Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti hisoblash usullari kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ilova 16.1. Talabalar bilimini faollashtirish uchun tezkor savollar
- Monitoring va baholash O’tilgan mavzu bo’yicha og’zaki so’rov, tezkor savol javob natijalari bo’yicha 1-3 ballgacha baholanadi. Ilova 16.2
- Taqdimot slaydlari
- K I R I SH
MAVZU 16. INTERPOLYASION KVADRATUR FORMULALAR O’quv mashg’ulotida ta’lim texnologiyasi modeli Vaqt: 80 min. Talabalar soni 50 O’quv mashg’ulotining shakli va turi Axborotli ma’ruza Ma’ruza rejasi / o’quv mashg’ulotining tuzilishi 4. Eng sodda kvadratur formulalar: to’g’ri to’rtburchak, trapesiya va Simpson formulalari. 5. Eng sodda kvadratur formulari va ularning qoldiq hadlari. 6. Nyuton-Kotes kvadratur formulasi. O’quv mashg’uloti maqsadi: Talabalarda eng sodda kvadratur formulalar: to’g’ri to’rtburchak, trapesiya va Simpson formulalari, eng sodda kvadratur formulalari va ularning qoldiq hadlari, ikkinchi xos son va unga mos keladigan xos vektorni topish to’g’risidagi bilimlarni shakllantirish Pedagogik vazifalar: Eng sodda kvadratur formulalar: to’g’ri to’rtburchak, trapesiya va Simpson formulalari bilan tanishtirish; Eng sodda kvadratur formulari va ularning qoldiq hadlari tasnifini berish; Nyuton-Kotes kvadratur formulasini tushuntirish; O’quv faoliyati natijalari: Eng sodda kvadratur formulalar: to’g’ri to’rtburchak, trapesiya va Simpson formulalarini aytib beradilar; Eng sodda kvadratur formulari va ularning qoldiq hadlarini tasniflaydilar; Nyuton-Kotes kvadratur formulasi va uni aniq integrallarni taqribiy hisoblashda qo’llash tartibini aytib beradilar; Ta’lim usullari Ma’ruza, aqliy hujum Ta’lim shakli Jamoaviy Ta’lim vositalari Ma’ruza matni, texnika vositalari, videoproyektor va kompyuter Ta’lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xona 2 1 ! ) 1 2 ( ) 1 ]( ) 2 ( [ . . . ) 1 ( . . . ! 2 ) 1 ( 2 1 ) ( 2 2 2 1 2 2 / 1 2 2 / 1 1 2 / 1 2 / 1 0 2 t n n t n t t t f t t f t f f th x B n n ! ) 2 ( ) ]( ) 1 ( [ . . . ) 1 ( 2 2 2 2 2 / 1 n n t n t t t f n . ! ) 1 2 ( ) ( . . . ) 1 ( . . . ! 3 ) 1 ( ! ) 1 2 ( ) ( . . . ) 1 ( . . . ! 3 ) 1 ( ) ( 2 2 2 2 2 0 2 2 0 0 2 2 2 2 1 2 2 1 0 0 1 2 n n u u u f u u f u f n n t t t f t t f t f th x E n n n ! ) 2 ( ] ) 1 ( [ . . . ) 1 ( 2 2 2 2 2 0 n n t t t f n 217 Monitoring va baholash Og’zaki so’rov: tezkor-so’rov O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi Ish bosqic hlari va vaqti Faoliyat ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar 1-bosqich. O’quv mashg’ulotig a kirish (5 daq.) 1.1. Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan natijalarni yetkazadi. Mashg’ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarni; mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro’yxatini aytadi. 1.3. O’quv mashg’ulotida o’quv ishlarini baholash mezonlari bilan tanishtiradi Tinglaydilar, yozib oladilar. Aniqlashtiradilar, savollar beradilar. 2-bosqich. Asosiy ( 65 daq.) 2.1. Tezkor-so’rov (savol-javob), aqliy hujum (Ilova 1) orqali bilimlarni faollashtiradi. 2.2. Ma’ruza mashg’ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq ta’lim jarayonini tashkil etish bo’yicha harakatlar tartibini bayon etadi Yozadilar. Javob beradilar 3-bosqich. Yakuniy (10 daq.) 3.1.Mavzu bo’yicha yakunlaydi, qilingan ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e’tiborini qaratadi. 3.2. Talabalar ishini baholaydilar, o’quv mashg’ulotining maqsadga erishish darajasini tahlil qiladi. 3.3. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va uning baholash mezonlarini yetkazadi . O’z-o’zini, o’zaro baholashni o’tkazadilar. Savol beradilar Topshiriqni yozadilar Ilova 16.1. Talabalar bilimini faollashtirish uchun tezkor savollar 1. Aniq integral nima ? 2. Aniq integralning geometrik ma’nosini tushintiring ? 3. Aniq integral qiymatini doimo hisoblash mumkinmi? 4. Boshlang’ich funksiya nima ? Monitoring va baholash O’tilgan mavzu bo’yicha og’zaki so’rov, tezkor savol javob natijalari bo’yicha 1-3 ballgacha baholanadi. Ilova 16.2 Mustaqil ish topshiriqlari. 1. Taqribiy integrallash.To’g’ri to’rtburchak, trapesiya, Simpson formulalari. 2. Umumlashgan kvadratur formulalar. 218 dx x x 1 2 1 –Simpson usuli bilan yeching. Taqdimot slaydlari To’g’ri to’rtburchaklar formulasi Trapesiyalar formulasi b a b a f a b dx x f 2 2 ) ( FOYDANILGAN ADABIYOTLAR 1. Golish L.V., Fayzullayeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish.-T.: TDIU. 2010.-149b. 2. Azizxodjayeva N.N. Pedagogik texnologiyalari va mahorat. -T.: TDIU. 2010. 3. Avliyoqulov N. Zamonaviy o`qitish texnologiyalari. –Toshkent 2001. 4. Yuldoshev J., Usmonov S. Pedagog texnologiya asoslari. T. “O`qituvchi” 2004. 5. Tolipov U., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. T.: “Fan”.2005 2 ) ( ) ( b a f a b dx x f b a 13-чизма 14-чизма y y x x 0 0 a a b b 2 b a 2 b a f ) (b f ) (a f y y x 0 0 ) (a f ) (a f a a ) (b f ) (b f b b 2 b a 2 b a f 2 b a f x 2 b a 15-чизма 16-чизма 219 4 - BO’LIM «HISOBLASH MATEMATIKASI» FANIDAN AMALIYOT VA LABORATORIYA MASHG’ULOTLARI HAMDA MUSTAQIL ISHLAR ISHLANMASI 220 MUNDARIJA 1. Kirish …………………………………………………………….. 221 2. Xatolik nazariyasi. …………………………...…………………. 222 3. Chizikli bulmagan tenglamalarni yechish usullari. ……………. 225 4. Chiziqli bo’lmagan tenglamalar sistemasini sonli yechish…….. 230 5. Chizikli tenglamalar sistemasini yechishning Gauss usuli ………………… 235 6. Zeydel metodi yordamida chizikli algebraik tenglamalar sistemasini takribiy yechish. …………………….. 239 7. Funksiyalarni interpolyasiyalash formulalari. ……………….. 246 8. Birinchi tartibli differensial tenglamalarni Runge-Kutta usuli yordamida takribiy yechish. …………………. 251 9. Ikkinchi tartibli differensial tenglamalarni takribiy yechish………………… 257 10. Aniq integrallarni taqribiy hisoblash………………………. 263 10. Adabiyotlar………………………………………………………. 280 221 K I R I SH Mazkur uslubiy ko’rsatma universitetning fizika-matematika fakulteti amaliy matematika va informatika, matematika va mexanika yo’nalishlari talabalariga «Hisoblash matematikasi» fanidan ma’ruza darslarida olingan bilimlarni laboratoriya mashg’ulotlarida mustahkamlash va talabalarning mustaqil ishlar bajarishi uchun mo’ljallangan. Uslubiy ko’rsatmada «Hisoblash matematikasi» fani o’quv dasturiga mos holda laboratoriya mashg’ulotlarda o’rganishga va sonli yechishga mo’ljallangan misollar, masalalar, algoritmlar, Paskal tilida dasturlar va ularning natijalari keltirilgan. Tanlangan misol va masalalar talabalarning ma’ruza darslarida olgan bilimlarini mustahkamlash va EHMda mutaxassislik fanlari bo’yicha amaliy masalalarni yechish mahoratini oshirib borish va laboratoriya ish variantlarini bajarishga qaratilgan. Uslubiy ko’rsatma bo’yicha misollar yechish, masalaning algoritmini tuzish va natijalarni tahlil qilishda talaba va o’qituvchining uzviy ishlashi nazarda tutiladi. Talabalar laboratoriya ishlarni bajarishi shartli ravishda takrorlash va mashq qilish, yangi bilimlarni mustaqil o’zlashtirish, ijodiy xarakterdagi (izlanishni talab qiladigan) ishlarni bajarishga qaratilgan. Mavzular bo’yicha laboratoriya ishlarini bajarishdan oldin darslik va qo’llanmalardan tegishli mavzuni o’zlashtirish va uslubiy ko’rsatmalarni o’rganish, shundan keyin namunaviy yechilgan misollar va masalalar, ularning algoritmlari va dasturlari bilan tanishib chiqish tavsiya qilinadi. Uslubiy ko’rsatmada keltirilgan laboratoriya ishlarni qo’yilgan talablar asosida bajarish va ular bo’yicha belgilangan tartibda hisobot tayyorlash nazarda tutilgan. Tayyorlangan hisobotlar o’qituvchi rahbarligida talabalar bilan birgalikda muhokama qilinadi va baholanadi. 222 1. HISOBLASH MATEMATIKASINING PREDMETI VA METODI Reja: 3. Hisoblash matematikasining kelib chiqish tarixi. 4. Hisoblash matematikasining asosiy vazifasi va usuli. Tayanch iboralar: matematika, metod (usul), model, masala, tenglama, operator, to’g’ri masala, teskari masala. Matematika turmush masalalarini yechishga bo’lgan ehtiyoj (yuzlar va hajmlarni o’lchash, kema harakatinn boshqarish, yulduzlar harakatini kuzatish va boshqalar) tufayli vujudga kelganligi uchun ham u sonli matematika, ya’ni hisoblash matematikasi bo’lib, unnig maqsadi esa masala yechimini son shaklida topishdan iborat edi. Bu fikrga ishonch hosil qilish uchun matematika tarixiga nazar tashlash kifoyadir. Vavilon olimlarining asosiy faoliyati matematik jadvallar tuzishdan iborat bo’lgan. Shu jadvallardan bizgacha yetib kelgaplaridan biri miloddan 2000 yil avval tuzilgan bo’lib, unda 1 dan 60 gacha bo’lgan sonlarning kvadratlari keltirilgan. Miloddan avvalgi 747-yilda tuzilgan boshqa bir jadvalda Oy va Quyoshning tutnlish vaqtlari keltirilgan. Qadimgi misrliklar ham faol hisobchilar bo’lganlar. Ular murakkab - (alikvota yoki Misr kasrlari deb ataluvchi) kasrlarni surati birga teng bo’lgan oddiy kasrlar yig’indisi (masalan: ) shaklida ifodalovchi jadvallar tuzishgan va chiziqli bo’lmagan algebraik tenglamalarni yechish uchun vatarlar usulini yaratishgan. Grek matematiklariga kelsak, miloddan avval 220- yillar atrofida Arximed soni uchun tengsizlikni ko’rsatdi. Geronning miloddan avvalgi 100-yillar atrofida ushbu iterasion metoddan foydalanganligi ma’lum. Diofant III asrda anikmas tenglamalarni yechishdan tashqari kvadrat tenglamalarni sonli yechiщ usulini yaratgan. IX asrda yashagan buyuk o’zbek matematigi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy hisoblash metodlarini yaratishga katta hissa qo’shgan. Al-Xorazmiy qiymatni aniqladi, matematik jadvallarni tuzishda faol qatnashdi. Abulvafo al-Buzjoniy 960-yilda sinuslar jadvalini hisoblash metodini ishlab chiqdi va ning qiymatini to’qqizta ishonchli raqami bilan berdi. Bundan tashqari, funksiyasidan foydalandi va uning qiymatlari jadvalini tuzdi. XVII asrda ingliz matematigi J. Neper (1614, 1619), shvesiyalik I. Byurgi (1620), ingliz Brigs (1617), gollandiyalik A. Blakk (1628) va boshqalar tomonidan yaratilgan logarifmik jadvallar Laplas so’zi bilan aytganda: «... hisoblashlarni qisqartirib, astronomlarning umrini uzaytirdi». Nihoyat, 1845 yilda Adams va 1846 yilda Leveryelarning hisablashlari natijasida Neptun sayyorasining mavjudligi va uning fazodagi o’rnini oldindan aytishlari hisoblash matematikasining buyuk g’alabasi edi. Tadbiqiy masalalarni sonli yechish matematiklar e’tiborini doim o’ziga tortar edi. Shuning uchun ham o’tgan zamonning buyuk matematiklari o’z tadqiqotlarida tabiiy jarayonlarni o’rganish, ularning modellarinn tuzish va modellarni tadqiq etish ishlarinn birga qo’shib olib borishgan. Ular bu modellarii tekshirish uchun shaxsus hisoblash metodlariii yaratishgan. Bu metodlarning ayrimlari Nyuton, Eyler, Lobachevskiy, Gauss, Chebishev, Ermit nomlari bilan bog’liqdir. Bu shundan dalolat beradiki, hisoblash metodlarini yaratishda o’z zamonasining buyuk matematiklari shug’ullanishgan. Shuni ham aytish kerakki, limitlar nazariyasi yaratilgandan so’ng matematiklarning asosiy diqqat-e’tibori matematik metodlarga qat’iy mantiqiy zamin tayyorlashga, bu mstodlar qo’llaniladigan obyektlar sonini orttirishga, matematik obyektlarni sifat jihatdan o’rganishga qaratilgan edi. Natijada matematikaning juda muhim va ayni paytda ko’pnncha qiyinchilik 66 1 11 1 6 1 11 3 7 1 3 71 10 3 n n x a x a 2 1 1416 , 3 0 2 1 sin " "tg 223 tug’diradigan sohasi: matematik tadqiqotlarni so’nggi sonli natijalargacha yetkazish, ya’ni hisoblash metodlari yaratishga kam e’tibor berilar edi, bu soha esa matematikaning tadbiqlari uchun juda zarurdir. Matematikaning hozirgi zamon fan va texnikasining xilma-xil sohalaridagi tadbiqlarida, odatda, shunday tipik matematik masalalarga duch kelinadiki, ularni klassik metodlar bilan yechish mumkin emas yoki yechish mumkin bo’lgan taqdirda ham yechim shunday murakkab ko’rinishda bo’ladiki, undan samarali foydalanishning iloji bo’lmaydi. Bundan tipik matematik masalalarga algebra (odatda tartibi juda katta bo’lgan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasiin yechish, matrisalarning teskarisini topish, matrisalarning xos sonlarini topish, algebraik va transsendent tenglaialar hamda bunday tenglamalar sistemasini yechish), matematik analiz (sonli integrallash va differensiallash, funksiyani yaqinlashtirish masalalari) hamda oddiy va xususiy hosilaviy differensi- al tenglamalarni yechish masalalari va boshqalar kiradi. Fan va texnikaning jadal ravishda rivojlanishi, atom yadrosidan foydalanish, uchuvchi apparatlar (samolyot, raketa) ni loyihalash, kosmik uchish dinamikasi, boshqariladigan termoyadro sintezi muammosi munosabati bilan plazma fizikasini o’rganish va shunga o’xshash ko’p masalalarni tekshirish va yechishni taqozo qilmoqda. Bunday masalalar o’z navbatida matematiklar oldiga yangidan-yangi hisoblash metodlarini yaratish vazifasini qo’yadi. Ikkinchi tomondan fan va texnika yutuqlari matematiklar ixtiyoriga kuchli hisoblash vositalarini bermoqda. Buning natijasida esa mavjud metodlarni yangi mashinalarda qo’llash uchun qaytadan ko’rib chiqish ehtiyoji tug’ilmoqda. Matematikada tipik matematik masalalarning yechimlarini yetarlicha aniqlikda hisoblash imkonini beruvchn metodlar yaratishga va shu maqsadda xozirgi zamon hisoblash vositalaridan foydalanish yo’llarini ishlab chiqishga bag’ishlangan soha hisoblash matematikasi deyiladi. Hozirgi zamon hisoblash matsmatikasi jadal rivojlanib bormoqda. Hisoblash matematikasi qamragan masalalar turi juda ko’p. Tabiiyki, bu masalalarni yechish metodlari ham xilma-xildir, shunga qaramay bu metodlarning umumiy g’oyasi haqida so’z yuritish mumkin. Buning uchun avval funksional analizga tegishli bo’lgan ayrim tushunchalarni keltiramiz. Agar biror to’plamda u yoki bu yo’l bilan limit tushunchasi kiritilgan bo’lsa, u holda bu to’plam abstrakt fazo deyiladi. Elementlari ketma-ketliklardan yoki funksiyalardan iborat bo’lgan fazo funksional fazo deyiladi. Biror funksional fazoni ikkinchi bir funksional fazoga akslantiradigan A amal operator deyiladi. Agar operatorning qiymatlari tashkil etgan fazo sonli fazo bo’lsa, u holda bunday operator funksional deyiladi. Hisoblash matematikasida uchraydigan ko’p masalalarni (1.1) shaklida yozish mumkin, bu yerda x va u berilgan va funksional fazolarning elementlari bo’lab, - operator yoki xususiy holda funksionaldir. Agar operator va x element haqida ma’lumot berilgan bo’lib, u ni topish lozim bo’lsa, bunday masala to’g’ri masala deyiladi, Aksincha, A za u haqida ma’lumot berilgan bo’lib, ni topish kerak bo’lsa, bunday masala teskari masala deyiladi. Odatda teskari masalani yechish ancha murakkabdir. Bu masalalar har doim ham aniq yechilavermaydi. Bunday hollarda hisoblash matematikasiga murojaat qilinadi. Ba’zan masalani aniq yechish ham mumkin, lekin klassik matematika metodlari bilan kerakli sonli qiymat olish uchun juda ko’p hisoblashlar talab qilinadi. Shuning uchun ham hisoblash matematikasi zimmasiga konkret masalalarni yechish uchun oqilona va tejamkor metodlar ishlab chiqish yuklanadi (masalan, chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini yechishda Kramer formulalariga nisbatan Gauss metodi ancha tejamkor metoddir). Hisoblash matematikasida yuqoridagi masalalarni hal qilishning asosiy mohiyati , fazolarni va operatorni hisoblash uchun qulay bo’lgan mos ravishda boshqa fazolar va operator bilan alamashtirishdan iboratdir. Ba’zan faqat va , fazolar yoki faqatgina ulardan 1 R 2 R 2 R Ax y 1 R 2 R A A x 1 R 2 R А 2 1 , R R A 1 R 2 R 224 birortasini, ba’zan esa faqat A operatorni almashtirish kifoyadir. Bu almashtirishlar shunday bajarilishi kerakki, natijada hosil bo’lgan yangi masalaning yechimi biror ma’noda berilgan (1) masalaning yechimiga yaqin bo’lsin va bu yechimni nisbatan ko’p mehnat sarflamasdan topish mumkin bo’lsin. Bunga misol sifatida shunn ko’rsatish mumkinki, odatda matematik fizika tenglamalari u yoki bu strukturaga ega bo’lgan algebraik tenglamalar sistemasiga keltirilib yechiladi. Demak, hisoblash matematikasi oldidagi asosiy masala funksional fazolarda to’plamlarni va ularda aniqlangan operatorlar (funksionallar) ni yaqinlashtirish hamda hozirgi zamon hisoblash mashinalari qo’llaniladigan sharoitda masalalarni yechish uchun oqilona va tejamkor algoritm va metodlar ishlab chiqishdan iboratdir. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling