Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
C.Elkas Mirza’nın Osmanlı’ya Sığınması
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- D.Elkas Mirza’nın Sultan Süleyman’a Mektubu ve Kanuni’nin İran’a Tekrar Saldırması
|
C.Elkas Mirza’nın Osmanlı’ya Sığınması ġah Ġsmail‟in ikinci oğlu Elkas Mirza, 1639 Miladi 1515 yılı Mart ayının 16. Günü (Hicri 922 Sefer ayının 10.si) Cuma günü doğdu. 1640
Elkas Mirza‟dan sonra
1637
2008, s. 113.
1638 Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 43. 1639
,Elkas, kelimesi çeĢitli yazılmıĢtır. Babası Ġsmail Çaldıran savaĢında yenilmesi için onun adını Elkas yani intıkam almak koymuĢtur. Sultan Süleyman II. Henry‟ye yazdığı mektupta bir yerde s. 189 اون ي ا ,baĢka yerde s. 191 ْ اون ا yazmıĢtır, Nevayi, s.189 ve 191; ġah Tahmasb Melek Kiyümers Rüstemdar‟a yazdığı mektupta aynı kıtapta s. 177 ve 185; ve Sultan Süleyman‟a da aynı kıtapta s. 234 ve 235 yazdığı mektupta
ْ اون ا yazıyor. Ama Tezkeresin de اون
ةٌ ا (Elkasb) YazmıĢtır. Emir Mahmud Hondmir اون
ةٌ ا (Elkasb) Ġskender Bey ْ اون ا , Budag MunĢi Kazvini, Abdi Bek, Ahmet Gaffari, Hasan Rumlu, Ahmet Gumi, ġerefettin Bitlisi, Huseyini Esterabadı, Hasan Huseyini (Farsname Nasiri kıtabında), Ġtimadussaltana (Muntazam Nasiri kıtabında), Faruk Sümer, UzunçarĢılı, Hammer Pourgeshtal‟ın tercümelerinde, Edward Brown tercümelerinde ي اون ا yazılmıĢtır. 543
Sam Mirza Miladi 1517 yılın Eylül ayının 8. günü(Hicri 923 ġaban ayının 21.)ardından Behram Mirza Miladi 1516 yılı Eylül ayının 17. Günü (Hicri 923 ġaban ayının 30. günü) baĢka bir anneden doğdu yani aynı yıl da doğdular. 1641 ġah
Tahmasb ve Behram Mirza bir annedendirler. Elkas Mirza ve Sam Mirza iki ayrı annedendirler. Elkas Mirza ġah Ġsmail‟in Çaldıran savaĢından sonra doğan ilk dünya ya gelen oğludur. Bu nedenle ġah Ġsmail onun adını Elkas yani Çaldıran yenilgisine nazire olmak koymuĢtu. ġah Tahmasb ve Elkas Mirza bir anneden olmamasına rağmen ġah Tahmasb onu bütün kardeĢlerinden hatta öz kardeĢi Behram Mirza ve çocuklarından daha çok seviyordu. 1642 Tahmasb Elkas Mirza‟ya çok derin sevgi beslediğini her zaman Emir Timur‟un özgeçmiĢini okuduğunu bu Ģiirle ifade ediyordu, Beyit: فلاؿ کینق هیًِّ ٔق ٌاٍت فإي نق ُْهًْ ُـهْاِ یكِ “Timur‟un savaĢlarında ġahruh (Timur‟un oğlu) onunla birleĢiyordu Bir kın da iki kılıç gibi”
1640
Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 344; Ahmet Gaffari, a.g.e, s. 300; Giyasettin Hondmir Elkas Mirza‟nın dogumunu Miladi 1514, Hicri 921 yılının kıĢı yazıyor, Hondmir, Habibussiyer, s. 555; Budag Kazvini doğum gününü Miladi 1515, Hicri 922 yılı yazıyo, Budag MunĢi Kazvini, s. 325. 1641 Giyasettin Hondmir, Habibussiyer, s. 555. Ayrıca Giyasettin Hondmir diyor ki ġah Tahmasb‟ın baĢka bir kardeĢi olan Rüstem Mirza Miladi 1516, Hicri 923 yılı ġaban ayı babası ġah Ġsmail hayateyken öldü, aynı sf. 1642 ġah Tahmasb Tezkiresi, s. 43. 544
Tahmasb kendi duygusallığını ġahruh‟un babası Emir Timur‟a benzetmiĢti. 1643
Onun Elkas Mirza‟ya sevgisi o kadardı ki Emir vererek seyitlere ve hayırlı insanlara MeĢhed‟in perhizkârlarına 250 tümen ödediler ve Elkas Mirza hayatta kaldığı müddetçe bu parayı ödemesinler ve Elkas öldükten sonra ödesinler demiĢtir. O kredi alanlar görevliydiler ve sekizinci Ġmam, Hazreti Ġmam Rıza‟nın mezarlığında Elkaas Mirza‟nın ömrü uzasın diye dua etsinler. 1644 ġah Tahmasb bayındır ve geliĢmiĢ mekân yani ġirvan‟ı 1645
fetih ettiği zaman oranın hükümetini Elkas Mirza‟ya bırakmıĢtı. 1646 Elkas Mirza‟yı baĢka kardeĢlerinden daha çok severdi, ona Ģefkat muhabbetini aĢırı derecede gösteriyordu. Elkas Mirza Miladi 1545 (Hicri 952 yılı) yılına kadar ġah Tahmasb‟a itaat ederek o önemli vilayete hâkimlik yapıyordu. 1647
Ama bu yılda bağımsızlık düĢüncesi zihninde oluĢmuĢtu ġah Tahmasb‟a karĢı çıktı. ġah Tahmasb Kazvin‟de kıĢlada olduğu zaman Elkas Mirza‟nın isyan haberin aldı. 1648
ġah Tahmasb‟ın kardeĢiyle aralarında mücadele ve düĢmanlık olmasına istekli değildi. Bu nedenle konuĢma yolunu seçti ve kardeĢlik yolunu tercih etti. Böylece Ali Ağa Kapıcı‟yı Elkas Mirza‟nın yanına gönderdi Elkas Mirza‟ya öğüt
1643 Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 339; ġah Tahmasb Tezkiresi, s. 43. 1644 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 43; Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 339; Ġskender Bek Türkmen diyor ki Tahmasb, Elkas‟ı diğer kardeĢlerinden daha çok seviyormuĢ ve ona haddinden fazla muhabbet gösteriyordu; Ġskender Bek, s. 70. 1645 Genelikle ġırvan‟a ġirvan derler. Ama doğrusu ġırvandır. ġırvanlı olan meĢhur Ģair kendisini Ģiir de ġirvan‟i değil ġırvan‟ı söyluyor. 1646
Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 176. 1647
Anonim, Sefernameye Veneziyan Dar İran, s. 462-263. 1648
Ahmet Gaffari, Tarihi Cihanara, s. 296; Ahmet Gumi, a.g.e, s. 313. 545
vererek ġah Tahmasb‟a karĢı çıkmaktan vazgeçmesini istemiĢti. ġah Tahmasb Ali Ağa Kapıcı‟ya: ,Benim tarafımdan Elkas Mirza‟ya söz ver kardeĢim Elkas Mirza‟yı güven içinde olmasına ve benden ona bir zarar ve yüreğine bir üzüntü gelmeyeceğine ve ondan intikam almayacağıma dair yemin etsin, demiĢtir. 1649
Ali Ağa Kapıcı‟nın çalıĢmaları netice vermedi. ġah Tahmasb zorunlu bir Ģekilde devletin bekası ve isyanı önlemek için ġirvan tarafına yeterli askerle hareket etti. Ama kardeĢiyle savaĢmaya gönlü yoktu kendi güvenli adamlarından Gençoğlu‟nu Elkas Mirza‟nın yanına gönderdi ve onu kendisine itaate davet etti. Elkas Mirza ki Tahmasb‟ın ordusuna karĢı direniĢ yapamıyordu ve kendi annesi Han Beygum (Beygi) Hanım‟ı oğlu Ahmed Mirzayla beraber Tahmasb‟ın yanına kendisini affetmesi için gönderdi. 1650 Tahmasb kardeĢini gönülden seviyordu onun isteğini kabul etti. Tahmasb kardeĢlik muhabbetini korumak için ve Elkas Mirza‟nın isyan etmemesi için bir grup kendi komutanlarından Seyid Muhammed Komone, Sunduk Bey KorucubaĢı, ġahkulu Halife Mühürdar, Masum Bek Safevi, 1651
Bedir Han Ustaclu ve Emir-i Divan Elkas Mirza‟nın annesiyle birlikte Elkas Mirza‟nın yanına gönderdi. 1652
Elkas Mirza ġah Tahmasb‟a saldırmayacağı ve isyan etmeyeceğine dair
1649 Ahmet Gaffari, a.g.e; Ahmet Gumi, a.g.e. 1650 Hondmir, Şah Tahmasb ve Şah İsmail, Gostere Yayınları, c. I, Tahran 1991, s. 223. 1651
Masum Bek ġeyhavand taifesinden ve Safevi ailesine mensuptur. Bu nedenle Safevi unvanını taĢıyor, Parasadost, a.g.e, s. 177. 1652 Ahmet Gumi, s. 316; Rumlu Hasan, s. 315; Budag MunĢi Kazvini, s.322 Gökçe 546
Kuran üzerine yemin etti. 1653 Ayrıca Tahmasb‟a karĢı vefakârlık yeminini etti ve 1000 tümen Tebriz parası her sene ġah Tahmasb‟ın hazinesine göndermeye ve gerekli durumda da 1000 asker ġah Tahmasb‟a vermeye söz verdi. 1654 Bu olaydan sonra Tahmasb Gürcistan‟ın bazı bölgelerinin hâkimi olan Levend Han‟ın üzerine yürüdü ve ona baskında bulundu. Miladi 1546 yılında (Hicri 953 yılı) Gürcistan‟a gitti ve Elkas Mirza‟dan da beklentisi vardı ki Elkas Mirza da 1000 askeriyle gelip Tahmasbla birleĢsin ama Elkas Mirza Safevi komutanları döndükten sonra yeminini bozdu ve resmen bağımsızlık iddiasını sürdürdü kendi adına hutbe okutturdu ve para bastırdı. Gürcistan savaĢına katılmak yerine kendi süvariyle Dağıstan‟a ve Çerkezlerle savaĢmaya gitti ama baĢarılı olamadı. ġah Tahmasb haddinden fazla Elkas Mirza‟nın hatalarından bıkmıĢtı. Onun yaptığı isyandan dolayı Miladi1546 yılında (Hicri 953 yılı) onu bastırmak için hareket etti. Elkas Mirza da ona karĢı çıktı ve aralarında vuku bulan savaĢta Elkas Mirza yenildi. ġah Tahmasb onu tamamıyla ortadan kaldırmak için daha çok askerini ġirvan‟a gönderdi. Elkas Mirza bu savaĢ sonucunda yenildi ve çok zor bir durumda kalarak savaĢtan kaçtı. Miladi 1547 (Hicri 954 yılı) gemi ile Kırım Yarımadasında Kefe‟ye gitti ve oradan Sultan Süleyman‟a sığındı. ġah Tahmasb ġirvan‟a saldırdı. Orayı ele geçirdi ve kendi oğlu Ġsmail Mirza‟yı ġirvan hâkimi yaptı ve Kaçar Gökçe Sultan‟ı onun lalağına getirdi. Elkas
Sultan yazıyor, ġah Tahmasb Tezkeresi, s. 44. ġah Tahmasb Tezkeresinde Umera ve Kadıasker ve Mir Ġbrahim Ġsfahan‟i ki o zaman Erdebil Tekke‟sinin (ġeySafi mezarı) Mütevellisiydi zikrediyor. 1653
Ahmet Gaffari, Hulasetul-Tevarih, s. 296; Ġskender Bek Türkmen, Alemaraye Abbasi, s. 70. 1654
Parasdost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 177. 547
Mirza Osmanlı‟ya sığındı. 1655 Elkas Mirza Ġstanbul‟dan tehdit edici bir mektup yazdı ve Tahmasb‟ı gelecekte yapmayacağı ikdamlarla korkuttu. 1656
Osmanlı sarayı Elkas Mirza‟yı görkemli bir Ģekilde karĢıladı ve Ġstanbul‟a getirdi. Sultan Süleyman‟ın damadı Rüstem PaĢa ki direk Hürrem Sultan‟ın desteğiyle sadrazam olmuĢtur bu fırsatı iyi bir ganimet görüp ve iki kez Ġran‟a saldırıp bir sonuç almayan Sultan Süleyman‟a Elkas Mirza‟nın önemli olduğunu anlattı. Elkas Mirza‟nın desteğiyle ġah Tahmasb‟ı zorluklarla karĢılaĢtırıp onu ortadan kaldırmayı düĢündüler. 1657
ünlü Ģehzadesinin vücudunu ganimet bilip iyi bir fırsat saydılar. Daha önemli Ģudur ki Sultan Süleyman‟ın Avrupa cephesinde düĢüncesi rahatlamıĢtı. Elkas Mirza‟nın sığınmasından önce Avusturya ile sulh yapmıĢtı. 1658
Sultan Süleyman Elkas Mirza‟ya
1655 Budak Kazvini, Cevahirul-Ahbar, Muhammed Rıza Nesiri çalıĢması, Moassiseye Motaleate Ferheng ve Zabanhaye Asyayı, Tokyo 1999, s. 114; Hasan Rumlu, a.g.e, s. 321; ġah Tahmasb Elkas Mirza‟nın isyanı Osmanlı‟ya sığınması nedenini Tezkiresinde diyor ki, Elkas Mağurlu diye (erkek genç ki hala Rum da yaĢıyor) kötü iĢ yapmıĢtı. Bir zaman ben duymayım ve onu cezalandırmayım benim korkumdan isyan etti. Tahmasb devam ediyorUlame‟nın hizmetçileri ona içki içirdiler ve benim cezamdan korkup ona kötü iĢler öğrettiler onu isyancı ettiler; Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 43. 1656
Tahmasb-ı Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 45. 1657
Anonim, Venediklerin İran da Seyahatnamesi, s. 463. 1658
Roemer, a.g.e, s. 243. 548
çok iyi davrandı. 1659 Elkas Mirza Sultan Süleyman‟a güven verdi ki bütün KızılbaĢlar onun yanında ve onunla birleĢeceklerdir. 1660
Elkas Mirza Sultan Süleyman‟dan ayrılıp kendi evine gittiğinde çok değerli hediyeler ona Sultan Süleyman ve komutanlar tarafından gönderilmiĢti. Bu hediyeler keselerce dolusu altındı, değerli ressam tabloları ve çeĢitli cinslerden değerli atlar ve birçok doğuma yakın olan develer birçok beyaz ve siyah hizmetçi ona gönderdi. 1661
Hatta Hürrem Sultan da çok değerli gömlekler ki kendi elleriyle dikmiĢti ona hediye etti ve birçok daha hediyeler gönderdi. 1662
D.Elkas Mirza’nın Sultan Süleyman’a Mektubu ve Kanuni’nin İran’a Tekrar Saldırması Elkas Mirza Sultan Süleyman‟a tarihsiz olarak yazdığı mektupta çok açık bir Ģekilde onu Ġran‟a saldırmasını dileğini iletti. 1663
Bu mektup Elkas Mirza‟nın anlattığı gibi koyun yılında (Miladi 1547 Hicri 954) Rum‟un (Osmanlı‟nın) savaĢ halinde olduğu sırada yazıldığı görünüyor. 1664
Elkas Mirza aynı mektupta hayvanlı Türk takvimini esas almıĢtır. Ebu Nasr Ferahi Becistani ki -Nisabul Sibyan kitabının yazarı -bu on iki hayvanı iki beyit de getirmiĢtir: ġiir:
1659
UzunçarĢılı, Osmanılı Tarihi, s. 412. UzunçarĢılı Osmanlı Sarayının Elkas‟a çok saygı gösterdiğini vurgulanıyor. 1660 UzunçarĢılı, s. 412. 1661 Hammer Purgstall, Osmanılı Tarihi, s.1187-1188. 1662 Hammer Purgstall, a.g.e. 1663 Nevayi,
a.g.e.
s. 172. 1664 Nevayi, Mukatebat Şah Tahmasb, s. 170-172. 549
نائ كیا گَُٓ ین مگتٕچ نآچ ٍیو ناًِ َٕگهـ ٔ گُهپ ٔهوت ٔ َٕي ناک هـا کٕـٔ گٌٔ ؽهي ٔ َّٔكًؼ باٍؼ دٌا كُلٌٕگ ٔ ةٌا ّت ِاگَأ “Fare, inek, pars ve tavĢanı say
Bu dördü geçtiğinde nakkayla yılan gelir Sonra atla koyun sıradadır Maymon, Tavuk, köpek ve Tonkuzla sonlanır” 1665 .
bağıĢlayıcısı 1666
olarak vurgulamıĢtır ve yüce Allah Sultan Süleyman‟ı “Dünya iĢini düzene sokmak ve tüm insanoğullarının iĢlerini yoluna getirmek için seçmiĢtir. Bundan dolayı tüm dünyadaki Ģahların ihtiyaç elleri ona açıktır” demiĢtir. Elkas Mirza bu ibarelerle kendisini padiĢah olarak saymıĢtı ve mektubun diğer bir kısmında Ġran Ģahlığını kendine ait biliyordu ve Ģöyle demiĢti, “Tahmasb hilekârlıkla benim
devam
ediyor: “Tahmasb düzenbazlıkla tahtı ele geçirdikten sonra hakkının yendiğini anlamış ve hazırlıklara girişmişti” 1668 . Ancak Tahmasb hile ile yine onu kandırmıĢtır. Elkas devamında diyordu: “Bende onun yani kardeşimin yeminine
1665
Aliasger Said, john Obain, Ġran Emrüz, 328. Sayfanın dipnoto. Birinci sıçan yılı ikinci üd yılı üç pars yılı dört tavĢan yılı beĢ loy yılı altı yılan yılı yedi yunt yıllı sekiz koyun yılı dokuz piçi yılı on Tahabul yılı on bir it yılı on iki tonguz yılı 1666
Macaristankralı tahta geçmesi Sultan Süleyman tarafından ona devredilmesini iĢaret ediyor. Aynı zamanda Elkas Mirza‟nın Sultan Süleyman‟ın tarafından baĢına Ġran tacını koymak anlamında da gelebilmektedir, Parsadost, s. 179. 1667
Venediklerin Ġran da Seyahatnamesi, s. 463. 1668
Nevayi, a.g.e, s. 172. 550
1669 Şah Tahmasb kardeşim ben uzaklaşınca Şirvan‟a saldırdı” 1670 . Ben de çaresizlikten Osmanlı‟ya sığındım. Elkas Mirza Sultan Süleyman‟dan mirasın tasarruf etmesini istedi ve tasarruf ettikten sonra kendisini Sultan Süleyman‟ın hizmetçilerinden CemĢid PadiĢah (Sultan Süleyman) kullarından biri saydı. Elkas Mirza Sultan Süleyman‟a Ġran padiĢahlığını ele geçirdikten sonra paraların üzerine Sultan Süleyman‟ın adını yazacağını ve Ġslam minberlerinde onun adını okutacağını söz verdi. 1671 Elkas Mirza babası Ġsmail ve kardeĢi Tahmasb‟ın, iki halifeye lanet ettiğini ifade eder. Ancak bu iki halifeye lanet edip etmeyeceğini mektubunda belirtmiyordu. Elkas Mirza mektubunun sonunda kendisinin kötü durumunu ifade etmek için Ģu Ģiiri söylemiĢti. ġiir:
اهي اُگُذ ٍیاواناهت ٔ ٍک یلطن ىٕـنٕظ و وقن قٔ دُؽي یاُگُذن ق “Hasımlık zulmünden onun üzüntüsünün sıkıntısındayım Beni bu sıkıntılardan kurtarmak için lütüfkarlık et” 1672
Elkas Mirza‟nın yazdığı bu mektup açıkça Ġran‟ı Sultan Süleyman‟ın toprağı saymıĢtı. Ġran‟ın Sultan Süleyman‟ın kendi toprakları dâhilinde olma ihtimali artıyordu ve Sultan Süleyman kendi toprağını daha da geliĢtirecekti. Elkas Mirza Sultan Süleyman ve Osmanlı‟nın büyük Devlet adamları tarafından sıcak karĢılanmasına rağmen fakihler, ordu komutanları ve bazı saray
1669
Rumlu, a.g.e, s. 411-412; Abdi Bek, Tekmeletul-Ahbar, s. 96. 1670
Rumlu, a.g.e.
1671 Nevayi, a.g.e, s. 172. 1672 Nevayi, Mukatıbatı Şah Tahmasb Safevi, s. 170-172. 551
adamları ki tüm ġiileri Rafızî bildikleri için Elkas Mirza‟nın sığınmasına muhaliftiler. Hammer: “Osmanlı Türkleri ġii Elkas Mirza‟dan nefret ediyorlardı” 1673
demiĢtir. Sultan Süleyman‟ın Elkas Mirza‟yı himaye etmek yoluyla ġah Tahmasb‟ı ortadan kaldırması veya Ġran‟ı iki kardeĢ arasında bölebilmesi kendi sınırlarını emniyet altına alacak ve herhangi bir Ģekilde muhaliflerin saldırmasına engel olacaktı. Harold'a Lamp: ,Sultan Süleyman Elkas Mirza‟nın sığınmasına karĢı olan komutanlarına direndi. Çünkü eğer Sultan Süleyman, Elkas Mirza‟nın yardımıyla Tahmasb‟ı ortadan kaldırsaydı veya onun gücünü azaltsaydı uzun süre hudutlarından rahat olurdu, 1674 demiĢtir. Elkas Mirza Osmanlı‟nın Ġran‟a karĢı hasımlığını bildiğinden dolayı sürekli Osmanlı‟yı Safeviler‟e saldırması için kıĢkırtıyordu. 1675
Sultan Süleyman da Elkas Mirza‟nın varlığın da etkisiyle büyük bir ordu ve güçlü bir tophane meydana getirdi. 1676
Sultan Süleyman Osmanlı‟nın egemenliğindeki tüm
1673 Hammer Purgstall, Osmanlı Tarihi, C. II, s. 1190. 1674 Harold Lamp, Suleyman Fatih, s. 194. 1675 Budak Kazvini, Cevahirul-Ahbar, Muhammed Rıza Nesiri çalıĢması, Moassiseye Motaleate Ferheng ve Zabanhaye Asyayı, Tokyo 1999, s. 117-118; Hammer Purgstall, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 1118. 1676 Roger Savory diyor ki ilk oluĢan top Miladi 14. Yüzyilin son 25 yilindaydi. Ama devam ediyor zannediyorum ilk top Miladi 1320 yılı Florans‟ta veya ondan kaç yıl önce Almanya da düzenledi. Kesinlikle top Miladi 14. Yüzyilin II. Yarıyılında Avrupa devletleri Ġngiltere, Ġspanya ve Portekiz tarafından kullanıyormuĢ. Rojer Savory‟ye göre Osmanlılar ilk kez Miladi 1420 topu kullandılar. Ġranlılar Miladi 1478 yılı Haziran ayının 15. günü Hicri 883 yılı Rabiyülevvel ayının 14. Günü Uzun
552
memleketlerden birlikler toplatmaya baĢladı. Sultan Süleyman kesin kazanmak hem de Elkas Mirza‟ya önem vermek için ordunun baĢına kendisi geçti ve Elkas Mirza‟yı öncü olarak bir orduyla Ġran‟a gönderdi.Ulame ki Kanuni ona güveniyordu; PaĢa unvanıyla Bosna‟nın hâkimiydi, Erzurum hâkimliğini ona verip Elkas Mirzayla onu beraber gönderdi. 1677 Tahmsb‟ın kız kardeĢiUlame‟nın eĢi idi, Elkas Mirzayla birlikte öncü olarak Tebriz‟in fethine gönderilmiĢlerdi. 1678
Sultan Süleyman oğlu Selim‟i
Hasan oğlu Akkoyunlu Halil kardeĢi Yakub Bekle Hoy ovasında Venedikler‟in babası Uzun Hasan‟a gönderdiği topları kullandı. BaĢka bir yazar da top Miladi 1400 yılında keĢfedildiğini diyor. Önce topun kurĢunları taĢ sonra Miladi 16. Yüzyilin baĢlangıçlarında metal‟den yapıldı. Top‟un keĢfiyle savaĢ bilimin de önemli değiĢikler oldu ve piyadeler süvarilerin yerini tutup ve birinci role sahip oldular, Savory Rojer, Ne zamandan beri İranlılar Ateşli Sılah Kullandılar, Çev. Sertip Recebali Emiri, Tarih Ġnceleme Dergisi, Numara 1 ve 4, s. 114, 235, 236, Tahran 1965. Rojer Savory‟ye göre Tüfek toptan sonra keĢif oldu, Avrupalı devletler Miladi 15 yılının baĢlangıçlarında tüfeği kullandılar. Rojer Savory diyor Osmanlılar Miladi 1340 yılından beri tüfeği mükemmel kullanıyorlardı. Ama Osmanlılar Avrupalılardan sonra tüfeği kullandığı için söyleyen tarih yanlıĢ ve basım hatasından dolayı olabilir. Ġranlılar ne zaman tüfek kullandılar iki düĢünce vardır, 1. Ġran tarihçilere göre Miladi 1478 yılında Sultan Halil kardeĢi Yakup Bekle savaĢta kullandılar. Avrupalı tarihçilere göre Miladi 1517 yılı ġah Ġsmail‟in saltanatının on üçüncü yılı; Savory, aynı eser, s. 116. 1677
Hammer diyor Sultan SüleymanUlame‟yı Elkas Mirza‟nın piĢkarı etti.s. 1189.UzunçarĢılı diyorUlame‟yı Elkas Miza‟nın danıĢmanı yaptı, s. 412. 1678 Venediklerin Ġran da Seyahatnameleri, s. 206. 553
Rumeli hâkimi yaptı ve kendisi ordunun çoğunluğuyla Miladi 1548 yılı Nisan (Hicri 955 yılı Sefer) ayında Ġran‟a gitti. 1679
Tahmasb sürekli casuslarını Anadolu‟ya gönderiyordu, Sultan Süleyman‟ın Ġran‟a doğru geldiğini önceden öğrendi. 1680 Çok
geniĢ bir alanda önceden yaptığı yıkma, yakma ve göç ettirme uygulamalarını tekrar yapmaya baĢladı. Onun emriyle Tebriz ile Osmanlı sınırı arasındaki bütün Ģehirler, köyler viran edildi ve bütün yiyecekler ve bütün su kaynakları tahrip edildi; böylece Osmanlı ordusunun yol güzergâhında hiç yiyecek ve içecek kalmadı. Hatta Tebriz halkı da bütün suyollarını taĢlarla doldurdular ki bu yüzden içecek su bile bulunamıyordu. 1681 Bu viran edilen bölgenin uzunluğunun ölçüsü sekiz yüz km geniĢliği iki yüz elli km‟ye kadar idi. 1682
Bu viran edilen bölge savaĢtan sonra
1679 UzunçarĢılı, s. 387. Hammer diyor ki Sultan Süleyman bahar da ki Nisan bu mevsiminin aylarından biri sayılır Ġran‟a geldi, Purgeshtal, s. 1189; Ferid Bey, Sultan Süleyman Miladi 1548 yılının Nisan ayı Ġran‟a geldiğini yazıyor, Yüce Osmanlı Devletinin Tarihi, s. 104; Faruk Sümer Miladi 1548 Hicri 955 yılı yazıyor, Anadolu Türkmenlerin Safevi Devletinin Oluşunda Rolu. s. 83; Ġskender Bek Türkmen de, Miladi 1548 Hicri 955 yılı yazıyor, s. 71; Ahmet Gumi de Miladi 1548 Hicri 955 yılı yazıyor, Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 323. 1680
ġah Tahmasb Osmanlılardan haber almağı çok önem veriyordu ve onların durumundan haberdar idi, Budag MunĢi Kazvini, Cevahirul-Ahbar, s. 299. 1681 Hasan Rumlu, s. 328; Ġskender Bek Türkmen de Tebriz halkının bu yaptığı iĢ vurgulanıyor, s. 71; Esterabadi de aynen diyor, Şeyh Safi‟den Şah Safi‟ye kadar, s.72. 1682
Ebulkasim Taheri, İran‟ın Siyasi ve İctımai Tarihi, s. 190; Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 53; Hanbaba Beyani, Tarih-i Nizamiye İran (Safevi Dönemin SavaĢları) Bozurg ArteĢtaran Yayınları, Tahran 1973, s. 235. 554
yıllarca aynen kalmıĢtı. Venedik elçisi Vinçento Dalsandry yirmi dört yıl sonra yani Miladi 1572 (Hicri 979/980) yılında ġah Tahmasb Sarayına gelerek Ģöyle demiĢti: ,ġah Tahmasb‟ın gücü Ġran-Osmanlı sınırının iki tarafındaki köyler altı günlük yol boyunca bulunan tüm kaleleri de yıkmasındadır. Böylece kendini Osmanlı‟ya karĢı güçlü ve onların bir yeri ve mekânı ele geçirme imkânını ortadan kaldırmak ve tasarruf için meyilleri kalmasın. 1683
ġah Tahmasb Kazvin‟deyken Kazvin‟in halkına ve büyüklerinden bir gruba yiyecekleri ve Osmanlı‟nın yol güzergâhını ve bütün suyollarını tahrip etmek için görevlendirmiĢti ve onlara ,Bana kötü dua etmeyin ve bu fitne ve fesadın nedeninin benim olduğuma demeyin, bunun karĢılığını mal ve vergi almamakla öderim., demiĢtir. 1684
ġah Tahmasb ne olursa olsun yenilmek istemiyordu ve bu en büyük amacıydı. Onun bu teorisi çağdaĢı olan Ġtalyan Nikolo Machiavelli‟ye benziyordu; hâlbuki Tahmasb onu tanımıyordu. 1685
Tahmasb kendi tezkiresinde Ģöyle diyor: Doğru habercilerden duydum ve araĢtırdım 1686 ki Sultan Süleyman üç yüz bin asker ve hizmetçileriyle ve onların yiyecekleri ve hayvanlarıyla toplam on beĢ bin harvardı ile geliyor (1 harvar = 300 kilodur). 1687 Bu miktar bir 1683
Anonim, Sefernamehaye Veneziyan Dar İran, Çev. Manuçehr Emiri, Harezmî yayınları, Tahran. 1349, s. 449. 1684 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 51; Ahmet Gumi diyor ġah Tamasb emiriyle yakılan köyün yemi üç yıl vergiden muaf etti, s. 326. 1685
Üç yıl Tahmasb‟dan sonra ölen (Miladi 1527) Machiawel ve birbiriyle iletiĢimleri olmayan halde aynı düĢüncedeydiler. 1686 ġah Tahmasb Tezkiresi, s.51. Bu söyleyiĢten belli olur ki Tahmasb çeĢitli casuslar Osmanlı‟ya gönderiyormuĢ. 1687
Kanar, a.g.e, s. 255-256. 555
aydan fazla onların ihtiyaçlarına cevap vermezdi. Tahmasb: “Eğer Osmanlı İran‟da bir ay ilerlerse her yer viran ve yakıldığından dolayı döndüğü esnada nereden yiyecek bulacaktır diyordu” 1688 Ona göre bu iĢin çaresi onların yiyecek bulmalarına engel olmaktı. Onun için Osmanlının karĢısına çıkmak ve halkın ve Müslümanların kanının dökülmesi Allah‟ın buyurduğuna karĢı bir iĢtir. 1689 Tahmasb Osmanlı ordusunun sayısının çokluğunu ve tophanesinin varlığını biliyordu; sayıca az olan kendi ordusunun onlara karĢı çıkamayacağını biliyordu. Bu nedenle savaĢmak istemedi. Tahmasb viran etme ve göç ettirme taktiğinden önceki savaĢlarda sonuç almıĢtı. Bu kez de bu taktiği öncekilerden daha ciddi bir Ģekilde yaptı. Tahmasb Tezkiresinde: ,Bizim taktiğimiz göç ettirme ve viran ettirmedir, onun dıĢındaki tüm hareketler deliliktir ve yararı olmayacaktır, diyordu. Elkas Mirza veUlame yolculukta henüz Sivas‟tayken bir mektup göndererek Van hâkimi ġah Kulu Sultan Çigini‟den Van kalesini savaĢmadan teslim etmesini istiyorlar. Namelerinde Van Hâkim‟ine Horasan‟da Van‟ın on katı büyüklüğünde bir alanı kendi hâkimiyetine vereceklerini vaat etmiĢtiler. 1690 Hatta mektuplarında Sultan Süleyman‟ın Elkas Mirza‟yı kendi oğlu olarak kabul ettiğini ve babası ġah Ġsmail‟in bütün topraklarını ona devrettiğini belirtmiĢlerdir. 1691 Sultan Süleyman ona verdiği değerli hediyelerin yanında üç yüz bin altın sikkeyi de kendisine verdiğini söylemiĢtir. Sultan Süleyman yedi yıllık bir teçhizatla Ġran‟da kalmak için ordusunu hazırlatmıĢtı. Tahmasb‟ın tahrip ettiği yerlerde Osmanlı ordusunun su ihtiyaçlarını karĢılamak için On bin katır su
1688 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 51. 1689 Tahmasb Safevi, a.g.e. 1690 Tahmasb Safevi, a.g.e, s. 47. 1691 Ahmet Gumi, s. 324. Farklı ibaretlerle yazıyor. 556
taĢıyordu. ġahkulu Sultan Çigini Elkas Mirza‟nın mektubuna cevap vermeyerek mektubu ġah Tahmasb‟a yolladı. ġah Tahmasb mektubun cevabında Elkas Mirza‟nın mezhebini at ve para için sattığını Sultan Süleyman verdiği paralara ek olarak Van hâkiminin komutanlarında o paralardan daha çoğunun bulunduğunu söyledi. 1692
Sultan Süleyman ġahkulu Sultan Çigini‟nin teslim olmadığı haberini aldığı zamanUlame‟ya yeterli askerle Van kalesini fethetmeye yolladı ve kendisi de Tebriz yoluna çıktı. 1693 Bu esnada Tahmasb Tebriz‟in ġenb-i Gazan bölgesinde ikamet halindeydi ve bir ay orda kalarak ordusunu teçhiz etti. Tahmasb Sultan Süleyman‟ın Tebriz‟e yaklaĢtığı haberini aldıktan sonra Ustaclu Abdullah Han, Bedir Han Hüseyincan Sultan Rumlu, Kaçar ġahverdi Sultan Ziyadoğlu, Ali Sultan Tekelü, Muhammed Han TalıĢ ve ġeref Han Kürt‟ün oğlu ġemsetttin Han‟ı Ġran ordusunun öncüsü olarak Merend‟e gönderdi ve kendisi Miladi 1548 yılın Temmuz ayının 26. günü (Hicri 955 Cemaziyulsani ayının on dokuzu) Salı günü ĠĢkenber yaylasına gitti. KardeĢi Behram Mirza, Fars hâkimi Ġbrahim Han Kengerlü, Kohküliye hâkimi Mahmut Han AvĢar ve Kirman hâkimi ġah Kulu Sultan‟ın kendisine katılmaları için oraya gitmiĢtir. Elkas Mirza Merend‟in yakınına geldi ve Tahmasb komutanlarına direkt savaĢtan kaçınmalarını emretmiĢti. Abdullah Han Ustaclu ve diğer KızılbaĢ emirleri Tahmasb‟ın emrine itaat ettiler ve kendilerini ĠĢkenber yaylasına yetiĢtirdiler. Tahmasb kendi tezkiresinde KızılbaĢlar‟ın iki komutanlarından Emir Geyb Bek Bedir Han adamlarından ve Tebet Ağa Hüseyin Can Sultan askerlerinden ellerinde az bir askerle Merend‟de Osmanlı ordusuna saldırdıklarını ve onları
1692
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi , s. 48.
1693 Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 326; Rumlu Hasan, s. 328; Esterabadi, s. 72. Tebriz de yer alan ġeneb Gazan veya ġamgazan Gazan Han‟ın mezarıdır.
557
yenerek dağıttıklarını söylemektedir. 1694 ġah Tahmasb Melik Kiyümers Rüstemdar Kecur hâkimine yazdığı bir mektupta bu yenilgiyle Osmanlı ordusunun Ġran‟ı terk etme düĢüncesine baĢladığını söylemiĢtir. O bir zincir fil ki Hindistan‟ın Dakan hâkimi ona hediye vermiĢti, o da bunu Sultan Süleyman‟a gönderdi. O bununla Sultan Süleyman‟a “eğer atının gücü yoksa bunlara binerek gel benimle savaşmaya” 1695
demiĢtir. Ona dediğine göre bu olay Sultan Süleyman‟ı kıĢkırtmıĢtır ve o da Tebriz‟e saldırmıĢtır; ama tarihçi Hasan Rumlu öncü KızılbaĢlar‟ın Osmanlılara gelip geldiğini onaylamıyor. O Sultan Süleyman‟ın Hoy‟dan Elkas Mirza‟yı kırk bin asker PaĢalarla birlikte yağmalayarak Marand‟a Ġran‟ın öncü ordusuyla savaĢmaya gönderdi. Ortaya çıkan ağır savaĢta Osmanlı ordusuna sürekli yardım gönderdiği için ve KızılbaĢlar yenilerek dağlara kaçtılar 1696 .
Download 6.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|