Anorganik kimyo


Download 5.87 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/61
Sana26.09.2017
Hajmi5.87 Mb.
#16581
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   61

n

;

h

4

c h


.

n h


2

c

6



h

5

n h



2

C SH SN


1 , 7 6 - IO’5 

4-10-2 


k  = 4 , 4 - 1 0 ‘5 

k = l , 5 - 1 0 - 9 

k = 9 , 6 1 0 ' t 

k2= 3 -1 0 "s 



1-10-J 

3-10


 6

4 , 4 - 10-1 

3,8-10-'° 

1 , 7 0 - 1 0 y

D is s o ts ia la n is h   k o n s ta n ta s i 

0

‘z g a rm a s   h a r o r a t d a   i o n la r   k o n ­



se n tra ts iy a si  k o ‘p a y tm a s in in g   m u v o z a n a td a g i  a y n i  e le k tr o lit  k o n ­

sen tratsiy asig a n isb a tid ir.



К  elek tro lit ta b ia ti va h a ro ra tg a  b o g 'liq .  / f  q iy m a ti  q a n c h a  k ic h ik  

b o 'ls a ,  e le k tro lit  k u c h s iz   h is o b la n a d i.

D isso tsia la n ish  d arajasi b ila n  d iss o tsia la n ish  k o n sta n ta s i  o ra sid a  

q u y id a g i  b o g 'I a n is h   b o r.

A g a r  [H+]  =  a   -C\  [ N 0

2

 ~\ =  a   C;  [ H N 0 2] =  (1  - a )  ■ C,



j,  

C a C a  

a 2 C 

„  


a 2 C

A   = ------------------ = ----------1  A   = --------- .

( l - a ) - C  

1  -  a  

1  -  a



B u  te n g la m a   O stv a ld n in g   s u y u ltiris h   q o n u n in i  ifo d a lo v c h i 

te n g la m a   d e y ila d i.  a   n in g   q iy m a ti  q a n c h a lik   k a tta   b o ‘lsa,  К  n in g  

q iy m ati  h a m  s h u n c h a   k a tta  b o 'la d i. J u d a  k u ch siz e lek tro litlar u c h u n  

1— a  =   1  b o 'ls a ,  K =   a

2

 -  С   q iy m a tg a   te n g   b o 'la d i:



a

  = 

y[K~JC.

A g a r  k o n s e n t r a ts iy a   100  m a r t a   k a m a y s a ,  d i s s o ts ia la n is h  

d arajasi 

1 0


 m a rta  o rta d i.

6

.6 .   E r u v c h a n l i k   k o ‘p a y t m a s i



Q iy in   eriy d ig a n   m o d d a la r n in g   ( C a S 0 4, A g C l,  B a S 0

4

 v a b o s h ­



q a la r)  to 'y in g a n   e r itm a s id a   c h o 'k m a   b ila n   e rig a n   m o d d a   io n la ri 

o 'rta sid a  m u v o zan a t q aro r topadi.  M asalan,  25°C d a C a S 0

4

 eritm asida:



C a S 0 4(q)  =  C a 2+(s) + S 0 4 2_(s),  К  =  [Ca^ ] ^

'   ]


[ C l u U  

4

 J

K a s r n in g   m a x ra jid a g i  K   [ C a S 0 4]  =   K ,  o 'z g a r m a s   q iy m a tg a  

u n in g   e ru v c h a n lik   k o 'p a y tm a s i  (E K )  d ey ilad i.

A y n i  h a r o r a t d a   q iy in   e r iy d ig a n   m o d d a l a r n in g   t o 'y i n g a n  

e r itm a s id a   i o n la r   k o n s e n tra ts iy a la ri  k o 'p a y tm a s i  o 'z g a r m a s   s o n  

b o 'lib   sh u   m o d d a n in g   e ru v c h a n lik  k o 'p a y tm a s i  d ey ilad i.

E K  —   h a r o r a tg a   b o g 'liq   b o 'lg a n   k attalik :

E K   = [C a 2+] • [S O

4

2_]  =  2,25  1(T4



J u d a   k o 'p   m o d d a la r   u c h u n   E K  q iy m a ti  b e rilg a n   (1 5 -  ja d v a l) 

va u m o d d a la rn in g  eruvchanligini hisob lash lard a ishlatiladi.  Q uyidagi 

ja d v a lg a  k o 'r a  e n g  y o m o n  e riy d ig a n  b irik m a   H g S   d ey ish   m u m k in .

15- ja d v a l

25°C da b a ’zi qiyin eruvchan tuzlarning eruvchanlik k o 'pay tm asi



Birikmalar

Eruvchanlik

ko'paytmasi

Birikmalar

Eruvchanlik

ko'paytmasi

C a S O ,

2 , 2 5 1 0 ^

Z n ( O H )

M O 17

C a C O ,

5

-IO

-9

FeS

5 -1 0 -18

B a S 0 4

1 ,1 - I O 10

C u ( O H ) ,

2,2- IO’20

A gC l

1,8-10  10

Z n S   ‘

1  I O 33

M n S

2 , 5 1 0 10

Cu S

6 -10  36

A g B r

6 - 1 0 13

C u 2S

M O - 18

A g l

M O - 16

H g S

1 - 1 0 ° 2


Q a to r  fa rm a ts e v tik  p r e p a r a tla r  ta h lilid a  c h o ‘k tirish   u su li  k e n g  

q o 'lla n ila d i,  b u  usul  y o m o n  e riy d ig a n   m o d d a la rn in g  e ru v c h a n lig ig a  

a s o s la n g a n .  K lin ik   ta h lild a   h a m   p e s h o b   ta r k ib in i  a n iq la s h d a , 

o s h q o z o n  sh ira si te k s h irilg a n d a ,  q o n  ta rk ib i  va s a n ita riy a - g ig iy e n a  

te k s h iru v la r id a  c h o 'k tir is h  u su li  k e n g   k o 'l a m d a   is h la tila d i.

M o d d a la r n in g   su v d ag i  e ru v c h a n lig i  va  u n in g   to k s ik   t a ’siri 

o ra sid a  b o g 'liq lik  bor. A g a r o rg a n iz m g a  k o ‘p   m iq d o rd a  Ai3+  kiritilsa, 

e r im a y d ig a n   fo s fa tla r h osil  b o 'lis h i  h is o b ig a   ra x it  p a y d o   b o ‘Iadi.

6 . 7 .   I o n l i   r e a k s i y a l a r   v a   i o n l a r  

m u v o z a n a t in i n g   s iljis h i

B a r c h a  e le k tr o litla r is h tir o k id a   a m a lg a   o s h a d ig a n   re a k s iy a la r 

io n la r o ra sid a  s o d ir b o ‘lad i.  B u n d a y  re a k siy a la r ion li  re a k siy a la rd ir. 

I o n   a lm a s h in is h   re a k siy a la rig a   q u y id a g ila r  k ira d i:

1.  N e y tra lla n ish   reaksiyalari.  K islo ta v a  a so sla rn in g  o ‘za ro  t a ’siri 

tu fa y li  tu z   va  suv  h o sil  b o 'lis h   re a k siy a sid ir:

2 N a 0 H + H

2

S 0 4=   N a



2

S 0


4

+ 2 H 20   (r e a k s iy a n in g   m o le k u la r  

te n g la m a s i)

2 N a ++ 2 0 H - + 2 H ++ S 0

4 2

'= 2 N a ++ S 0



4 2

- + 2 H 20   ( t o 'l i q   io n li 

te n g la m a )

0 H ~ + H += H 20   (q is q a rtirilg a n   io n li  te n g la m a )

2.  R e a k siy a  p a y tid a  k u c h siz  e le k tro litla rn in g   h o sil b o 'lis h i  h a m  

io n   a lm a s h in u v   re a k s iy a la ri  tu fa y li  s o d ir   b o la d i:

K C N + H C l= H  C N + KC1 

K - + C N - + H ++ C 1 -= H C N + K ++C1- 

C N - +   Ь Г =   H C N

3.  R eak siy a  d a v o m id a  y o m o n  e riy d ig a n  m o d d a la r  h o sil b o 'lis h i 

y u z   b e rsa :

N a2C 0 3 +   C aC l2 =   C a C 0 31+  2NaCl 

2 N a++ C 0 32- + C a 2++   2C1~=  C a C 0 34  +   2N a++   2C1~ 

C 0 32- + C a 2- = C a C 0 3i

4.  B a ’zi  reaksiyalarda reaksiya b o s h id a  o lin g a n  c h o 'k m a  reaksiya 

d a v o m i d a   e r itm a g a   o 't i s h i   m u m k in .  B u   p a y t d a   e r u v c h a n lik  

y a x s h ila n a d i  y o k i  re ak siy a  d a v o m id a   g a z   m o d d a   h o sil  b o 'lis h i 

k u z a tila d i.



С аС О , 4 +   2НС1  =   CaCl, +   Н ,0  +   С О , t  

С а С 0 3



+  2Н ++   2C I- =  Са2+ +   2С11  +   Н ,0  +   С 0 2



1 

С аС О , 4  +   2Н  +   =   С а2+- +   Н ,0  +   С 0 2Т 

AgCl 

+   2N H 4OH  =   [Ag(NH3)~]CI +  2Н 20  

AgCl 

+  2N H 4O H =   [Ag(NH3),]+ +   C 1 -+   2 H 20  

FeS 4 +  2HC1 =  FeClj +  H 2S t  

FeS 


+   2H ++   2C1- =   Fe2+ +   2C I~ +   H 2S 



t 

FeS 


+   2H +  =   F e2+  +   H 2S 



t

5.  R eaksiya p a y tid a  gaz  m o d d a la rn in g  h o sil b o 'lis h i  o rq ali  h a m  

io n   a lm a s h in is h   re a k siy a la ri  y u z a g a   kelad i:

N a 2S 0 3+ 2 H C l= 2 N a C l+ H 20 + S 0 21 

N a 2++ S 0 , 2- + 2 H ++ 2 C i- = 2 N a ++ C l - + H 20 + S 0 2 1 

S 0 32- + 2 H "  = H 20 + S 0 2 1

6

.  R e a k siy a   d a v o m id a  k o m p le k s  b irik m a la r h o sil  b o 'ls a :



C uC lj + 4 N H 40 H = [C

u

(N H 3)JC 12+ 4 H 20  



2 A l+ 6 N a 0 H + 6 H 20 = 2 N a 3[A l(0 H )6]+ 3 H 2 T 

2A l+ 6N a++ 6 0 H - + 6 H 20 = 6 N a ++ [A l(0 H )6]3- + 3 H 2t  

2 А Г + 6 0 Н - + 6 Н 20 = [А 1 (0 Н )6]3- + З Н 2Т 

Bil34 +   K I=K [B iI4] 

BiI34 + K ++ l - = K ++ [ B iI J -  

BiI3+4 + I - = [ B i I 4]-

Io n la r o ra sid a g i  re a k siy a la r d o im o   m u v o z a n a td a  b o 'la d i.  A g ar 

sirk a  k islo ta   e ritm a s ig a  n a triy  a ts e ta t q o 's h ils a  m u v o z a n a t c h a p g a , 

y a ’ni  m o le k u la la r  h o sil  b o 'lis h i  ta ra fig a   q a ra b   siljiyd i:

C H 3C O O H  

C H 3C O O -+ H +

E ritm aga kuchsiz elektroliti bilan b ir xil ionga ega b o 'lg a n  elektrolit 

q o 'sh ilsa ,  m u v o z a n a t k u c h siz  elek tro litn in g  d isso tsiy a la n ish  d arajasi 

k a m a y ish  ta ra fig a  q a ra b  su rilad i. A g a r sirk a k is lo ta  e ritm a s ig a  b iro r 

k u ch li  k islo ta ,  m a s a la n ,  H C I  q o 's h ils a ,  m u v o z a n a t  io n la r  k o n ­

s e n tra tsiy a sin i  k a m a y is h i  (c h a p g a )  tarafiga  q a ra b   siljiydi.

I o n la r   k o n s e n tr a ts iy a s i  o rtis h i  u c h u n   b u   e r itm a g a   is h q o r  

q o 's h is h   k e ra k   b o 'la d i.

K a m   e r iy d ig a n   tu z   M n S (q )  x lo rid   k is lo ta d a   e ritils a ,  e rish  

ja ra y o n i  o s o n   s o d ir  b o 'la d i:  M nS(q)  +  2HC1  =   M n C l

2

  +   H 2S



M nS(q) +   2H+  =   M n2+ +   H 2S 

E a iv c h a n lik   k o ‘p a y tm a s ig a   k o 'r a   E K MnS  = 2 ,5 * IO

’ 1 0

  g a   te n g . 



K H

2

s =



6

- IO-22.  S h u n in g   u c h u n   m u v o z a n a t  o 'n g g a   s u rilg a n .

S h u n d a y  m u v o z a n a t m is  sulfidi  va xlo rid  k islota e ritm a s i o ra sid a  

s o d ir   b o 'lis h i  k u z a tilsa :

C uS(q)  +  2HC1 =   CuCl^  +   H2S 

E K CuS  — 

6 - 1

 O’36;  b u   q iy m a t  H 2S  n in g   d is s o ts iy a la n is h   k o n s - 



ta n ta s i d a n  a n c h a   k ic h ik ,  s h u n in g   u c h u n   m u v o z a n a t b u  j a r a y o n d a  

c h a p g a  siljigan.  M is sulfidi xlorid  k islo tasid a erim a y d i.

B a ’z a n  g id ro liz   re a k siy a la rid a g i  m u v o z a n a tn in g  siljish ig a   h a m  

io n la r n in g   q o 's h ilis h i  t a ’s ir  eta d i:

Ғ е С Қ +   H 20  «->  FeO H C L,+ H C l 

F e 3+ +   3C1- +   H 20  

F e O H -  +   2 C 1 -+ H h +   C h  

F e3+ +   H 20  

F e O F P  +   H +

M u v o z a n a tn i  o 'n g g a   siljitish   u c h u n   s u y u ltiris h   y o k i  H +  io n -  

la rin i  b o g 'la s h ,  y a ’n i  is h q o r  q o 's h is h   k erak .  M u v o z a n a tn i  c h a p g a  

su iilish i u c h u n  e sa  e ritm a d a g i  H +  io n la rin i k o 'p a y tiris h  ta la b  etilad i.

N e y tr a lla n is h   re a k s iy a la ri  la b o ra to riy a la rd a   o s h q o z o n   s h ira s i 

k islo ta lig in i  a n iq la s h d a ,  x lo rid ,  su lfa t,  b o ra t  k islo ta   kabi  a n o r g a n ik  

k is lo ta la r n i,  s irk a ,  b e n z o y ,  lim o n ,  sa lits ilg a   o 'x s h a s h   o r g a n ik  

k is lo ta la rin in g   m iq d o riy   a n iq la s h   u c h u n   ish la tila d i.

6

. 8 .   S u v n in g   i o n   k o ‘p a y t m a s i



S u v   h a m   k u c h s iz   e le k tr o litla rg a   k ira d i.  S u v   m o le k u la s i  o z  

b o 'ls a d a  io n la rg a  d isso tsilan a d i:

H 20 < ^   H ++ O H ‘

S u v   u c h u n   d is s o ts iy a la n is h   k o n s ta n ta s in in g   q iy m a ti  y o zilsa:

K D  = Ш + ]  [Q H ~1  =  i  s  10“16(20°C )

[H 20 ]



A g a r  s h u   q iy m a t  a s o s id a   [ H +]  [O H ~ ]  k o 'p a y tm a   to p ils a ,  u  

s u v n in g   io n   k o 'p a y tm a s i  d e y ila d i.

K w  = [ H +] [ 0 H - ]   =  K d [ H

2

0 ]   =  1 , 8 1 0 - 16—



 =  1  IO

4 4


18

—  s u v n in g   io n   k o 'p a y tm a s i; 

K d =   1, 8 1 0 16


A g a r  e r itm a d a   v o d o ro d   va  g id ro k sil  io n la ri  k o n s e n tra ts iy a s i 

te n g   [ H +]  = [ O H ~ ]   b o 'ls a ,  m u h it  n e y tra l  h is o b la n a d i.  B u n d a  

[ H +]=   [O H - ]  =   IO

- 7


  m o l/1   g a   te n g   b o 'la d i.

A g a r  m u h i t   k is lo ta li  b o 'l s a ,  v o d o r o d   io n la r i  k o n s e n t r a t ­

siyasi  g id ro k sil  io n la ri  k o n s e n tra tsiy a sid a n   k a tta   b o 'lib ,  [ H +]> 1 0

- 7  


b o 'la d i.

A g a r  m u h it  is h q o riy   b o 'ls a ,  v o d o ro d   io n la ri  k o n s e n tra ts iy a s i 

g id ro k s il  io n la ri  k o n s e n tr a ts iy a s id a n   k ic h ik   b o 'l i b ,  [ H +] < 1 0

‘ 7  


b o 'la d i.

L e k in   v o d o ro d   io n la ri  k o n s e n tra ts iy a s i  o rq a li  h is o b la s h la rd a  

j u d a   k ic h ik   s o n la r   ish la tilg a n i  u c h u n   b u n d a y   h is o b la r   a n c h a g in a  

q iy in c h ilik la r y u za g a k eltirad i.  H iso b la sh la rn i  o s o n la s h tiris h  u c h u n  

v o d o ro d   k o 'r s a tk ic h   yoki  p H   q a b u l  q ilin g a n .

V o d o ro d   k o 'r s a tk ic h   yoki  p H  d e b ,  v o d o ro d   io n la ri  k o n s e n tra t- 

siy a s in in g   te s k a ri  is h o ra  b ila n   o lin g a n   o 'n li  lo g a rifm i  tu s h u n ila d i:

pH   =  - l g [ H +]  ,

S h u n g a   o 'x s h a s h   pO H   = -lg [O H ~ ],

T o z a   s u v n in g   p H   q iy m a ti  p H =   —  lg [1 0   7] =   - ( - 7 )   lg  10  =   7 

g a  te n g .  H is o b la s h la rg a  k o 'r a   k islo ta li  m u h it  u c h u n   p H   q iy m a ti  0 

d a n   7 g a c h a   o 'z g a ra d i.

Is h q o riy   m u h itd a   esa  p H   q iy m a ti  7  d a n   14  g a c h a   b o 'lg a n  

s o n la r n i  q a b u l  q ila d i.

[H +]  [O H _ ]  =   1 0

1 4


 q iy m at logarifm lansa,  u n d a  p H   +   p O H  =   14 

g a  teng.

O xirgi  te n g la m a   p H   m a ’lu m   b o 'ls a ,  p O H   n i  y ok i  te s k a ris in i 

topish g a  im k o n  beradi.

6 .9 .  I n d ik a to r la r   h a q id a   tu s h u n c h a

E r itm a d a g i  v o d o r o d   io n la r i  k o n s e n tr a ts iy a s ig a   q a r a b   o 'z  

r a n g in i  o 'z g a r tir a d ig a n   m o d d a la r   in d ik a to r  d e y ila d i.  I n d ik a to r la r  

b ir rangli  yoki  ikki  rangli  in d ik a to rla rg a  b o 'lin a d i.  M a s a la n ,  la k m u s 

ikki  rangli  in d ik a to ig a   k irad i,  c h u n k i u  o 'z   ra n g in i  k islo tali  m u h itd a  

h a m   va  is h q o riy   m u h itd a   h a m   o 'z g a r tir a d i.



F e n o lf ta le in   in d ik a to ri  b ir   ra n g li  in d ik a to rd ir.  B u   in d ik a to r  

o ‘z  ra n g in i  f a q a t  is h q o riy   m u h itd a   o ‘z g a rtira d i.

U n iv e rs a l  in d ik a to r  b ir n e c h a  in d ik a to r la r  t o ‘p la m id a n  ib o r a t 

b o 'lib ,  u n in g   ra n g i  a n c h a g in a   k e n g   c h e g a r a d a   o 'z g a r a d i.  R a n g li 

ja d v a l  b ila n   s o lis h tiris h   o rq a li  b u   in d i k a t o r  p H   n i  0  d a n   14 g a c h a  

± 1


  a n iq lik d a  to p is h g a   im k o n  b erad i.

H o z irg i  p a y td a   e le k tr o m e tr ik   v a   k o lo rim e trik   u s u ld a   p H   ni 

a n iq la s h   u s u lla ri  a n c h a   a n iq   u s u lla rd a n   h is o b la n a d i.

p H   n in g   tib b iy o td a g i  a h a m iy a ti.  B io lo g ik   su y u q lik la r,  t o 'q i -  

m a la r p H   q iy m ati 

0

‘z g a rm a s q iy m atg a eg a b o ‘ladi.  1 6-jadv alda b a ’zi 



b io lo g ik  s u y u q lik la m in g   p H   q iy m a ti k e ltirilg a n .

1 6 - j a d v a l

B a ’zi biologik suyuqliklam ing  pH   qiym ati

Biosuyuqliklar

M e’yordagi  pH

Biosuyuqliklar

M e’yordagi  pH



Teri(Iiujayralar  ichi), 

har  xil  qatlamlar 

Siydik 

Tufuk 

Oshqozon shirasi 

Oshqozon osti  bezi 

shirasi

6,2-7,5 

4,8-7,5 

6,35-6,85 

0,9-1,1

7,5-8,0

Ingichka  ichak 

O't pufagi 

Umurtqamiya 

suyuqligi 

Ko‘z yoshlari 

Sut 

Qon zardobi

7,0-8,0

6.6-6,9

7,40+0,05

7,40+0,1

6.6-6,9 

7,4+0,05

B u  ja d v a lg a   k o ‘ra   o d a m   o rg a n iz m id a g i  tu rli  s u y u q lik la m in g   p H  

q iy m ati  a n c h a g in a  k eng c h e g a ra d a  o 'z g a ra d i.  O s h q o z o n  sh ira sin in g  

p H   q iy m a ti  1  g a y a q in   b o ‘lg an  h o ld a  q o n  z a rd o b in in g   p H   q iy m a ti

7 ,4   e k a n lig i  m a ’lu m .

Q o n d a g i,  u m u r tq a   p o g ‘o n a s i,  m iy a  su y u q lig in in g  p H   q iy m a ti, 

k o ‘z y o sh la ri,  o s h q o z o n  sh ira si  d o im iy  p H   q iy m a tig a  ega.  B io lo g ik  

s u y u q lik la rd a   p H   n in g   d o im iy lig i  b u f e r   tiz im la r   tu fa y li  u sh la b  

tu rila d i.

B a ’z a n  to 'q im a la r d a   k e ta y o tg a n   reak siy alard a g i fe rm e n tla m in g  

b io lo g ik  fa o llig i  s u y u q lik la m in g   p H   q iy m a tig a  b o g 'liq .  O s h q o z o n  

sh ira s i  f e r m e n ti  p e p s in n in g   fa o llig i  p H = l   e n g   fa o l  h is o b la n a d i. 

O q s illa r  v a   p e p t id la r   g iro liz in i  k u c h a y tir a d ig a n   o s h q o z o n   o sti 

b e z la ri  —  tr ip s in   v a  x im io tr ip s in n in g   fa o llig i  k u c h s iz   is h q o riy  

m u h itd a  y u q o rid ir.


Q o n d a g i  p H   n in g   o d a td a g i  h o l a td a n   ( p H = 7 , 4 )   k is lo ta li 

m u h itg a   q a ra b   o 'z g a ris h i  a sid o z   d e y ila d i.  A g a r o 'z g a r is h   is h q o riy  

m u h itg a   q a ra b   b o rsa   a lk alo z d eb  a ta la d i.

O s h q o z o n  s h ira s in in g  m u h itin i  a n iq la s h   k lin ik   te k s h iru v la rd a  

katta ah am iy atg a ega hisoblanadi.

6 . 1 0 .   K i s l o t a   v a   a s o s l a r   t o ‘g ‘r i s i d a g i  

z a m o n a v i y   t a s a w u r l a r

A rr e n iu s   n a z a riy a s ig a   k o 'r a   k is lo ta la r  d is s o ts ila n g a n d a   H + 

k a tio n i h o sil  q ila d ig a n   m o d d a la rd ir. A so sla r d is s o ts ila n g a n d a   O H -  

a n io n i  h o sil b o 'la d i.  S h a ro itg a  q arab   h a m   H +  va h a m   O H -   a n io n i 

h o sil  q ila d ig a n   m o d d a la r   a m fo te r  e le k tr o litla r  d e y ila d i.

L e k in  b u n d a y  q a r a s h la r a n c h a g in a   k a m c h ilik la rg a   eg a b o 'lib , 

u la r d a n   e n g   m u h im la r i:

—  d isso tsila n ish   sa b a b in i va  b u n d a  e ritu v c h in in g  o 'r n i   h iso b g a  

o lin m a g a n ;

—  k islo ta va a so sla rn in g   t a ’rifi  h a m  ju d a  t o 'g 'r i  e m as.  S h u n d a y  

o rg a n ik   m o d d a la r   b o rk i  (s u lfa d im e z in )  u la r   v o d o ro d   io n i  a jra t- 

m a y d i,  lek in   k islo ta  x o ssalarig a  ega;

—  ay n i  p a y td a  trim e tila m in ,  g e k s a m e tile n te tra m in ,  a m id o p irin  

kabi  b irik m a la r g id ro k sil g u ru h ig a   ega  e m a s ,  le k in   aso s x o ssa la rin i 

n a m o y o n   e ta d i;

—  b u  n a z a riy a n i  suvsiz e le k tro litla r h a m d a   k u ch li  e lek tro ltlarg a 

q o 'lla b   b o 'lm a y d i.

B r e n s te d - L o u r i  t a ’rifi.  1923-yiI  d a n iy a lik   o lim   B re n s te d   va 

ingliz o lim i  L ouri  to m o n id a n   ishlab ch iq ilg an .  A g a r siste m a o 'z id a n  

p r o to n   a jra tsa   ( p r o to n la r   d o n o ri)  k islo ta ,  a g a r  o 'z i  p r o to n   b ila n  

b irik sa   aso s  h is o b la n a d i.  D e m a k ,  n e y tra lla n is h   re ak siy asi  p r o to n -  

n in g   k islo ta d a n   aso sg a  o 'tis h i  bilan   s o d ir b o 'la d i.  P ro to n n i y o 'q o tib  

kislo ta aso sg a ay lan a d i,  ch u n k i  hosil  b o 'lg a n   m o d d a  p ro to n  biriktirib 

k islotaga ay lanadi:

A  +*  В  +  H f

kislota 


asos 

proton


Е  +   Н + 

С

asos 



proton 

kislota


А + Е  

—  С  + В

kislota+asos  kislota+asos

N e y tr a lla n is h   re ak siy asi  p ro to n g a  e g a   b o 'lis h   u c h u n   k e ta d ig a n  

k o n k u re n t  re a k s iy a d ir.    va  В  tu ta s h   s is te m a   d e y ila d i.  K is lo ta   v a 

a s o s la r  n e y tra l  m o le k u la la r,  m u s b a t  y o k i  m a n fiy   io n la r   b o 'lis h i 

m u m k in :

K islota 

Asos

C H


3

C O O H   «-»  С Н

3

С О С Г + Е Г  



N H ( C H

3 ) 3


 

N (C H


3 ) 3

  + H "


H S 0

4

  -< - > s o 4 2- + h  +



[C u (H

2

0 ) 4] 



2

+= [ C u ( H

2

0 )


3

0 H ]  + +H +

B re n ste d   —  L o u ri t a ’rifiga k o 'r a  suv,  a m m ia k  a m fo te r e le k tro lit 

h is o b la n a d i.  C h u n k i  u   k u c h li  a s o s la r  is h tir o k id a   o 'z in i   k islo ta , 

k u c h li  k is lo ta la r  is h tir o k id a   aso s  x o s s a s in i  n a m o y o n   e ta d i:

НС1  +  Н

2

0<->  Н


3

0 ++ С Г  

N H  

3

+ H 20   <->  N H



4

 ++ O H "

B a rc h a   b u   j a r a y o n l a r   m u v o z a n a td a   b o 'l i b ,  m o d d a l a r n in g  

p ro to n  berish q o b iliy a tig a b o g 'liq .  H C I e ritm a s id a  m u v o z a n a t o 'n g g a  

s u rilg a n ,  c h u n k i  H C I  p r o to n l a m in g   d o n o r i  h is o b la n a d i.  C h  io n i 

H C I  n isb a ta n   k u c h siz  a so sd ir.  N H

3

  ish tiro k id a  k u c h siz   k islo ta  H 20  



g a   k u c h li  a so s  O H -   t o 'g 'r i   k elad i.

K is lo ta la rn in g   k u c h i  u la rn in g   d is s o ts ila n is h   k o n s ta n ta s i  b ila n  

ta v sifla n a d i.  O d a td a ,  k is lo ta n in g   d is s o ts ila n is h   k o n s ta n ta s i  (K a) 

e m a s ,  balki  u n in g   lo g a rifm i  o lin a d i  ( p K a).  In d e k s d a g i  «а»  a s id u m

-  k islo ta   s o 'z in in g   b o s h   h a r f id a n   o lin g a n .  M a s a la n ,  C H 3C O O H  

u c h u n   p K a  = 4 ,7 6 .  N H 4O H   u c h u n   p K b=   4 ,7 5 .

S h u n g a  o 'x s h a s h   a s o s la r u c h u n   h a m   a s o s lik  k o n s ta n ta s i  m a v ­

j u d ,  u   h a m   K,,  d e b   b e lg ila n a d i,  «Ь»  in d e k s i  b a s e   —  a s o s  s o 'z in in g  

b o sh   h a rfid a n   o lin g a n .A s o s la rd a   h a m   k o 'p in c h a  b u  q iy m a t o 'r n ig a


u n in g   lo g a rifm i  ( p K b)  o lin a d i.M a s a la n ,  ru x   g id ro k s id i  u c h u n  

pK b =   4 ,3 6   va  p K b =   8,83  ga  teng .

E ritu v c h ila r sistem asi t a ’rifi.  Bu t a ’rifga k o 'ra  kislota ay ni eritu v ­

c h id a   k a tio n   h o sil  q ila d ig a n  m o d d a d ir:

H 20  + H 20   **  Н 30 ++ 0 Ь Г  

N H j(s ) + N H 3(s)  о   N H 4 ++ N H 2 

H 2S 0 4  + H 2S 0 4  <->  H 3S 0 4  ++ H S 0 4  ■

E rig a n d a   o 'z   k a tio n la rin in g   k o n s e n tra ts iy a s in i  o s h ir a d ig a n  

e r itu v c h ila r k is lo ta la r,  o 'z  a n io n la ri  k o n s e n tra ts iy a sin i  o s h ira d ig a n  

e ritu v c h ila r a s o s la r deyilad i.  K o 'p g in a   re a k siy a la r e r itm a d a   k e tg a n i 

u c h u n   b u n d a   e r itu v c h in in g  x o s sa la rin i  b ilis h  ju d a   m u h im d ir .

T a rk ib id a   p r o to n   tu tg a n  va o z m i  yoki  k o 'p m i k is lo ta  x o ssasig a 

e g a  b o 'l g a n   e r itu v c h ila r   p r o to n   e r itu v c h il a r   d e y ila d i.  P r o t o n  

e ritu v c h ila r o 'z - o 'z i d a n  io n la s h a  o la d i  (ЕЦО,  H

2

S 0


4

 v a b o s h q a la r). 

P r o to n   e r itu v c h ila r d a  e rig a n   m o d d a   z a rra c h a la r i  n a f a q a t  e ritu v c h i 

z a rra c h a la ri balk i  au to d isso tsilan ish  ja ra y o n id a  yuzag a  kelgan   k a tio n  

va  a n io n l a r  b ila n   o 'r a lg a n .

A p ro to n   e ritu v c h ila r sifa tid a  q u tb lilig i  k a m  y o k i k u c h s iz  q u tb ­

lan g an   d isso tsilan m ay d ig a n  lekin k u ch siz solvatatsiyaga u c h ra y d ig a n  

s u y u q lik la r  k ira d i  (C C 1

4

,C

6



H

6

  va  b o s h q a la r).



D is s o ts iy a la n m a y d ig a n   le k in   k u c h li  s o lv a tla n a d ig a n   q u tb li 

e r itu v c h ila r   ( d im e tilf o r m a m id ,  d im e tils u lfo k s id   va  b o s h q a la r )  

h a m d a   k u c h li  q u tb la n g a n  a u to d is s o ts ila n a d ig a n   e r itu v c h ila r kirad i 

( P O C I

3

,  B r F


3

 va  b o s h q a la r).

L y u is t a ’rifi.  1923-yil am erik alik   k im y o g ar L yuis tak lifig a  k o 'r a  

k is lo ta  e le k tr o n  j u f t  a k s e p to rla y d ig a n   m o d d a ,  a so s  b o 'ls a   e le k tr o n  

ju ft  b e r a d ig a n   m o d d a d ir.  K islo ta  va a s o s n in g  o 'z a r o   t a ’siri  d o n o r -  

a k s e p to r  m e x a n iz m   b o 'y ic h a  b o ra d i:

2  N H 3+AgCl  =  [A g(N H 3) 2]Cl

6H 20   :  + C rC l3  =  [C r(H 20 ) 6]Cl3

A m m ia k  b o 'lin m a g a n  e le k tr o n la r ju ftig a   ega b o 'lg a n i  u c h u n  

a so s  b o 'l a d i ,  k o o r d in a ts io n   to 'y in m a g a n   m o d d a   A g C l  k is lo ta  

hisoblanadi.


L y u is  fik ric h a   b a r c h a   o d a td a g i  lig a n d la r   (  N H 3,  C N - ,  F - , 

C l- ,  SO .,2',  H 20   va  b o s h q a la r )  a s o s la r  h is o b la n ib ,  b a r c h a   m e t a l ­

la rn in g   io n la ri  k is lo ta la rd ir.  M e ta ll  io n in in g   lig a n d g a  m u n o s a b a ti 

lyuis  kislo talig i  d e y ila d i.  A y n i  h o la td a   lig a n d n in g   m e ta ll  io n i  b ila n  

b o g ‘  h o sil  q ilis h   q o b iliy a ti  ly u is c h a   a s o s lik   d e y ila d i.  L y u is n in g  

k islo ta lig i  va aso slig i ju f tin in g  ta b ia tig a   q a r a b   o 'z g a ris h i  m u m k in .

M e ta ll  io n la rin in g   lig a n d g a   m u n o s a b a tig a  q a ra b   ik k ig a  b o ‘lish 

m u m k in .  B irin c h i  g u ru h   m e ta lla r   y e n g il  lig a n d la r   b ila n   d o n o r  

a k s e p to r   m e x a n iz m   b o 'y i c h a   e n g   b a r q a r o r   b o g ‘  h o s i l   q ilis h i 

m u m k in .  B u  b o g 'n in g   m u s ta h k a m lig i  lig a n d n in g   m a s s a s i  o r tg a n  

sari  k a m a y a d i  ( F - ,  C l- ,  В г~,  I- ,  N R 3,  R

3

P ,  R



3

A s,  R


3

S b ).


I  g u ru h g a   ish q o riy  v a  is h q o riy  y e r m e ta lla rin in g   io n la ri  k ira d i, 

s h u n i n g d e k   T i 3+,  F e 3+,  C o 3+,  A l3+  B u   g u r u h   m e t a l l   i o n l a r i  

(k is lo ta la r)  k a m   q u tb la n a d i  v a  y e n g il  h a m d a   k a m   q u tb la n a d ig a n  

lig a n d   (a s o s)la r b ila n   t a ’s irla s h a d i.B u n d a y  k is lo ta  v a a s o s la r q a ttiq  

h iso b la n a d i.

I I  g u ru h g a  o g 'i r  m e ta lla r  io n la ri  k ir a d i.M a s a la n ,  H g 2+,  H g 22+, 

P t 2+,  P t4+,  A g+,  C u +  io n la r i  k ira d i.  B u   g u r u h   m e ta ll  io n la r i  v a 

ligandlari  k a tta  h a jm g a  ega,  o s o n  q u tb la n a d i. A n a  s h u n d a y  kislota v a  

a s o s la r  y u m s h o q   h is o b la n a d i.

6 . 1 1 .   A k t iv lik ,  a k t i v l ik   k o e f f i t s i y e n t i .  

E r i t m a n i n g   i o n   k u c h i

K u c h li  e le k tr o litla r .  K u c h li  e le k tr o litla r   e r itm a la r id a   io n la r  

k o n s e n tra ts iy a si  y u q o rilig i  sa b a b li  e r itm a d a g i  e le k tr o s ta tik   t a ’s ir  

a n c h a   k u c h li  h is o b la n a d i.  K u c h li  e le k tr o litla r  n a z a riy a s i  P .D e b a y  

va  E .X y u k k e l to m o n id a n   is h la b   c h iq ilg a n   b o 'l i b ,  io n la r   o ra s id a g i 

e le k tr o s ta tik  t a ’s irn in g  e r itm a  x o ss a la rig a  t a ’s irin i tu s h u n tir a d i.

B u n a z a riy a  a so sid a  h a r  b i r  io n  a tro f id a  q a r a m a - q a r s h i  za ry ad li 

io n   a tm o sfe ra si b o rlig i  a so s q ilib   o lin g a n .  I o n  a tm o s fe ra s in in g  h o s il 

b o 'lis h i,  b i r   xil  z a ry a d la n g a n   io n la r n in g   b ir - b i r i d a n   q o c h is h i  v a 

h a r  xil  z a ry a d li  io n la rn in g   o 'z a r o   to r tilis h ig a  a s o s la n g a n .  A n a   s h u  

h o d is a   tu fa y li  h a r   b ir  io n   q a r a m a - q a r s h i  z a ry a d li  i o n l a r   b ila n  

o 'r a l g a n .I o n   a tm o s fe r a s in in g   z ic h lig i  m a r k a z iy   i o n d a   e n g   y u q o ri



b o 'lib   u n d a n   u z o q la s h g a n   sari  k a m a y a d i.  Io n   a tm o s fe r a s in in g  

zichligi va o 'lc h a m i elektrolit eritm asin in g  te rm o d in a m ik  x ossalariga 

b o g 'liq .

O d a td a ,  k u ch siz kislo ta va aso slarn in g  d isso tsilan ish   k o n sta n ta si 

o 'z g a r m a s   h a r o r a t d a   d o im iy   q iy m a tg a   e g a .  L e k in   e l e k t r o li t  

k o n s e n tra ts iy a si  o s h g a n d a   (C   >  0 ,2   m o l/1 )  e r itm a d a g i  io n la r s o n i 

o r tib ,  u l a r n in g   o 'z a r o   v a  e r itu v c h i  m o le k u la la r i  b ila n   t a ’s iri 

k u c h y a d i,  b u  e sa ele k tro lit d is so tsila n ish   k o n s ta n ta s in i  o 'z g a ris h ig a  

o lib  k elad i.

K o n s e n tra ts iy a   va  io n   k u c h i  o 'z g a ris h i  b ila n   d is s o ts ila n is h  

k o n stan tasid ag i o 'z g arish larn i tavsiflaydigan kattalik  aktivlik dey ilad i.

1907-yil a m e rik a lik  o lim   L uyis k o n s e n tra ts iy a n i  to 'la ro q  if o d a ­

la sh  u c h u n   ak tiv lik  tu s h u n c h a s in i  k iritd i.A k tiv lik  s h u n d a y   k a tta lik  

b o 'lib ,  un i  m a ssalar t a ’sir q o n u n i  ifodasiga q o 'y ilsa  b u  te n g la m a  h a r  

q an d a y  k o n sen tratsiy ad a o 'rin li  b o 'lib  qoladi.  D e m a k , aktivlik h aq iq iy  

k o n s e n tra ts iy a d ir.  A ktivlik q u y id a g i fo rm u la   o rq a li a n iq la n a d i:



a   = у  С .

B unda:  a  —  erigan  m oddaning  aktivligi,  mol/1,  С —  erigan  m oddaning 

konsentratsiyasi,  у  —  aktivlikning  m olar  koeffitsiyenti  (u  o'lch am siz 

kattalik).

A g a r m o la l  k o n s e n tra ts iy a   o lin s a ,  a k tiv lik   k o e ffitsiy e n ti  m o la l 

a k tiv lik   k o effitsiy e n ti  d ey ilad i.

A g a r  k o n s e n tra ts iy a   o 'r n ig a   ak tiv lik   q o 'y ils a   d is s o ts ila n is h  

k o n sta n ta si  k o n se n tra ts iy a g a   b o g 'liq   b o 'lm a y  q o la d i.  M a s a la n ,  H A  

k islo ta   u c h u n   d is s o ts ila n is h   k o n s ta n ta s in i  ak tiv lik   b ila n   b o g 'la s h  

m u m k in :



к   =  а и+  - g A_  ^  [H +}-y+  -[A~I  /_



a HA 



~ 

[НА] ./НА 



Ка  —  te r m o d in a m ik   d is s o ts ila n is h   k o n s ta n ta s i  d e y ila d i.  B u  

q iy m a t  e r itm a d a g i  io n   k u c h ig a   b o g 'liq   em as.

S uy ultirilgan eitm a la rd a  aktivlik koeffitsiyenti  birga teng,  aktivlik 

/a  m o la rlik  o 'z a r o  te n g   b o 'la d i.  D e m a k ,  aktivlik  ideal e ritm a la rn in g  

real e ritm a la rd a n   farq in i  b a h o la s h d a   q o 'U a n ilish i  m u m k in .  A k tiv lik  

koeffitsiyenti eritm an in g  io n  k u ch ig a b o g 'liq  b o 'lib ,  elektrolit tabiatiga 

b o g 'liq  em as. T u rli zaryadli io n la rn in g  k u c h i  17  -jad v a ld a  k eltirilgan.


E r itm a la rd a g i tu rlic h a  z a ry a d la n g a n   io n la rn in g  ak tiv lik  

k o effitsiy en tlarin in g   q iy m ati



Download 5.87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling