Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti hisoblash usullari kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ishdan maqsad
- Masalani qo’yilishi.
- PROGONKA USULI.
- To’g’ri yo’l.
- Teskari yo’l.
Mustaqil ishlash bo’yicha savollar 1. Differensial tenglamalar uchun Koshi masalasi qanday qo’yiladi ? 260 2. Birinchi tartibli differensial tenglamalarni yechishning Eyler usulini tushintirib bering. 3. Birinchi tartibli differensial tenglamalarni yechishning Runge-Kutta usulini tushintirib bering. 9. IKKINChI TARTIBLI DIFFERENSIAL TENGLAMALARNI TAQRIBIY YeChISh Ishdan maqsad: Ikkinchi tartibli differensial tenglamani progonka usulida yechishni talabalarga o’rgatish quyidagilarni o’z ichiga oladi: Hosilalarni chekli ayirmalarda ifodalash. differensial tenglamaning chekli ayirmali ifodalanishi; differensial tenglamani integrallashga sonli usulni qo’llash; hisoblash ishini tashkil qilish va bajarish; masalani yechish dasturini tuzish va sonli natijalar olish. Masalani qo’yilishi. Ikkinchi tartibli differensial tenglama berilgan bo’lsin: 0 ) , , , ( '' ' y y y x F (7.1) Ikki nuqtali chegaraviy masala (7.1) uchun quyidagicha qo’yiladi: b a, kesma ichida (7.1) tenglamani qanoatlantiruvchi va kesmaning oxirida esa 0 ) ( ), ( 0 ) ( ), ( ' 2 ' 1 b y b y a y a y (7.2) chegaraviy shartlar qanoatlantiruvchi x y y funksiyani topish talab qilinadi. (7.1) tenglama va (7.2) chegaraviy shartlar chiziqli bo’lgan holni qaraylik. Bunday chegaraviy masala chiziqli chegaraviy masala deyiladi. U holda differensial tenglama va chegaraviy shartlarni quyidagicha yozish mumkin: ) ( ) ( ) ( ' '' x f y x q y x p y (7.3) B b y b y A a y a y ) ( ) ( ) ( ) ( ' 1 0 ' 1 0 (7.4) bu yerda x f x q x p , , - b a, kesmada uzluksiz bo’lgan berilgan funksiyalar, B A, , , , , 1 0 1 0 - berilgan o’zgarmaslar bo’lib 0 1 0 va 0 1 0 shartni qanoatlantiradi. Agar 0 B A bo’lsa, u holda (7.4) chegaraviy shart bir jinsli deyiladi. Qaralayotgan chegaraviy masalaning taqribiy yechimini topish usullari ikki guruhga bo’linadi: analitik va ayirmali usullar. Chegaraviy masalalarni yechishning eng sodda usullaridan biri chekli ayirmalar usulidir. 261 Usulning yoritilishi b a, kesmani uzunligi h bo’lgan n ta teng kesmalarga ajratamiz, bu yerda n a b h . Bo’linish nuqtalarining absissasi b x a x n i ih x x n i , ), 1 ,..., 3 , 2 , 1 ( , 0 0 kabi bo’ladi. Bo’linish nuqtalari i x lar uchun ) ( x y y funksiya va uning ) ( ), ( '' ' x y x y hosilalarini ) ( ), ( ' ' i i i i x y y x y y kabi belgilaymiz. Bulardan tashqari quyidagicha belgilashlar kiritamiz: ) ( ), ( ), ( i i i i i i x f f x q q x p p Har bir ichki tugunlarda ) ( ), ( '' ' i i x y x y hosilalarni taqribiy chekli ayirmalar 2 1 2 '' 1 ' 2 , h y y y y h y y y i i i i i i i (7.5) kesmaning chetlarda esa h y y y h y y y n n n 1 ' 0 1 ' 0 , (7.6) chekli ayirmalar bilan almashtiramiz. (7.5) va (7.6) taqribiy formulalarni (7.3) tenglama va (7.4) chegaraviy shartlarga qo’yib quyidagi tenglamalar sistemasini hosil qilamiz: B h y y y A h y y y f y q h y y p h y y y n n n i i i i i i i i i 1 1 0 0 1 1 0 0 1 2 1 2 , 2 (7.7) Agar ) ( ' i x y va ) ( '' i x y lar o’rniga markaziy ayirmalarni qo’llasak yanada aniqroq formulalarni hosil qilamiz, ya’ni 2 1 1 '' 1 1 ' 2 , 2 h y y y y h y y y i i i i i i i U holda , , 2 2 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 2 1 1 B h y y y A h y y y f y q h y y p h y y y n n n i i i i i i i i i (7.8) sistemani hosil qilamiz. Shunday qilib, har ikkala holda ham 1 n ta noma’lumlarga ega bo’lgan 1 n chiziqli algebraik tenglamadan iborat bo’lgan sistemaga ega bo’ldik. Agar ushbu sistemani yechish mumkin bo’lsa, u holda izlanayotgan funksiyaning taqribiy qiymatlarini jadval shaklida hosil qilamiz. (7.3) - (7.4) chegaraviy masalaga chekli ayirmalar usulini qo’llash xatoligi quyidagicha bo’ladi: 2 2 ) ( 96 ) ( a b M h x y y i i Bu yerda ) ( i x y - i x x bo’lgandagi aniq yechimning qiymati va ) ( max ) 4 ( ] , [ x y M b a . KO’RGAZMALI MISOL. Chekli ayirmalar usulini qo’llab quyidagi chegaraviy masalaning yechimini aniqlang: 262 0566 , 0 ) 4 , 1 ( 0 ) 1 ( 1 ' '' 2 y y xy y x (7.9) YeChISh. (7.8) formulani qo’llab, (7.9) tenglamalar sistemasini chekli ayirmalar orqali quyidagicha yozamiz: 1 2 2 1 1 2 1 1 2 h y y x h y y y x i i i i i i i O’xshash hadlarni ixchamlab 2 2 1 2 2 1 2 ) 2 ( 4 ) 2 ( h hx x y y x hx x y i i i i i i i i (7.10) hosil qilamiz. h qadamni 0,1 deb tanlasak uchta ichki tugunlarni hosil qilamiz. 3 , 2 , 1 1 1 , 0 i i x i . (7.9) tenglamani har bir tugun uchun yozsak 02 , 0 51 , 3 76 , 6 25 , 3 02 , 0 00 , 3 76 , 5 76 , 2 02 , 0 53 , 2 84 , 4 31 , 2 4 3 2 3 2 1 2 1 0 y y y y y y y y y (7.11) sistemani hosil qilamiz. Chegaraviy tugunlarda 0566 , 0 , 0 4 0 y y ekanini bilgan holda, (7.11) sistemani yechamiz va izlanayotgan funksiyaning quyidagi qiymatlarini hosil qilamiz: 0345 , 0 , 0167 , 0 , 0046 , 0 3 2 1 y y y (7.9) tenglamaning aniq yechimi x y 2 ln 2 1 funksiyadan iborat. Aniq yechimning tugunlardagi qiymatlari 0344 , 0 ) ( ; 0166 , 0 ) ( ; 0047 , 0 ) ( 3 2 1 x y x y x y kabi bo’ladi. Bu qiymatlardan ko’rinib turibdiki, taqribiy va aniq yechimning tugunlardagi qiymatlari orasidagi farq 0001 , 0 dan oshmaydi. Tugunlar soni n kata bo’lganda uchun (7.7)-(7.8) tenglamalar sistemasini yechish murakkablashadi. Quyida bunday hollar uchun mo’ljallangan ancha sodda usulni qaraymiz. PROGONKA USULI. Usulning g’oyasi quyidagicha. (7.7) sistemaning dastlabki 1 n tenglamalarini yozib olamiz: i i i i i i f h y k y m y 2 1 2 (7.12) bu yerda q h hp k hp m i i i i 2 1 ; 2 . (7.12)ni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin: ) ( 2 1 i i i i y d c y (7.13) Bu yerdagi i i d c , - lar ketma – ket quyidagi formulalardan hisoblanadi: 2 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 , ) ( h f h Ah k k h m h c , 0 i bo’lganda (7.14) 1 1 2 1 , 1 i i i i i i i i i d c k h f d c k m c , 2 ,..., 2 , 1 n i bo’lganda (7.15) Hisoblash quyidagi tartibda bajariladi: 263 To’g’ri yo’l. (7.12) formuladan i i k m , - qiymatlarni hisoblaymiz. 0 0 , d c larni (7.14) formulalardan aniqlaymiz va (7.15) rekkurent formulalardan i i d c , larni hisoblaymiz. Teskari yo’l. (7.13) tenglamadan agar 2 n i bo’lsa, (7.7) tenglamalar sistemasini quyidagicha yozish mumkin. B h y y y y d c y n n n n n n n 1 1 0 2 2 1 ), ( Ushbu sistemani n y ga nisbatan yechib, quyidagini hosil qilamiz: h c Bh d c y n n n n 0 2 1 2 2 1 ) 1 ( (7.16) Aniqlangan 2 2 , n n d c larni qo’llab n y ni topamiz. So’ngra ) 1 ,..., 1 ( n i y i larni hisoblaymiz. (7.13) rekkurent formulani ketma-ket qo’llab quyidagilarni hosil qilamiz: ). ( ), ( ), ( 2 0 0 1 1 3 3 2 2 2 1 y d c y y d c y y d c y n n n n n n n n (7.17) 0 y ni (7.7) sistemaning oxiridan ikkinchi tenglamasidan aniqlaymiz: h Ah y y 0 1 1 1 0 (7.18) Progonka usuli bilan bajarilgan barcha hisoblashlarni 7.1 jadvalda ko’rsatish mumkin. 7.1-jadval i i x i m i k i f To’g’ri yo’l Teskari yo’l i c i d i y 0 0 x 0 m 0 k 0 f 0 c 0 d 0 y 1 1 x 1 m 1 k 1 f 1 c 1 d 1 y … … … … … … … … 2 n 2 n x 2 n m 2 n k 2 n f 2 n c 2 n d 2 n y 1 n 1 n x 1 n y n n x n y MISOL. Progonka usulida x y y x y 4 2 2 (7.19) tenglamaning 718 , 3 1 1 , 0 0 0 e y y y (7.20) chegaraviy shartlarni qanoatlantiruvchi taqribiy yechimini toping. YeChISh: (7.19)-(7.20) tenglamalarni 1 , 0 h deb olib chekli ayirmali sitema bilan almashtiramiz: 8 ,..., 2 , 1 , 0 , 4 2 1 , 0 2 01 , 0 2 1 1 2 i x y y y x y y y i i i i i i i i 264 718 , 3 , 0 1 , 0 10 0 1 0 y y y y O’xshash hadlarni ixchamlab i i i i i i x y x y x y 4 01 , 0 2 , 0 98 , 0 2 , 0 2 1 2 formulani hosil qilamiz. Bundan i i i i i i x f x k x m 4 , 2 , 0 98 , 0 , 2 , 0 2 , 718 , 3 , 0 , 0 , 1 , 1 , 1 1 1 0 0 B A ekani kelib chiqadi. Hisoblashlarni yuqoridagi kabi jadvalga joylashtiramiz. i i x i m i k i f To’g’ri yo’l Teskari yo’l Aniq yechim i c i d i y i y 0 0,0 -2,00 0,98 0,0 -0,9016 0,0000 1,117 1,000 1 0,1 -2,02 1,00 -0,4 -0,8941 -0,0040 1,229 1,110 2 0,2 -2,04 1,02 -0,8 -0,8865 -0,0117 1,363 1,241 3 0,3 -2,06 1,04 -1,2 -0,8787 -0,0228 1,521 1,394 4 0,4 -2,08 1,06 -1,6 -0,8706 -0,0372 1,704 1,574 5 0,5 -2,10 1,08 -2,0 -0,8623 -0,0550 1,916 1,784 6 0,6 -2,12 1,10 -2,4 -0,8536 -0,0761 2,364 2,033 7 0,7 -2,14 1,12 -2,8 -0,8446 -0,1007 2,455 2,332 8 0,8 -2,16 1,14 -3,2 -0,8354 -0,1290 2,800 2,696 9 0,9 3,214 3,148 10 1,0 3,718 3,718 Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling