlarning uzviy birligi 
ocherkning muhim janr xususiyatini belgilaydi”
1
, ya’ni bir vaqtning o’zida ocherkda hayotning 
badiiy manzarasi, voqea, qahramon taqdiri yaratiladi va ijtimoiy jihatdan keng, mufassal izohlanadi.
Ocherklar manzilli va manzilsiz bo’ladi. Manzilsiz “ocherkda hujjatlilik faqat unda aks ettirilgan 
ijtimoiy hodisalardir, boshqa o’rinlarda xuddi o’zga janrlarda bo’lgani kabi avtorning qo’li erkindir. 
Bunda aniq adresni ko’rsatmasdan asarga to’qima personajlar kiritish, badiiy to’qima va 
umumlashtirishdan keng foydalanish mumkin” (V.Ovechkin). Manzilli (hujjatli) ocherklarda esa 
“yozuvchi, avtor shunday shaxs yoki hayot parchasini tanlab olsinki, u voqyelik uchun tipik bo’lsin” 
(V.Solouxin). Ayni paytda, badiiy to’qima faktning hujjatlilik xususiyatini ko’mib yubormasligi, 
balki uni qabariqli tarzda ochishi lozim; bu hamma vaqt hayotiy faktga asoslanishi shart. 
Ochil Tog’ayev ocherkning g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini jamlab, uning uch xili: 1. Portret ocherk, 
2.Safarnoma (yo’l ocherki), 3. Muammo ocherk mashhurligini ta’kidlaydi. Uningcha, portret 
ocherkda asosan bir kishining hayoti, taqdiri markaziy o’rin tutadi (93-bet). Avtorning qishloqlar, 
shaharlar va mamlakatlararo safar paytida yig’ilgan mushohada va mulohazalari, o’rgangan va 
eshitganlarining badiiy publisistik tasviriga safarnoma (yo’l ocherki) deyiladi (99-bet). Muhim 
siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy muammolar: a) kishilar obrazlari, b) obrazli publisistik vositalar orqali 
maxsus tadqiq etilgan ocherklar muammo ocherk deb ataladi (105-bet). 
XX asr o’zbek adabiyotining bu janriga Abdulla Qodiriy, Hamid Olimjon, G’afur G’ulom, Abdulla 
Qahhor, Nazir Safarov, Sunnatilla Anorboyev kabi yozuvchilar salmoqli hissa qo’shdilar.