Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Xotiraning samaradorligi eslab qolishning ko’lami va tezligi, esda 
saqlashning davomiyligi, esga tushirishning aniqligi bilan bog’lanadi.

---

145 
Demak, odamlar ham aynan shu sifatlarga koʻra ham farqlanadilar: 
 materialni tezda eslab qoladiganlar; 
 materialni uzoq vaqt esda saqlaydiganlar; 
 istagan paytda osonlik bilan esga tushiradiganlar. 
Ba‘zi odamlarning xotirasiga xos jihatlarni tugʻma deb atashadi. Toʻgʻri, oliy 
nerv tizimi, uning oʻziga xos ishlash xususiyatlari xotiraning oʻziga xos individual 
uslubini belgilashi mumkin. Lekin hayotda koʻpincha shaxsning bilish jarayonlari 
va sezgi organlarining ishlash qobiliyatlariga bogʻliq tarzda ajralib turadigan tiplari 
haqida gapirishadi. Masalan, ayrim odamlar koʻrgan narsalarini juda yaxshi eslab 
qoladi, demak, ularning xotirasi koʻrgazmali-obrazli boʻlib, koʻzi bilan 
koʻrmaguncha, narsaning mohiyatini tushunmaydi ham. Boshqalar esa oʻzicha 
fikrlab, nomini aytib, mavxum tarzda tasavvur qilmaguncha, eslab qolishi qiyin 
boʻladi. Bundaylar soʻz - mantiqiy xotira tipi vakillaridar. Yana bir tipli odamlar 
bevosita his qilgan, «yuragidan» oʻtkazgan, unda biror yorkin emosional obraz 
qoldira olgan narsalarni yaxshi eslab qoladilar, bu - emosional xotiradir. Lekin 
yana bir xotira egalari borki, ularni fenomenal xotira soxiblari deb atashadi. 
Psixologiyaga oid kitoblarda ana shunday xotiraga ega boʻlgan kishilar toʻgʻrisida 
koʻp yozilgan. Bu shunday kishilarki, ular bir vaqtning oʻzida nisbatan juda katta 
hajmdagi ma‘lumotlarni esda saqlay oladi va esga tushiradi. Masalan, tarixiy 
shaxslar orasida Yuliy Sezar, Napoleon, Mosart, Gauss, shaxmat ustasi Alexin kabi 
insonlar xotirasi ana shunday noyob boʻlganligi haqida ma‘lumotlar bor. Taniqli, 
rus psixologi va neyropsixologi A.R. Luriya ham ana shunday xotira soxiblaridan 
biri - asli kasbi jurnalist boʻlgan Shereshevskiy degan shaxs xotirasini ataylab uzoq 
vaqt mobaynida oʻrgangan. Uning xotirasi shunday ediki, Dantening «Ilohiylik 
komediyasi»dan olingan uzundan-uzoq parchani bir marta qarab olgandan soʻng, 
15 daqiqadan soʻng soʻzma-soʻz aytib bera olgan. Shunisi xarakterli ediki, 
komediya unga notanish boʻlgan italyan tilida yozilgan edi. Koʻpchilikni qanday 
qilib yaxshi, mustahkam esda saqlab qolish muammosi qiziqtirsa, Shereshevskiy 
uchun qanday qilib unutish masalasi murakkab edi. Uni xotira obrazlari doimo 
qiynar, koʻrgan narsalari koʻz oldida gavdalanaverar edi. Qanday qilib eslab 

---

146 
qolasiz? degan savolga u shunday javob bergan: men «materialni» oʻzimga tanish 
va sevimli boʻlgan Moskva koʻchalariga joylashtiraman. Bir marta bir materialning 
bir boʻlagi oʻsha «koʻchaning» salqin tushgan yeriga tushib qolib, esga tushirishi 
ancha qiyin boʻlgan ekan. Shunga oʻxshash har bir fenomenal xotira egalarining 
oʻziga xos eslab qolish uslublari boʻlar ekan. 
Shotlandiyalik matematik A. Etkin 1933 yili 25 ta bir-biri bilan bogʻlanmagan 
soʻzlardan iborat ikki qatorni eslab qolib, hyech bir xatosiz uni 27 yildan keyin 
esga tushira olgan. «Qilich va qalqon» kinofilmidagi rus razvedchigi I. Vaysning 
nasistlar tomonidan rejalashtirilgan birinchi navbatda batamom yoʻq qilinishi 
lozim boʻlgan obyektlar - shifrlari bilan koʻrsatilgan roʻyhatini bir karra koʻrib 
chiqib, bir necha daqiqadan soʻng esga tushirganini eslang. U ham guyoki, koʻrib 
turganday oʻsha roʻyhatlarni qaytadan oʻqiganday, takrorlaydi. Tarixda bunday 
kishilar bor va ular bizning oramizda ham yoʻq emas. Muhimi shundaki, ana shu 
fenomenal xotirani shaxs va jamiyat manfaatiga mos tarzda unumli ishlata 
bilishdir. 
Esda saqlangan ma‘lumotni xotiradan chiqarib olib, qayta tiklash ham muhim 
muammo. Chunki koʻpincha biz xotiramizda kechagina oʻqigan yoki yaqindagina 
oʻqituvchimiz aytib bergan ma‘lumotning borligini bilamiz-u, lekin kerak vaqtda 
uni esga tushira olmaymiz. Ma‘lumotni xotiradan chaqirib olish omillariga 
quyidagilar kiradi. 
Ma’mulotning anglanganligi. Biz oʻzimiz toʻla anglagan, tushungan 
narsalarni osonrok esga tushiramiz. Masalan, alfavitni juda oson esga tushiramiz, 
yoki 1, 2, 3, 4 va hakozo tartibli sonlarni bir koʻrgandan soʻng u milliongacha 

---

147 
boʻlsa ham esga tushirishimiz sirayam qiyin emas. Lekin shu sonlardan bor yoʻgʻi 
7 - 8 tasini teskari yoki aralash tartibda yozilgan boʻlsa, ularni esga tushirish ancha 
mushkul boʻladi. «Psixologiya» yozuvini esga tushirish juda oson, lekin «i p i o x o 
ya s l g» harflari toʻplami aynan oʻsha harflardan iborat boʻlsa ham sira esga 
tushira olmaymiz. Demak, materialni yaxshilab esda saqlash va esga tushirish 
uchun uni tushunish va anglash kerak. Mazmunini va mohiyatini tushungan xolda 
iloji boʻlsa, oʻzimizdagi qiziqishlarga bogʻlay olishimiz kerak. 
Kutilmagan ma’lumot. Kutilmaganda paydo boʻlgan yangi va yaxshi 
ma‘lumot ham yaxshi esga tushadi. Masalan, sonlar qatorida berilgan bitta harf, 
yoki aksincha, harflar orasidagi bitta son, uzun jumlalar orasida paydo boʻlgan 
qisqa jumla esga tezrok va aniqrok tushadi. Buning oddiy sababi - biz 
kutilmaganda paydo boʻlgan ma‘lumot yoki narsaga hayratlanamiz, jonli 
emosiyalar bilan javob beramiz, bu esa yaxshi eslab qolishga va kerak boʻlganda, 
yorqin tiklashga asosdir. 
Ma’lumotning mazmun yoki shakl jihatdan bir-biriga yaqinligi. Masalan, agar 
koʻplab bir-biriga bogʻliq boʻlmagan soʻzlar orasida «erkak» va «ayol» soʻzlari 
paydo boʻlgan boʻlsa, bittasining esga tushirilishi ikkinchisining ham esda 
tiklanishiga sabab boʻladi. Shuning uchun ham oʻquv rejasiga kiritilgan barcha 
fanlar shunday birin-ketinlikda beriladiki, birini oʻzlashtirish ikkinchisining ham 

---

148 
oʻzlashtirilishi, bir - birini toʻldirishga xizmat qilsin. 
Esda saqlash vaqti bilan esga tushirish vaqti oʻrtasidagi farq. Odamda 
berilgan ma‘lumotni idrok qilish va shu orqali esda saqlash vaqti kanchalik koʻp 
boʻlsa, esga tushirish ham osonroq boʻladi. Shuning uchun ham uzoq muddatli 
xotirada saqlanadigan informasiya uzoq vaqt mobaynida, koʻpincha bir necha 
marta qaytarib beriladi, qisqa muddatlida esa bir marta, qisqa fursatda beriladi va 
shu narsa esga tushirish kerak boʻlganda, tiklanmaydi. Masalan, biror tekstni 
kompyuterga kiritish uchun oʻrtogʻingizga berib, keyin nimalarni kiritganini 
soʻrang. Javob aniq: «Esimda yoʻq». Ya‘ni ma‘lumotning umumiy mazmuni yodda 
qolsa ham, asosiy tushunchalar va mohiyat esda qolmaydi. 
Shunday qilib, xotira faol jarayon boʻlib, u shaxsning u yoki bu turli 
ma‘lumotlar bilan ishlash malakasiga, unga munosabatiga, materialning qimmatini 
tasavvur qilishiga bevosita bogʻliq boʻladi. Eng xarakterli narsa shuki, inson faqat 
eshitgan ma‘lumotining 10 foizini, eshitgan va koʻrgan narsasining 50 
foizgachasini, oʻzi faol bajargan ishlarining deyarli 90 foizini yodda saqlaydi. Bu 
koʻplab psixologik eksperimentlarda isbot qilingan. Shaxsning oʻzi uylab topib, 
oʻzi bevosita bajargan ishlari juda oson esga tushadi. Bu hodisa psixologiyada 
generasiya effekti deb ataladi. Agar talaba yoki oʻquvchi ham oʻzi biror teoremani 
mustaqil ravishda isbot qilgan boʻlsa, yoki biror xulosaga mustaqil ravishda 
kelolgan boʻlsa, oʻqituvchi tushuntirgan hodisaga yaqin narsa toʻgʻrisida 
oʻrtoqlariga soʻzlab bergan boʻlsa, albatta uni xoxlagan paytda osongina esga 
tushiradi. Shuning uchun ham oxirgi paytlarda oʻyin metodlari, munozara 
metodlaridan oʻquv jarayonida ham keng foydalanilmoqda. Hattoki, kattalarni 
qisqa fursatda oʻqitish va malakalarini oshirishda ham turli xil amaliy oʻyinlardan, 
ijtimoiy psixologik treninglardan foydalanishning ma‘nosi ham shunda - yaxshi va 
tez eslab qolish hamda samarali esga tushirish. Iqtisodiy oʻquvlarda turli xil «keys 
stadi» larni tahlil qilish va oʻz nuqtai nazaricha maqbul harakat shakllari qarorlar 
qabul qilish ham mutaxassislar malakasini oshirishga samarali ta‘sir koʻrsatadi.