Arxitektura fakulteti

ortasha bekkem jınslar – 10–15 Mn/m²;
júdá bekkem jınslar – 350–450 Mn/m².
Qattı bekkemlikke iye materiallardı soqqı hám eziw menen maydalaw, iyiliwsheń (japısqaq) materiallardı bolsa súykew menen birge qosıp iyiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
2–kestede ayırım materiallar ushın bekkemlik shegarası keltirilgen.
2–keste
Bir qatar materiallar ushın elastiklik moduli, tıǵızlıq, bekkemlik shegaraları bahaları

Materiallar	Tıǵızlıq, kg/m^3	Bekkemlik shegaraları, Mn/m^2				Elastiklik moduli, Mn/m^2
		Qısılıw	sındırıw	súykelew	Soqqı
Mramor	2690	55-150	21,8	0,145	6,6	5,65·10^4
Ortasha bekkem háktas	2630	40-100	18,9	0,125	5,24	3,5·10^4
Bólek bekkem háktaslar, kvarcitler, pronitler	3100	200-380	-	-	-	-
Tıǵız mergel	-	50-100	-	-	-	-
Jumsaq mergel	1900	12-30	-	-	-	-
Qarsań tas	2630	120-160	22,8	0,015	6,57	(5,15-6,14)·10^4
Kvarc	2640	80-145	-	0,018	11,7	-
Qum tas	2280	50-100	-	0,3	1,3	(3,4-5)·10^4
Diabaz	3080	150-250	30	0,29	36,0	(6,12-6,9)·10^4
Tasqal	2700	150	-	-	-	-
Kúydirilmegen ılay: 3-9 % ıǵallıqta 20-25%	1800-2000 1700	2-6 0,2-0,3	- -	- -	- -	- -
Qızıl gerbish	1600-2100	7,5-15	-	-	-	-
Silikat gerbish	1700-1800	7,5-15	-	-	-	-
Tas kómir	800-850	1,7-1,5	-	-	-	-
Shamutlı buyım	1700-2100	10	-	-	-	-
Otqa shıdamlı tas buyım	2000	9-15	-	-	-	-
Antracit	800-950	9 ǵa shekem	-	-	-	-

Qosımsha: 1 kg/sm² = 9,8065·10⁴ n/m².

Taw jınsları qattılıǵı boyınsha klaslanadı. Taw jınsları A koefficient penen 10 túrge xarakterlenedi, bunda 10⁷ qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası kishi boladı. Solay etip, σ_qıs = 20·10⁷ n/m² (~2000 kg/sm²) da A = 20 ǵa teń.

Taw jınslarınıń bekkemligi ishki júk tásiri astında onıń bólekleniwine qarsılıq kórsetiw qábiliyetine iye. Bekkemliktiń muǵdarlıq kórsetkishi jınslardı bólekleniwinde qısıw hám sozıwǵa qarsılıq shegaraları esaplanadı. Taw jınsları bekkemlik boyınsha ayırıqsha bekkem (250 MPa dan kóp), bekkem (150...250 MPa), ortasha bekkem (80...150 MPa) hám azǵana bekkemge (80 MPa ǵa shekem) bólinedi.
Mort taw jınsları plastiklik eziliw (deformaciya, forma ózgeriwi) menen sezilersiz buzılıw qábiliyetine iye. Mortlıqtıń muǵdarlıq kórsetkishi shıdam bere alatuǵın úlgini bóleklewge shekem soqqılar sanı esaplanadı. Jınslardıń mortlıq boyınsha tájiriybesi úlgige aldıńǵısınan 1 sm ge asıp baratuǵın hár bir biyikliklerden túsetuǵın tas massası 2 kg taslaw jolı menen arnawlı kórgezbede ámelge asırıladı. Mortlıq boyınsha taw jınsları júdá mort (20 soqqıǵa shekem), mort (2...5 soqqıǵa shekem), japısqaq (5...10 soqqıǵa shekem) hám júdá japısqaqqa (10 soqqıdan joqarı) bólinedi.
Taw jınslarınıń mayda dánesheligi qattılıǵı qırıw hám qırıw tásiri nátiyjesinde mashinanıń isshi bólimlerin jelindiriw qábiliyetine iye. Mayda dáneshelikti muǵdarlıq kórsetkishleri alıp barılǵan taw jınslarınıń 1 t maydalanǵan materialı tájiriybe ámelge asırılatuǵın arnawlı úskeneni isshi bólimlerin jelindiriw (grammlarda) esaplanadı. Taw jınsların mayda dánesheli qattılıǵı boyınsha joqarı mayda dánesheli qattı (65...100 g/t), mayda dánesheli qattı (8...65 g/t), kem mayda dánesheli qattı (1...8 g/t) hám mayda dánesheli qattı bolmaǵanǵa (<1 g/t) bólinedi².
1.3. Maydalaw ushın mashinalardıń klassifikaciyası
Maydalanatuǵın materiallardıń hár-túrliligi olardıń ózgesheligi boyınsha hám sanaat maqsetinde baqlanatuǵın usı processler úskene hám maydalaw-untaqlaw mashinalarınıń úlken muǵdardaǵı hár qıylı konstrukciyaların keltiredi.
Materiallardı maydalaw ushın qollanılatuǵın barlıq mashinalar eki toparǵa bólinedi: maydalaǵıshlar hám digirmanlar. Maydalaǵıshlar – usı mashinalar materiallardıń salıstırma iri bóleklerin (baslanǵısh ólshemi 100–1200 mm) maydalaw ushın qollanıladı, sonday-aq maydalaw dárejesi 3–20 shegarada jaylasqan boladı. Digirmanlar – jeńil maydalanǵan untaq tárizli materiallardı alıw ushın mólsherlengen, sonday-aq bólekleriniń baslanǵısh ólshemi 2–20 mm, juwmaqlawshı ónimniń bóleksheleri ólshemi 0,1–0,3 mm den mikrometr úlesine shekem quraydı. Untaqlaw agregatına bóleklerdi beriw maqsetke muwapıq emes, bul geyde 15–20 mm den artıq ólshemlerde orınǵa iye boladı, bunday jaǵdayda maydalaw processi baslanıwında digirman maydalaǵıshǵa uqsap islewi tiyis, bul bolsa untaqlaw processi ónimdarlıǵın tómenletedi. Digirmanlarda maydalaw dárejesi, máselen jasalma tastı untaqlawda D_or=1 sm hám d_or=0,003 sm di quraydı:
i = D_ort/ d_ort = 1/0,003 = 333 . (1)
Untaqlawıń júdá joqarı jeńil talap etetuǵın materiallardı digirmanlarda maydalanıwında maydalanıw dárejesi 1000 nan hám onnan joqarıǵa baradı.
Maydalaǵıshlar. Konstrukciyası hám islew principi boyınsha tómendegi tiykarǵı tiplerdegi maydalaǵıshlar bir–birinen parıqlanadı:

4) soqqılı digirmanlar materiallardı untaqlaw hám sonday-aq hádiyse qatarında onı bir waqıttıń ózinde bir az qurǵatıp alıw ushın mólsherlengen. Soqqılı digirmanlar shaxtalı digirmanlar – erkin asılǵanlıǵı menen yáki aerobilli digirmanlar – qattı bekkemlengen balǵalar (1) menen qurıladı. Maydalaw soqqı principi boyınsha, súykelip jeliniwi bóliminen hám bólekshelerdiń bir-birine soqqı esabınan ámelge asırıladı;

Tómengi asılǵanda kiriw tupiginde qozǵalıwshań jaǵlardıń eń úlken ólshemleri joqarıda boladı. Maydalaǵıshtıń qozǵalıwshań jaǵları tómengi asılǵanlıq penen úlken konstruktiv kemshiligi, bul eń úlken bólekler aspa oqtan aralıǵı júdá úlken jaylasıwı hám eziliwi ushın eń úlken kúshleniw talap etiwi esaplanadı. Nátiyjede mexanizmler bólimlerinde asırılǵan júkler júz beriliwinde iyiliwsheń sát bir qansha rawajlanadı hám sonıń aqıbetinde konstrukciya awırlasadı. Bunnan tısqarı, shıǵıp atırǵan tesikte qozǵalıwshań jaǵlar onshelli kóp bolmaǵan talpınıwında, ásirese iyiliwsheń materiallardıń maydalanıwında maydalaǵıshta tıǵılıwı múmkin. Qozǵalıwshań jaǵları tómenge asılǵan menen maydalaǵıshlar qurılıs materialları sanaatında tarqala almadı, sol sebepli keyinala olar kórip shıǵılmaydı.

Joqarıǵa asılǵanda jaǵlarning eń úlken talpınıwı shıǵıp atırǵan tesiktiń tómengi tárepinde payda boladı. Maydalaǵısh jaǵlarınıń tebreniwi ápiwayı hám quramalı bolıwı múmkin.