Amaliy yadro fiziкasi

-§. Seziy-137 radionuklidining tuproqdagi mig1·atsiyasi

Texnogen radion11klidlar bilan atюC-m11hit ifloslanishi11i tadqiq qi­ lish. atrof-11111hit turli obyektlardagi 11\amiпg 111iqdo1·i11i o'rganisl1 va texnogen radion11klidlarпi11g m11l1itda migratsiyasiga sabab bo'l11vchi qon1111iyat\arni aпiqlasl1dan iborat bo' lad i. В11 tadqiqotlar q11yidagi zan­ jir bo' yicl1a oli b boriladi:

• 
  atmosfera-tuproq-o 'simlik-inson ;
  
• 
  atmosfe1·a-t11proq-o'simlik-hayi'onlar-inson.
  

Tuproq yer sirtida епg ko'p tarqalgaп taЬiiy iоп al111aslшvchi шa­ terial 11is0Ыa11adi va _II eng ine1·sion halqa l1is0Ыa11ib, b11tun za11ji1· bo'yicha texnogen radion11klidlar11i11g tarqalish tezligi11i belgil ayd i. Tuproqda radionuklidlarпi11g vertikal va gorizoпtal шigratsiyasi ular- 11i11g o ' si mlik, yerosti s11vlari (sizot sнvlar), l10v11zdagi suvlarga t11- shisl1iga (qo'shilishga) sabab bo' ladi. Tuproqda radioпuklidlarning ko'ch ish mexaniziшlari o'z taЬiati bo' yicl1a t11r\i-t11ma11dir:

• 
  havo yog ' iпl ari filtrats iyas i;
  
• 
  tuproq sirtida sнvniпg harakati ;
  
• 
  o'simliklar ildiz tiziшi bo'yicha ko' chishl a1·;
  
• 
  erkin va adsorЬiгlangaп ioпlar difГнziyasi;
  
• 
  antropogen faoliyat natijasida va h.k.
  

Bulaming migгatsiya tezligi, 111ig1·atsion jarayoпdagi 11\нshi quyida­ gilar bo' yic ha aniqlanadi:

66

• 
  radiont1klidlarning kimyoviy xt1susiyati (ion zaryadi va kattaligi, Ьirikn1a sltakli. adsorbsiyala11ishiga, gidroliziga);
  
• 
  tuproqпing fizik-kimyoviy xt1s11siyatlariga (minerallasl1ishiga. kimyoviy va g1·ant1lo met1·ik tarkiЬiga. zicltligiga. namligiga. organik moddalar tarkibi va n1iqcloriga. kislota шiqdori. y11tilish l1ajn1iga, haro­ ratga, tuproq erit111asi11i11g konsentratsiyasiga Уа tarkiЬiga);
  
• 
  ob-l1avo sliaroitiga (faslning davomiyligiga, haroratning davomiy­ ligiga, yilni11g va oyni11g o'rtacha l1aroratiga, yillik yog'ingarchilikka va ularni11g fasllar bo•yiclia taqsimotiga) bog' liq.
  

ХХ asming 80-yillariga kelib. radio11uklidlarning dt1nyoning turli regionlaridagi t11proqlal'dagi 111iqdori. taqsintoti va siljishi bo'yicha juda kalla eksperimental 111ateriallar to ' plangan . Usl1bu ma'lшnotlar asosida radion11klidlal'Пing vertikal siljishini (migratsiyasi) itodalovcl1i qator nюdellar yaratilgan bo'lib, ulai· tuproqda tcx110gen radion11klidlaming шigratsiya jarayoпiпi nюdellar 01-qali ifodalaлishi turli amaliy masala­ larni yecltish uchun zarшdir.
Resp11Ыikamiz lшdudida texnogen radion11klidlarning migratsi­ yasi bo'yicha liam ke11g qamrovli ilmiy tadqiqot isl1lari olib lю rilga n. 811 tekshil'ishlai· O·zR FA akademigi Т.М. Mo'mi110v rahbarlik qilgan g111·ul1 toпюпidan 11zoq yillar davomicla olib borilgan ,,а bt1 taclqiqotlar natijalaгi e" lo 11 qilingaп. Mazkur tadqiqotla1· uclшn пa111unalar mam­ lakati111izпiпg turli h11dt1dlaridan olingan. B11nda ¹³⁷Cs radionuklidi­ ni11g ve1·ti kal taqsimotini tajribada va ntodellar orqali ifodalaslt uchun O'zbekistonni11g Jizzax, Navoiy, Sa111arqa11d va Tosl1kent ,•iloyatlari­ da 20 ta tajriba uchastkalari tanlanib, ulardagi t11proqlardan nam1111alar olingan va tahlil isl1lari olib bor ilga n.

9.