Arxeologik topilmalar sanasini aniqlashning asosiy usullari

Ibtidoiy jamiyat tarixini geologik va antropologik bog‘liqlikda davrlashtirish jadvali

davr	eralar	xronologiyasi	Qazilma yodgorliklari	Asosiy belgilar
To‘rtlamchi davr	pleystotsen	35 – 4 ming yil 200 – 40 ming yil 650 – 360 ming yil	Aql – idrokli odam (Homosapiens), paleantroplar (Neandertallar), Arxantroplar (Homoerektus)	Insonning hayvonot olamidan ajralib chiqishi, ilk kishilik jamoalari, xo‘jalik turlari, hayvonlarning qo‘lga o‘rgatilishi, o‘simliklarning madaniylashtirilishi
	villafrank	2 mln yil 2, 6 mln yil	Ishbilarmon odam, Homohabilis Dastlabki qazilma yodgorliklar	Tovush signallari va mehnat qurollarining yasay boshlanishi Dastlabki mehnat qurollari
Uchlamchi davr	Pliotsen	9 mln yil	Eng qadimgi avstrolopiteklar	Suyaklar, toshlar, tayoqlarning ilk bora mehnat quroli sifatida ishlatilishi.
	Miotsen	15 mln yil	Keniapitek (Keniya) va Ramapitek (SHimoliy Hindiston) Avstrolopiteklarning ajdodi
	Oligotsen	40 mln yilgacha	Egiptopitek (Misr) ehtimol barcha Avstrolopiteklar va hozirgi zamon odamsimon maymunlarining ajdodlari bo‘lishi mumkin

Ibtidoiy jamiyat tarixini sivilizatsion davrlashtirish

Tarixiy davrlar	Paleolit	mezolit	Neolit			eneolit		bronza		temir
Xronologik chegaralari	40 - 35 – 10 ming yil oldin	10 – 6 ming yilliklar	6 – 4 ming yilliklar			4 – 3 ming yilliklar		3 – 2 ming yilliklar		2 – 1 ming yilliklar
Inson turlari	neandertal
	Homo sapiens – kromonon odamlar
Ibtidoiy ajdodlarning asosiy mashg‘ulotlari	Terib termichlash, hayvonlarni ovlash			Dehqonchilik va chorvachilik
	Yirik hayvonlarni ovlash	Yirik va mayda hayvonlarni ovlash	Ovchilik
		Baliqchilik
			hunarmandchilik
			Kulolchilik, to‘qimachilik, temirchilik, metal quyi, duradgorlik
Mehnat qurollari	CHaqmoqtosh qurollar, suyaklardan tayyorlangan nayzalar	O‘q – yoy, garpun, qarmoqlar	Boltalar, burg‘ulash asboblari, motiga, omoch, kulolchilik charxi		Misdan jang va mehnat qurollarining paydo bo‘lishi		Bronzadan		Temirdan
Insonlar jamoasi	Katta. Birgalikda yashaganlar, urug‘ – qabilalarning vujudga kelishi jarayoni	Uncha katta bo‘lmagan. Urug‘ – qabilaviy aloqalar saqlanib qolingan. Urug‘ etakchilari va shamanlarning ajralib chiqish jarayonlari	Urug‘ ichida tengsizlikning boshlanishi etakchilar va shamanlar hokimiyatining kuchayishi		Tengsizlikning kuchayib borish jarayoni		Qabilalarning birlashuvi, umumiy til, madaniyatga ega bo‘lgan xalqlarning vujudga kela boshlashi		Etakchilar hokimiyatining kuchayishi, harbiy sohaning taraqqiyoti, qabilalar ittifoqi va davlatlarning vujudga kelish jarayoni

Qazilma yodgorliklarning sanalarini aniqlash usullari
Ibtidoiy jamiyat tarixining dastlabki bosqichi xronolik jihatdan to‘liq o‘z echimini topgan emas. Hatto mavjud materiallar va moddiy yodgorliklarning yoshi ham absalyut aniqlikda emas. Bir necha yuz ming yil, yoki million yilliklarga oid moddiy yodgorliklarni yoshini aniqlashda eng zamonaviy texnika ham bir necha yillarga adashadi. Moddiy yodgorliklarning yoshi madaniyatlar yoshini qiyoslash, arxeologik tiplarning o‘zgarib borishi, paleontologiya, geologiya, paleoklemotologiya va boshqa fanlarning yutuqlariga qarab aniqlanadi.
Ashyolarning yoshni aniqlashning quyidagi usullari mavjud. Ular asosan fizika va ximiya fanining yutuqlaridan foydalanilgan holda amalga oshiriladi.

1. 
   Radiouglerod usuli. Ashyoda organik moddalarning qoldiqlariga qarab yoshini aniqlash usuli bo‘lib, unda S¹⁴ uglerod – karbon moddasining yarim parchalanish davriga qarab ashyoning yoshi aniqlanadi. Ushbu usul ko‘proq hayvonlar va o‘simliklar qoldiqlari yoshini aniqlashda qo‘llaniladi. CHunki kosmos nurlari ta’sirining azotga ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan bu modda ko‘proq o‘simlik va hayvonlarning qoldiqlarida etarli miqdorda bo‘ladi. Bu usul har 5730 yillikda 40 yil farq bilan ashyoning yoshini aniqlaydi. SHu sbabli ushbu usulda xatolik kamroq chiqishi uchun yuqori peleolit davriga oid (40 ming yilliklargacha) ashyolarni yoshini aniqlashda ko‘proq foydalaniladi.
   
2. 
   Kaliy-argon (K⁴⁰A⁴⁰) usuli. Ushbu usulda ko‘proq arxeologik va antropologik yodgorliklar yoshini niqlashda qo‘llaniladi. Kaliy inson suyaklarida ko‘proq bo‘lib, u parchalanish jarayonida argonga aylanadi. Ushbu moddalarning parchalanish davriga qarab ashyoning yoshi aniqlanadi. Bu usulda ashyoning yoshini aniqlash 2 mln yilliklargacha bo‘lgan davrda ijobiy ahamiyatga ega.
   
3. 
   Dendroxronologik usul. YAqin o‘tmishga oid yog‘och materiallar yoshini yog‘och halqalariga qarab aniqlash usuli. Arxeologik yodgorliklarda saqlanib qolingan yog‘ochlar orqali bir necha ming yilliklarni aniq yoshini belgilash mumkin.
   
4. 
   Arxeomagnit usuli. Er sharining o‘z o‘qi atrofi va quyosh sistemasi atrofida aylanishiga qarab aniqlanadi bu usul 25 yil pilus yoki minus aniqlikkacha aniqlab beradi.
   

Arxeomagnit usulidan tashqari ashyoning yoshini aniqlashga qaratilgan termolyuminessent usuli ham mavjud bo‘lib, arxeomagnit usuli bilan birgalikda eng qadimgi davrlarga oid ashyolarning ham yoshini aniqlash imkonini beradi. Bu usul neorganik ashyolarda ko‘proq qo‘llaniladi. Ko‘proq kristal strukturaga ega bo‘lgan jismlarda foydalaniladi. Ammo bu usul to‘liq ishlab chiqilmaganligi sababli turli davlatlarning olimlari bir – birlarining ishlarini qayta – qayta tekshirib xulosalarga keladilar.
Fizika va ximiya fanlari metodlariashyolarning yoshini aniqlashgina emas, balki arxeologik qazishmalarda topilgan ashyolarni qayta tiklash bilan bog‘liq ishlarni ham bajaradi. Ashyolarning yoshini aniqlashda va qadimgi davrlar haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lishda bu muhim ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi. Fizika va ximiya fanlari metodlaridan foydalanib, arxeologik yodgorliklarda davrlar o‘tishi bilan yomon holatda bo‘lgan va bir qismi yo‘qolib borgan, yo‘qolib ketish arafasida (yog‘ochlarning chirishi, metallarning zanglab yo‘qolishi) turgan yog‘och, suyak, metal, teri, sopol, mato qoldiqlarini tiklash, ularning asl ko‘rinishlariga erishish mumkin. Matolarning asl ko‘rinishi, ulardagi ranglarni tiklanishi, suyak va metallardan tayyorlangan ashyolarning tiklash ishlarida rentgent orqali yoritilishi, elektron mikroskop, mikrofotografik, flyuoressent metodlardan foydalaniladi. Ushbu metodlar ashyolarning yoshi, ulardan foydalanilish tartibi, qadimgi davrlarda ashyolarning funksiyasi kabilar xususida xulosalarga kelish imkonini beradi.
Bundan tashqari ashyolar yoshini aniqlash va ularni tiklashda fizika va ximiya fanlarining keng masshtabli rangli tasvirga olish, galvanoplastika usullaridan ham foydalanilmoqda.