Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- B.Seyyahların Çaldıran Savaşı Hakkındaki Yazıları
|
1160 Ġsmail Safevi, a.g.e, s. 380. 1161
Penahi Semnani, Şah İsmail Evval Mürşide Sorh Kulahan, Kitab-ı Numüne yayınları, Tahran 1993, s. 71.
1162 Penahi Semnani, Şah İsmail Evval Mürşide Sorh Kulahan, s. 74. 1163
Nıcolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul 2005, c.II, s. 278. 1164 Parsadost, Zendeganiye Şah İsmail-i Evval, Seham ĠntıĢar yayınları, Tahran 1996, s. 466.
386
Ülkeler ve komĢuların dostluklarını sağlamlaĢtıran olgu, geliĢ gidiĢ yollarının açık olması ve tecrübe ettiklerini, gördüklerini birbirine aktarmalarıdır. Bunu gerçekleĢtirmek için de zaman içinde değiĢikliklere dikkat etmek ve çeviri edimlerinde bulunmak durumundadırlar. Ġran-Osmanlı iki komĢu ve müslüman ülke olmalarına rağmen bu konuda farklılık göstermiĢti. Bu iki komĢuyla ilgili yazılan seyahatnamelere baktığımızda bunların yüksek bir yüzdeyle Avrupalılar tarafından yazıldığı görünür. Seyahatnameler özellikle gördüklerini gerçek üzere ve tarafsız yazanlar hem iktisat ve ictimai olayların nedenine hem de kültürel değiĢimlerin belirlenmesine yardım eder. Ayrıca orijinal kaynaklar da olmayan bazı konulara değinme özelliğine de sahiptirler. Seyyahların yazıları eleĢtiri üslubuyla konuları inceliyordu. Bunların yazdıkları hayal ve efsaneden uzak olup Doğuda olan bu tarz yazıların ortadan kaldırmasına neden olmuĢlardı. Yabancı seyyahlar daha gerçekçi idiler. Bunlar bir olguyu incelemeyi ve gördüklerini kayıt etmeyi biliyorlardı. Bu seyahatçılar iki grup idi. Birinci grup Osmanlı ve Safevi vatandaĢı olan seyyahlar olayları, gördüklerini kaydediyorlardı. Diğer grup da yabancı yolcu ve turistlerdi. Her iki grubun yazdıklarının iyi ve kötü yanları vardı. Osmanlı ve Safevi Hükümetine bağlı ya da onların memuru olan seyyahlar hâkimler ve komutanların hoĢuna gitmeyen ve cezayla sonuçlanacak konulara girmiyorlardı. Osmanlı-Ġran seyyahları böyle konulara girse de gerçeğe uymayıp olayların nedenini ters anlatıyorlardı. Buna rağmen böyle seyyahlar adet, gelenek ve halkın yaĢam tarzı, sulama ve su çıkarma yolları, yer ve onlarla ilgili teknikleri değiniyorlardı. Bu arada bazi yerli seyyahların içinden geçen ve söylenmeyeni söylemiĢtir.
387
Yabancı seyyahlar bağımlı olmadıklarından dolayı hükümdarların hoĢuna gitmeyen birçok olaylar ve durumun incelemesinde gerçeğe uymuĢlardır. Bu yabancı seyyahlar hâkim ve devlet adamlarının toplumsal, iktisadı imtiyazlarını, katmanlık ayrımları, hükümet adamlarının zulüm ve tecavüzünü ve böyle konuları saklamadan dile getirmiĢlerdir. Öylece halkın maiĢeti ve yaĢam tarzı, ictimai ve kültürel konuları da yazmıĢlardı. Ama bu yabancı seyyahlar da kendi devletinin siyasetine ve memurluğun amacına göre ya da diğer milletlerden üstünlük düĢüncesiyle bazi gerçekleri sansür ederek gizlemiĢlerdir. Bular‟ın yazdıklarının dikkatli ve eleĢtirel olarak kullanması iktisadı-ictimai ve kültür tarihi açısından değerli bilgiler ve Osmanlı-Safevi Devletleri‟nin karanlık tarih sayfalarına ıĢık verecektir. 1165
Osmanlı hatta Ġran‟a gelen yabancı seyyahlar siyasi memurluk veya casusluk için de
geliyordu. Genelikle Osmanlı hakkında yazılan seyahatnameler tarafsız değildi. Çünkü Avrupalılar kendi iktidarlarının Osmanlı Devleti‟nin zayıflamasına bağlı olduğunu düĢünüyorlardı. Bu nedenle yazılan seyahatnameler Osmanlı‟ya karĢı tarafı ve bu seyyahların asil amacı ise Osmanlı‟ya karĢı Safevileri kıĢkırtmaktı. 1166
Osmalı-Safevi birinci el yazma kaynaklarında geçmeyen “YeĢilbaĢ” (yeĢil Ģapkalı Özbekler) kelimesi: “KızılbaĢlara karĢı Özbeklerin taktığı YeĢilbaĢ Ģapkaları” bu seyahatnamelerde geçiyor. Caterino Zeno YeĢilbaĢ‟a “Lasilbas” 1167 ve
1165
Humayün Rafati, Fehreste Mevzui Sefernamehaye Marbut Be İran, II. ve III. Yaprak.
1166
Anonim, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, çev. Menüçehr Emiri, ġerkat-ı Sahamiye ĠntiĢarat-ı Harezmî, Tahran 2003, s. 13.
1167 Caterino Zeno, Sefername‟ye Caterino Zeno, çev. Menüçehr Emiri, Harezmî yayınları, s. 272, ayrıca Caterino Zeno Safevilere yanlıĢca KızılbaĢ yerine“Kızıl
388
Sefername‟ye Bazargan-ı Veniz‟i eserde “Casilbas” 1168 kelimesi gelmiĢtir. Charles Grey bu kelimeleri YeĢilbaĢ‟la eĢit olduğunu yazıyor. 1169
Seyahatçı Giovan Maria Angolello: “Şüphesiz Özbekler yeşil şapka takıyormuşlar” 1170 diyor. Bütün bunlarla beraber dini kaynakların birisinde: “Ekseri leşker-i u… sahiban-ı kulah-ı sebz
kastediyor. 1171
olduğuna rağmen Avrupa‟dan hem ticaret ve seyahat hem de casusluk amacıyla yolcular geliyordu. Burada Ġran‟a gelen bazi seyyahlara değiniyoruz: Miladi 1471 (Hicri 876) yılında Fatih Mehmet ve Signioria aralarında çatıĢma vardı. Uzun Hasan Venedikler‟e bir elçi göndermiĢti. Uzun Hasan‟ı Osmanlı‟ya karĢı açtığı savaĢa devam ettirmesi için Venedik de bulunan Uzun Hasan‟ın elçisiyle birlikte Seyyah Josaphat Barbaro gönderildi. 1172 Venedikli seyyah, Josaphat Barbaro, kendi seyahatnamesinde diyor, Venedik‟ten iki gemiyle yola çıktık iki büyük gemi
Cebbeli” diyerek ona karĢı da baĢka bir yanlıĢ daha yaparak Özbeklere de“YeĢil Cebbeli”diyor. S. 271. 1168 Anonim. Sefername‟ye Bazargan-ı Veniz‟i Dar İran, çev. Menüçehr Emiri, s. 398. 1169
Anonim, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, s. 338.
1170
Giovan Maria Angolello, Sefernamehaye Giovan Maria Angolello, çev. Menüçehr Emiri, Harezmî yayınları, s. 347. 1171
Muhammed ġefi bin Muhammed Salıh, Mecmeul-Maarif ve Mehzenul-Evarif, Kitap FuruĢi-ye Muhammed Hasan Ġlmi, Tahran t.y, s. 41. 1172 Josaphat Barbaro, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, çev. Mahmud Emiri, Harezmî Yayınları, Tahran 2002, s. 53. 389
de dolu top, tüfek ve çeĢitli silahlar ve askerlerle Uzun Hasan‟a destek vermek için arkamızdan geliyordu. SavaĢ aletleri dıĢında Signioria birçok hediye Uzun Hasan‟a göndermiĢti., 1173 Josaphat Barbaro devam ediyor ,Ben Uzun Hasan elçisiyle beraber Roma elçisi ve Ferdinandos PadiĢah‟ın elçisiyle Osmanlı‟ya karĢı Uzun Hasan‟a destek vermek için o diyarın padiĢahının yanına gittik. 1174 Josaphat Barbaro Kıbrıs Karaman Hâkimiyle Karaman Sahiline geldiler. Karaman hâkiminin ağabeyi Karaman Vilayeti‟ni geri almak için Uzun Hasan‟ın yanına gitmiĢti ve Osmanlı‟ya karĢı yardım istemiĢti. Josaphat Barbaro, O bizi gelmemizi bekliyormuĢ, diyor. Josaphat Barbaro: ,Bizim ordumuzun emirleri Piettro Mocenigo, yüksek memur Vettorio Soranzo, Stephano Malipiero diğer savaĢ gemilerle sağlam bir kalesi olan Corcho sahiline gelmiĢlerdi., 1175 Onlardan istedim 20 kilometre bizimle fasilesi olan Sigi Kalesine gelsinler. Onların da 56 gemisi vardı bizim dört gemimizle toplam 60 gemi oluyordu. OnbeĢ gemi Ferdnandos PadiĢahı‟nın, beĢ gemi Kıbrıs PadiĢahı‟nın, iki gemi Ruslar‟ın idi. Osmanlı‟ya karĢı toplam doksan gemimiz vardı. 1176
Barbaro Tebriz‟de Uzun Hasan‟ın huzuruna eriĢmesine kadar yol esnada sayahat ettiği yerler ve gördüklerini anlatıyor. 1177
Sonra Uzun Hasan‟ın ona ulaĢtığını ve Uzun Hasan‟ın onu uğurlaması ve çok iyi karĢılaması ve eğlence hazırladığından söz ediyor. 1178
1173 Josaphat Barbaro, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, s. 13. 1174 Josaphat Barbaro, a.g.e, s. 54. 1175 Josaphat Barbaro, a.g.e, s. 55. 1176 Josaphat Barbaro, a.g.e, s. 55-56. 1177 Josaphat Barbaro, a.g.e, s. 57-68. 1178 Josaphat Barbaro, a.g.e, s. 69-80 390
Josaphat Barbaro söz konusu olan Osmanlı‟ya karĢı Uzun Hasan savaĢı devam etsin dedikten sonra miladi 1487‟de seyahatine son veriyor. 1179
Venedik Hükümdar‟ı tarafından Uzun Hasan‟a gönderilen 2. seyyah, M. Ambrosio Contarini, idi. M. Ambrosio Contarini görevi Osmanlı‟ya karĢı Uzun Hasan‟ı kıĢkırtmak ve destek vermesi için elçi olarak gönderilmiĢti. M. Ambrosio Contarini: Venedik Hükümdarına ve Hristiyanlık Âlemine hizmet etmek için bu uzun ve tehlikeden dolu Rum yolculuğa çıktım, diyor. 1180 M. Ambrosio Contarini Miladi 1473 ġubat ayında (Hc. 877-878) yolculuk amacıyla altı kiĢi olarak Venedik‟ten ayrıldım ve Miladi 1477 Nisan ayında (Hc. 881-882) ülkeme döndüm. 1181 M.
Ambrosio Contarini Almanya, Polonya ve Karadeniz‟den geçerek Gürcistan‟ın Poti Sahiline geliyor. Poti Sahilinden Mingrelia ve Ermenistan‟ı geçerek Uzun Hasan‟ın Ülkesine indim diyor. 1182
M. Ambrosio Contarini Akkoyunlu‟nun baĢkenti Tebriz‟e ulaĢtığı zaman Uzun Hasan Ġsfahan‟da idi. Kendisini Uzun Hasan‟ın oğluna tanıttırdıktan sonra Ġran da sayahatine devam ediyor ve Ġsfahan da Uzun Hasan‟ın huzuruna ulaĢıyor. 1183 M. Ambrosio Contarini Uzun Hasanla birlikte Ġsfahan‟ı terk edip Tebriz‟e geliyorlar. 1184
Tebriz de M. Ambrosio Contarini Burgundiy ve Moskova elçileriyle görüĢtükten sonra durumu öğrenmek için tekrar Uzun Hasan‟ın
1179
Josaphat Barbaro, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, s. 119. 1180
Contarini M. Ambrosio, M. Ambrosio Contarini Sayahatnamesi, çev. Manüçehr Emiri, Harezmî Yayınları, Tahran 2002, s. 125. 1181 Contarini M. Ambrosio, M. Ambrosio Contarini Seyahatnamesi, s. 125-127. 1182 Contarini M. Ambrosio, a.g.e, s. 135. 1183 Contarini M. Ambrosio, a.g.e, s. 144. 1184 Contarini M. Ambrosio, a.g.e, s. 154. 391
huzuruna gelip ve Osmanlı‟ya karĢı Uzun Hasan ve Karaman hâkimi Pir Muhammed‟e destek vereceğine söz veriyor. M. Ambrosio Contarini elçiliğini yerine getirdikten sonra ülkesine dönüyor. 1185
Cumhuriyeti bütün Hristiyan hükümdarlarını Osmanlı‟ya karĢı bir araya getirmeye çalıĢtı. Bu zamanda Avrupa iç savaĢta olduğu için Venedikler‟in isteğine evet diyemediler. Bu nedenle Venedik Cumhuriyeti eski Osmanlı düĢmanı olan Akkoyunlular‟a doğru yöneldi ve ġövalye, Caterino Zeno ‟ yu, ilk elçi olarak Uzun Hasan‟ın sarayına gönderdi. 1186
Uzun Hasan onu çok iyi karĢıladı. Uzun Hasan‟ın eĢi Despina Hatun Caterino Zeno‟nun eĢinin teyzesi idi. Bu elçinin amacını duyduğundan sonra ona bu konuda oldukça kendi nüfuzunu kullanacağına söz verdi.
1187 Bu bayan verdiği sözünü yerine getirmek için Uzun Hasan‟ı Osmanlı‟ya karĢı savaĢ açmaya ikna etti. Caterino Zeno Uzun Hasan‟a öyle yakınlaĢmıĢtı ki onun sırdaĢı olmuĢtu. Bu elçi istediği zaman Uzun Hasan‟ın haremine Uzun Hasan eĢi yataktayken dahi girebiliyordu. ġimdiye kadar hiçbir Müslüman veya gayrı- Müslüman PadiĢah kendi yakınlarına bile böyle davranma izni vermemiĢlerdi. Despina Hatun Hristiyanlık dinine çok inanıyordu ve her gün bu dinin geleneklerini büyük bir iĢtahla yerine getiriyordu. Bu bayanCaterino Zeno‟nun isteğiyle Uzun Hasan‟ı Osmanlı‟ya karĢı sürekli savaĢ açmasını ıkna etti. Sonra Uzun Hasan bir mektup Gürcistan Hâkimi‟ne yazdı ve ona, siz o taraftan Osmanlı‟ya savaĢ açın ben
1185
Contarini M. Ambrosio, a.g.e, s. 155-160; 196‟akadar. 1186
Caterino Zeno, Caterino Zeno Sayahatamesi, çev. Manüçehr Emiri, Harezmî Yayınları, Tahran 2002, s. 200 ve 227.
1187
Caterino Zeno, a.g.e, s. 228. 392
bu taraftan savaĢ açarım, dedi. Despina Hatun durumu anlatmak için hızla bir mektup yazdı ve bir papaz aracılığıyla Venedik Devleti‟ne gönderdi. Ġlk baĢta Venedikliler Osmanlı‟ya karĢı Uzun Hasan‟a asker ve sılah göndermeyi geciktirdi ama Caterino Zeno‟nun gönderilmesinden 20 ay sonra, Josaphat Barbaro‟yu, önce de zikrettiğimiz gibi asker, silah ve savaĢ gemileriyle gönderdiler. 1188 Karaman Hâkimi bu elçilerin kendi topraklarından geçmesini izin verdiği için Fatih Mehmet onu cezalandırdı. O da sonra Uzun Hasan‟ın yanına gitti. II. Mehmet Uzun Hasanla barıĢın devam etmesi için bir elçi Ġstanbul‟dan Tebriz‟e gönderdi. Ama Ġstanbul‟dan gelen elçi Uzun Hasan‟ı beklediği günde Caterino Zeno Uzun Hasan‟ın yanına gelip onunla konuĢtuktan sonra Fatih Mehmet‟in elçisine girme izni verilmedi. Despina Hatun da (Uzun Hasan‟ın eĢi) Caterino Zeno‟yu destekledi. Ġstanbul‟dan gelen elçi Uzun Hasan‟ın huzuruna kabul edilmedi ve elçi görevini yerine getirmeden geri dönmek zorunda kaldı. 1189 Uzun Hasan Osmanlı‟ya savaĢ açacağını ilan etti ve hızla Bitlis‟e geldi. Buradan bir mektup Caterino Zeno‟ya yazdı ondan ne kadar hızla ordusunu savaĢ için hazırladığını seyretmesini istedi. Caterino Zeno da Uzun Hasan‟dan Venedik Devleti‟ne inayet ettiği için teĢekkur etti ve Uzun Hasan‟ın yanına gitti. 1190
Bu esnada Venedikler‟in Deniz Kuvvetlerin Amirali Pietro Mocenigo Josaphat Barbaro bir mektup Caterino Zeno‟ya yazdı ve Venediklilerin Uzun Hasan‟a gönderilen yardımlarını haber verdi. 1191 Ġlk savaĢta Uzun Hasan kazandı. Ama 2. 1188
Caterino Zeno, a.g.e, s. 229.
1189 Caterino Zeno, Caterino Zeno Sayahatamesi, s. 230.
1190 Caterino Zeno, a.g.e, s. 230-231.
1191 Caterino Zeno, a.g.e, s. 235.
393
savaĢta Osmanlılar Uzun Hasan‟ın ordusunu yendiler. 1192 Caterino Zeno savaĢın ızahını Venedik Hâkimine anlattıktan sonra Uzun Hasan‟ın Osmanlı‟ya savaĢ açmak için onu tekrar gizlice Avrupa krallarına gönderdiğini sölüyor. 1193 Caterino Zeno Seyahatnamesinin 2. bölümünde ġah Ġsmail ve Sultan Selim‟in Çaldıran savaĢının baĢlamasına yakın zamana kadar yaĢanan olayları anlatarak seyahatnamesine son veriyor. 1194
Dördüncü seyahatname Uzun Hasan‟ın ızahını anlatan ilk adam “Giovan Maria Angolello‟ya” aittir. Bu seyyah Uzun Hasan‟ın II. Mehmetle Fırat Nehri‟nin kenarında savaĢlarında Uzun Hasan‟ın yanında idi. 1195 Giovan Maria Angolello sayahetnamesi Uzun Hasanla ilgili bilgi vermektedir. Onun son Trabzon imparatoru David Comnenus‟un kızı Despinat Hatunla evlenmesiyle baĢlatıyor. 1196 Sonra
Giovan Maria Angolello Karaman‟ı kardeĢi Ġbrahim‟in elinden çıkarması için Osmanlı yardımıyla Pir Ahmed‟in Karaman‟ı ele geçirmesinden söz ediyor. Ama sonra onu Hristiyanlar‟a karĢı savaĢa davet eden II. Mehmet‟e yüz çeviriyor. 1197
Daha sonra Venedikler‟in Osmanlı‟ya karĢı savaĢ açmaları için onları Uzun Hasan‟ın kıĢkırtmasından bahsediyor. Uzun Hasan bir elçiyi Venedikler‟e göndermiĢ ve
1192 Caterino Zeno, a.g.e, s. 240-244. 1193 Caterino Zeno, a.g.e, s. 247. 1194 Caterino Zeno, a.g.e, s. 273-281. 1195 Angolello Giovan Maria, Sefernameye Giovan Maria Angolello, çev. Manüçehr Emiri, Tahran 2002, s. 287. 1196
Angolello Giovan Maria, a.g.e, s. 290-291. 1197
Angolello Giovan Maria, a.g.e, s. 292-293. 394
onlardan yardım istemiĢtir. 1198 Osmanlılar‟ın Amasya‟ya ve buradan Fırat Nehir‟in kenarına gelmelerini ve Uzun Hasan‟ın savaĢ açmasından söz ediyor. Uzun Hasan‟ın Fırat Nehir‟e kadar yolculuğu esnasında Giovan Maria Angolello onunla beraber idi. Bu elçi de diğer elçiler gibi Osmanlı‟ya karĢı Uzun Hasan‟a destek vermek için gönderilmiĢtir. Ġlk savaĢta Osmanlı ordusu yenilmiĢ; Uzun Hasan Osmanlı ordusunun arkasından gitmiĢ ama bu kez yenilmiĢtir. Osmanlı ordusu Ġstanbul‟a dönmüĢtür. 1199 Uzun Hasan yenildikten sonra Tebriz‟e gelmiĢ ve oğlu Uğurlu Muhammed ona isyan açarak Osmanlı‟ya sığınmıĢtır. Uzun Hasan kendi ölüm haberini her yerde yaymıĢ oğlunu Tebriz‟e çekip onu öldürmüĢtür. Sonra Uzun Hasan Gürcistan‟a saldırarak onlara vergi bağlayarak Tebriz‟e döndükten sonra Miladi 1482 (Hc. 882) yılında vefat ediyor. 1200 Sultan Yakub‟un saltanat tahtına oturması ve eĢini ıhanetinden sonra Ġsmail‟in babası ġeyh Hayder ve ölümünden ve Ġsmail‟in doğduğundan ve ona ait olaylardan ġirvanĢah‟ı öldürmesi, Akkoyunlu Muratla savaĢı ve saltanata geçmesi, Bağdat‟ı fethetmesi, Alaüd-Devle ve Elvend Mirza‟yla savaĢı, ġeybek Han‟la savaĢı, Çaldıran savaĢı, Sultan Selim‟in Alaüd- Devle ülkesini ele geçirmesini, Memlüklüleri yenmesini, ġah Ġsmail‟in ölümünü ve ġah Tahmasb‟ın saltanat tahtına oturmasını anlattıktan sonra seyahatnamesini bitiriyor. 1201
1198 Angolello Giovan Maria, Sefernameye Giovan Maria Angolello, s. 295-296. 1199 Angolello Giovan Maria, a.g.e, s. 309-313. 1200 Angolello Giovan Maria, a.g.e, s. 314-320. 1201 Angolello Giovan Maria, a.g.e, s. 321-327,328, 329.331.332.335.336-339, 344, 345, 349-352.355.356-373.
395
BeĢinci seyahatname Venedikli Tacir‟in seyahatnamesidir. Bu seyahatnamenin ismi böyle geçiyor. Miladi 1507 yılında ġah Ġsmail Alaüd-Devleye savaĢ açtığı zaman Ġran‟a geliyor. Bu seyyah ilk baĢta Alaüd-Devle‟nin memleketine gelmiĢ, daha sonra ġah Ġsmail ġamahi ve ġirvan seferlerine giderken onun yanında bulunmuĢtur. 1202
Sonra Halep‟ten Ġran‟a doğru olan güzergahda Ģehirleri anlatıyor. Eski Urfa‟nın büyüklüğünden ve Hz. Ġbrahim Pınarı‟ndan, Diyarbakır‟ın güzel kilise ve binaları, Mardin, Husn-ı Keyf‟in görkemli köprüsünden ve bu Ģehirin Ustaclu- Oğluların elinde olduğu, Bitlis, Tuz Deniz‟i, Kürt kabilelerin ġah Ġsmail‟e yüz çevirmeleri, Van Kalesi‟nin KalebaĢısınınadı Zeydi Bey‟dir diyerek devam etmektedir. ġah Ġsmail‟in komutanlarından Bayram Bey‟i ona gönderdiğinden ve üç ay boyunca kaleyi kuĢattıktan sonra ele geçirdiğinden söz ediyor. Daha sonra Merend, Hoy, Tebriz ve Ġran ġehirlerinin durumundan ve geleneklerinden bahsediyor. 1203
Venedikli Tacir seyahatnamesinde birçok kalenin kuĢatıldığından, bölge ve Ģehrin ġah Ġsmail‟in eline geçtiğinden ve kendi egemenliğinin altına girdiğindan, Tebriz‟de kalan Akkoyunlar‟ı cezalandırdığından Akkoyunlu emirlerinden evlenen üvey annesinin öldürülmesinden, Akkoyunlu Murat Bey‟in Bağdat‟a kaçmasından bahsediyor. Sonra ġah Ġsmail‟in Alaüd-Devle‟nin üç oğlunu öldürmesinden ve kendi eliyle Elvend Bey‟i öldürmesi, Murat Bey‟e savaĢ açması ve Murat Bey‟in Alaüd- Devle‟ye sığınmasından ve onun kızıyla evlenmesi ile birlikte Derbent Kalesini
1202
Anonim, Sefernameye Tacer‟e Venizi, çev. Manüçehr Emiri, Harezmî yayınları. s. 377-378. 1203 Anonim, Sefernamehaye Veniziya Dar İran, s. 379,380, 384-387, 390-394, 39399, 400, 402,404, 405, 433. 396
kuĢattıktan sonra Tebriz‟e geldiğinden bahsediyor. Sayahatnamesinde halkın ġah Ġsmail‟i tanrı gibi gördüğünden söz ediyor ama Çaldıran SavaĢı‟ndan hiç söz etmiyor.
1204 Sonunda Venedikli Tacir Miladi 1520 (hcö 927) yılında seyahatine son veriyor. 1205
Altıncı Seyyah Vinçento Dalsandry ġah Tahmasb zamanında Ġran‟a seyahat etmiĢtir. Seyahatnamesinde ġah Ġsmail‟den baĢlayarak onun Osmanlılar‟la çatıĢmasından ve bundan dolayı Osmanlı‟nın zayıf düĢmesinden söz ediyor. 1206
çatıĢmalarından ve diğer olayladan söz ediyor. 1207
Ġran‟ın KumaĢları ve değerli ipeklerinin ve Ġpek yolu‟nun güzergâhını anlatıyor. Sonra Sultan Süleyman ve ġah Tahmasb‟ın savaĢlarından söz ederek 21 aylık Ġran‟da kaldığı süresindeki olaylar sayahatnamesinde yer alır. Ġran da görmüĢ olduklarını Venedik ġehzadelerine anlattıktan sonra son veriyor. 1208
Çaldıran savaĢı‟yla ilgili Venedikli Ancello kendi kitabında Ģöyle diyor; ,… Sufi PadiĢah‟ın ordusu Horasanda olduğu için, daha çok asker toparlamak için Tebriz‟den Hoy‟a gitti, Ustaclu Muhammed ve Sarı Pire‟yi Diyarbekir‟e gönderdi ve bunlar yaklaĢık 20000 asker toparladılar ve düĢmana yakınlaĢtığı zaman onlara saldırmayı düĢündüler ama Hoy‟a geri döndüler. Hoy da Çaldıran ismine diye geniĢ
1204
Anonim, Sefernamehaye Veniziya Dar İran, s. 434-436, 439, 440,445-457. 1205
Anonim, Sefernamehaye Veniziya Dar İran, s. 458. 1206
Vinçento Dalsandry, Sefernameye Vinçento Dalsandry, çev. Manüçehr Emiri, s. 461-462. 1207 Vinçento Dalsandry, a.g.e, s. 470-474. 1208 Vinçento Dalsandry, a.g.e, s. 479. 397
bir çöl vardı. Bunlar burada ġah Ġsmaille birleĢtiler. Diğer taraftan Sultan Selim, Çaldıran‟a doğru hereket ediyordu. Büyük Türk (Sultan Selim) ordusunun azığı azdı, umutsuzca savaĢıyorlardı ve eğer yenilseydi, (azık olmadığı için) Türklerin hepsi yok olurdu. Bu yüzden Miladi 1514 Ağustos ayının 22. günü Safevilerin ilk ordusu tüm Safevilerin ordusunun yarısıyla savaĢa baĢladı. Anadolu halkından olanlarla beraber kendisine karĢı çıkanları yendi ve alt üst etti. Ama Sinan PaĢa Romanya‟dan gelen orduyla ilerledi ve iki taraftan da birçok asker öldü. Sonunda Ustaclu Muhammed‟in ordusu yenildi, kendisi de esir olup baĢını kestiler ve bir süre sonra Süfi‟nin (Ġsmail) yanına gönderdiler. Bu esnada Ġran‟ın ikinci ordusu meydana geldi ve öyle cesurca savaĢtı ki düĢman kaçtı. Büyük Türk tüm kuvvetiyle yeniçeriler ve topçuların olduğu mekâna kadar geri çekildi ve ordusu dağıldı. Ama Sinan PaĢa olduğu zekice onları toparladı ve tekrar düzene soktu, Safeviler yenildiler. 1209
Giovan Maria Angolello yanlıĢça diyor ġah Ġsmail Çaldıran SavaĢı esnasında Tebriz‟deyken yenilme haberini duyduktan sonra hazinesi ve eĢi Taçlu Hanimle Kazvine gitti, Sultan Selim Tebriz‟e geldi. Bir zaman Ġranlılar ona saldırmasın diye üç gün bu Ģehir de kaldıktan sonra Tebriz‟in 700 Ehl-i Hiref ailesini kendisiyle Ġstanbul‟a götürdü. 1210
Ama ġah Ġsmail‟in savaĢta huzuru vardı ve Sultan Selim 700 değil 1000 aile Ehl-i Hiref‟ten kendisiyle götürdü. Richard Knolles kendi Osmanlı Tarihi adlı kitabında Çaldıran SavaĢı‟nım hakkında Ģöyle diyor:
1209 Angolello Giovan Maria, Sefernameye Giovan Maria Angolello, çev. Manüçehr Emiri, Tahran 2002, s. 350-351;
Muhammed Arif Erzurumi, İnkılab-ı İslam, s. 203. 1210 Angolello Giovan Maria, a.g.e, s. 351-352. 398
dumandan dolayı hiç kimse önünü göremiyor ve hiç kimsenin kulağı duymuyordu. Topların sürekli gürlemesinden atlar öyle korkmuştu ki biniciler atları kontrol edemiyor, sakinleştirmekte zorlanıyordu. Sonuçta iki tarafın safları da karma karışık oldu. Hangi tarafın savaşı kazanıp, kaybedeceği henüz belli değildi. Türk tarihçileri bu günün hakkında: “Çaldıran, Osmanlı tarihinin kara günlerinden biri sayılır demiş, bazıları da Osmanlı‟nın yok olmanın eşiğine geldiğini söylemişlerdir… O esnada hafif yaralı olan Şah İsmail, zorunlu olarak savaş meydanından dışarı çıktı, onun gitmesiyle Osmanlı askerleri teneffüs fırsatı buldu” 1211
. Bazı tarihçiler Osmanlıların Çaldıran SavaĢı‟nı kazanmalarını lojistik nedenlere bağlamıĢlardı, Ģüphesiz böyle büyük bir orduyu, 1212
birçok top mancılıkla uzun bir mesafe olan Ġstanbul‟dan Çaldıran sahrasına yaklaĢık 2500 kilometre kadar son mesiri çetin dağlardan geçirmek kolay bir iĢ değildi. 1213
Söylediği gibi 60000 deve bu ordunun malzemelerini taĢıyorlardı. Yalnız 5000 kiĢi bu ordunun genel hizmetlerini yapıyordu. Ama Osmanlıların yenmelerinin ana sebebi Venediklerin Uzun Hasan‟ın sarayında elçisi olan Caterino Zeno‟nun söylediği gibi; ateĢli silah ve topçuların gücüydü:
1211 Knolles Richard, Osmanlı Tarihi, c. I, s. 347-348. 1212 DanıĢman, a.g.e, C.V, s. 180. 1213 DaniĢmend, a.g.e, c. II, s. 11-12; Tansel, a.g.e, s. 54-55. 399
1214 Arka arkaya savaşları kazanan Şah İsmail gururlanmıştı Osmanlı ordusuna önemsemeyip ve savunma yerine saldırmaya başlamıştır. Savaş sterateji konusunda Kızılbaşlar komutanları arasında ortak bir düşünce yoktu” 1215 . Ġran‟ın atları o zamana kadar böyle bir ses duymamıĢlardı. Osmanlılar ateĢli silah kullanmasaydı yeniliyordu. 1216
Safeviler top tufekğin kullanmasını bildiklerine rağmen ateĢli sılahın kullanmasını korku ve cümertsizlik göstergesi biliyorlardı. 1217
ınanırdı. Ġran kaynaklarında Selim Ġsmail‟e top ve ateĢli sılah kullanmamasına söz vermesine rağmen savaĢ esnasında sözünü yerine getirmemesi yazılmaktadır. 1218
ordusu gibi saldırmaya baĢlasaydılar kesinlikle Osmanlıların ölü sayısı kaç kat artacağını, eğer Ġranlılar da ateĢli silah kullansaydılar kolayca yenilmezlerdi ve uzun zaman Osmanlı ordusunu meĢgul ederlerdi, 1219
özellikle kıĢ yaklaĢtığı için Sultan Selim barıĢ istemek zorunda kalırdı.
1214
Caterino Zeno, Sefernameye Veneziyan Dar İran, s. 61. 1215
Hans Roemmer, İran Dar Rahe Asr-ı Cadid, çev. Azar Ahançi, c. I, s. 297; Tacüt-Tevarih, c. I, s. 52. 1216 Roger Savory, a.g.e, s. 37. 1217 Hans Roemmer, İran Dar Rahe Asr-ı Cadid, çev. Azar Ahançi, c. I, s. 298; Ebulkasim Taheri, a.g.e, c. I, s. 200. 1218
Esterabadi, Tarihi Sultanı, Ġhsan ĠĢragi basımı, Tahran 1998, c. I, s. 48; Huld-ı Barin, c. I, s. 237 -239. 1219 Muhammed Arif Erzurumi, İnkılab-ı İslam, c. I, s. 107-115. 400
Caterino Zeno Çaldıran savaĢının nedeni olarak ġah Ġsmail‟in ġeybek Han‟ı yenmesi ve Semerkant‟ı ele geçirmesini gösteriyor ve Sultan Selim savaĢa geldi diyor.
1220 Devam ediyor Ġsmail Tebrizde idi ama Ġran‟in ordusu Semerkant de kalmıĢtı. ġah Ġsmail Ustaclu-Oğlu ve Sarı Pire komutanlarından ikisini öncü olarak Sultn Selim‟in ilerlemesini engel olmak için gönderdi ve Ġsmail on beĢ bin suvarısı vardı. ġüphesiz Osmanlı ordusunun Safevi ordusundan daha iyi olduğunu ve Ġranlı bayanların kocalarının kaderine katılmak için savaĢa gittiklerini söylüyor. 1221
komutanı Hoy‟a geri çekildiler. Ġsmail de Tebriz‟den Hoy‟a geldi ama tekrar Tebriz‟e döndü. 1222 Ġsmail Ġran ordusunun yenilme haberini duyduğu zaman eĢi ve hazinesiyle altı günlük mesafesi olan Kazvine geldi diyor. 1223
Bu iddia yanlıĢtır çünkü ġah Ġsmail‟in savaĢta huzuru vardı. Caterino Zeno devam ediyor: ,ġah Ġsmail Tebriz‟den Kazvin‟e doğru gittiği zaman Sultan Selim Tebriz‟e geldi ve Tebriz halkı onu iyi karĢıladı. Sultan Selim‟e kimse itaat etmediği için üç gün bu Ģehirde kaldıktan sonra (Sultan Selim sekiz gün kalmıĢtı) geri döndü. Bu halde Ġsmail ordusuyla Tebriz‟e geldi ve Sultan Selim‟e karĢı birleĢmek için Mısır Sultanı, 1224
kabul etmedi bu nedenle Mısır‟la Osmanlı arasında Süriye de vuku bulan savaĢta
1220 Angolello Giovan Maria, Sefernameye Giovan Maria Angolello, s. 373. 1221 Caterino Zeno, a.g.e, s. 274. 1222 Caterino Zeno, a.g.e, s. 275. 1223 Caterino Zeno, a.g.e, s. 278-279. 1224 Tansel, a.g.e, s. 173. 401
Ġsmail ona yardım etmedi. Sonra Ġsmail Sultan Selim‟e bir mektup yazdı değerli hediyeler gönderdi ve Sultan Selim‟i savaĢa davet etti diyor., 1225
Seyyahların lideri olarak Ġran‟a gelen seyyah, Jiovani Marya Anjeloto, ġah Ġsmail hakkında yeni bilgiler veriyor. ġah Ġsmail‟in gücü, çalıĢkanlığı hakkında bilgiler verip, muridlerinin yanında fevkalade sevildiğini söylüyor, diğer taraftan da onu Roma imparatoru Neron‟a benzetiyor. 1226
Miladi 1502(Hc.908) Ludwick Vartman, Hindistan‟a yolculuk (ġark yolculuğu) esnasında o zaman bağımsız olan Hurmüz‟e vardı ve Fars vilayetine gitti. Miladi 1504‟te (hc.910) Ġran‟a yolculuk yaptı. Vartman‟ın seyrettiği güzergâh net olmamasına rağmen seyahatnamesinin bir kısmında Ġran yolculuklarına değinmiĢtir. ġah Ġsmail‟in harekâtları onun Ġran Kuzeyi‟ne gitmesine engel oldu. Miladi 1507 (Hc.913), Portekizli De Albouqurce‟in fethettiği yerler ve yaptığı iĢlerinin hakkında yazılan oğlu Alphonso De Albouqurce yazmıĢtır. Alphonso‟nun yazdıkları birçok senet ve çeĢitli mektuplardı. Bu mektuplar taranmamıĢ ve eleĢtirilmemiĢtir, bu neden dikkatca onların incelemesi gerekmektedir. 1227
1225 Caterino Zeno, a.g.e, s. 279-281. 1226 Anonim, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, Çev. Manüçehr Emiri, Harezmi Yayınları, Tahran 2002, s. 328-355. 1227
Altan Çetin, Safevi Dönemi İran Tarihi (Safev Tarihinin Kaynakları), Kadim Yayınları, Ankara 2011, s. 97; Manüçehr DaneĢpejüh, Sefername, Haneye Kitab Yayınları, Tahran 2002, s. 112.
402
Miladi 1507 (Hc.913), Venedikli Tacir Ramos Ġran‟ın Kuzeyine yaptığı yolculuk hakkında rapor veriyor. Ramos Ġsmail‟i yakından ziyaret etmiĢ ve onun hakkında rapor vermiĢtir. 1228
çevirisini Miladi 1525 (Hc.932), Petrous Demount Libano diye bir papaz bu mektubu Toledo (Ġtalya) Ģehirinde V. Charles‟e teslim etti. Bu mektubun orijinali Latince idi. V.Charles bu mektubun cevabını 1529 hc. 936 yılında Yohan Debalbi aracılığıyla gönderdi. Miladi 1524 (Hc.931), Portekizli elçilerle birlikte gelen seyyah Antonyo Tenriou ġah Ġsmail‟in huzuruna geldi. ġah Ġsmail‟in ölümünden sonra Portekiz elçilerden ayrıldı ve Ġran etrafında yolculuk yaptı. Bir ara Hurmüz‟e gitti. Antonyo Tenriou‟nun raporlarından bir çeviri yapılmamıĢtı. 1229
Luetz‟e (Dolo), Kanuni Süleyman‟ı ġah Ġsmail‟e savaĢ açmaya teĢvik etmekle görevliydi. Bu konu da kendinden küçük bir hatıra kitab bırakmıĢtı. 1230
ömrünün bir bölümünü 1579-1586 yılları arasında Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda bulunan Venedikli Misyonerlerin yanında geçiriyordu. Storia della guerra fra Turci et
1228
Manüçehr DaneĢpejüh, a.g.e, s. 121. 1229
Altan Çetin, a.g.e, s. 97. 1230
Altan Çetin, a.g.e, s. 106. 403
persian, adlı eserinde söylenen yıllar arasındaki Osmanlı-safevi savaĢları hakkinda ve Osmanlı askerlerinin görüĢüyle rapor veriyor. 1231
Miladi 1539 (Hc. 939) yılında Venedikli, Luigi Rancinotto, ticari iĢler için Ġran‟a yolculuk yaptı ve kendi raporlarını seyahatnamesinde zikrederek bastı. 1232
Miladi 1561-1581 (Hc.967-987) yıllarında Maceracı Tacirler, ,Merchants Adeveturs, adlı bir kurum kurmuĢ, bu kurumun adını daha sonraları; ,Moskova ġirketi, Rus ġirketi veya Rus Tüccar ġirketi olarak değiĢtirdiler. Bu kurumun aracılığıyla edinilen tüm bilgiler ve ticari mallar Londra‟ya gönderiliyordu. 1233
Miladi 1561 yılında Ġngilizler Ġran‟la ticari iliĢki kurmaya çalıĢtılar. Bu nedenle Anthony Jenkinson‟un Ġngiltere Kraliçesi Elizabet‟in adıyla Ġngilizce, Latince, Ġtalyanca ve Ġbranice dillerinde birer fermanla ve çeĢitli hediyeler ile birlikte Ġran‟a gönderildi. ġah Tahmasb Anthony Jenkinson‟u iyi karĢılamadı. Antony Jenkinson Ġran‟a baĢarısız yolculuğunu ve kendi raporunu bir seyahatnamede anlattı. Anthony Jenkinson‟un raporunda o dönemde Azerbaycan‟ın durumu hakkinda faydalı bilgiler vardır.
1234
Miladi 1568 Lorans Chapmanraporunda o dönemde Gilan ve Rudbar hakkinda bilgiler ve bu vilayet de fakirlik ve yeni bilgiler veriyor. 1235
1231 Altan Çetin, a.g.e, s. 96; Maniçehr DaneĢpejüh, Sefername, Haneye Kitab Yayınları, Tahran 2002, s. 43. 1232
Altan Çetin, a.g.e, s. 96. 1233
Altan Çetin, a.g.e, s. 100. 1234
Anthony jenkinson, Sefernameye Anthony jenkinson, Harezmî Yayınları, Tahran 1985, s. 123-135. 1235 Altan Çetin, a.g.e, s. 100. 404
Miladi 1563 Richard Cheinie‟nin Raporu, Miladi 1565-1566 Arthur Edwards raporu. 1236
Miladi 1568 -1574 Lioel Polemtery‟nin raporu. Miladi 1574 jefry Rocket‟inraporu. 1237
Miladi 1579-1581 Cristofar Browf‟un raporu. Maceracı Tacirler, Merchants Adevetur, Ġran‟ın ipeği ve edviyesiyle Ġngiltere‟nin kumaĢını takas etmeye çalıĢıyorlardı. Bu tacirler gemiyle Volga ve Buz Deniz‟den Ġngiltere‟ye götürmeye çalıĢıyorlardı. Bu seferler Osmanlılar ġirvan‟ı fethettikten sonra erdi. 1238 Venedik Sinyorları‟nın gönderdiği, Winchento Dalsandry, adlı seyyah kısa bir raporunda ġah Tahmasb döneminin Ġran‟ın da durumunu anlatıyor. Bu seyyah ġah Tahmasb‟ın Sarayı hakkında da yazdı. Miladi 1572 yılı ġah Tahmasb‟ın Sarayına Kazvin‟e gelen Winchento Dalsandry bir yılın Ġran sarayında geçirdi. Meclis-i Ayana rapor veren seyahatnamesinde ġah Tahmasb‟ın durum ve ahlakı hakkinda iyi bilgiler veriyor. Bu bilgiler ġah Tahmasb‟ın Tezkeresindeki bilgilerle uyuĢuyor. Bu seyyahların sunduğu bilgiler ve gerçekler üzerine yazdıkları için önemlidir. Bu seyyahların hepsinin iyi niyetli olduklarını söyleyemeyiz. Çünkü seyyahlardan bazıları para ve mal kazanmak ya da Osmanlı-Safeviler‟in arasını bozmak, Osmanlı‟ya karĢı onların savaĢ açması için Safeviler‟i kıĢkırtmak ve casusluk için de yolculuk yapıyorlardı. 1239
1236 Altan Çetin, a.g.e. 1237 Menüçehr DaneĢpejüh, Sefername, Haneye Kitab Yayınları, Tahran 2002, s 93. 1238 Altan Çetin, a.g.e, s. 100. 1239 Anonim, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, çev. Mahmud Emiri, ġerket-ı EnteĢarat-ı Harazmi, Tahran 2002, s.13-15. |
